قىتاي قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ءالسىز تۇستارىن ىزدەستىرىپ، قولايلى تۇسىنان كىرۋگە تىرىسۋدا. قازاقستاننىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايى قىتايدىڭ 51 كاسىپورنىنىڭ (زاۋىتتارى) قازاق جەرىنە جاساعالى وتىرعان «شاڭدى جورىعى» ولاردىڭ ءاۋ باستان جوسپارلاعان ەكونوميكالىق ەكسپانسياسىنا اسا قولايلى شارتتار تۋعىزىپ بەردى.

سوڭعى جىلدار ىشىندە قىتاي قازاقستان ەكونوميكاسىنا بىرنەشە ونداعان ميلليارد دوللار اقشا سالدى. قازاقستانعا ەنگەن قىتايلىقتار ەرتە مە كەش پە ىشكى رەنتابەلدى، اياقتان تۇرىپ كەلە جاتقان جەرگىلىكتى كاسىپورىنداردى باسەكەلەستىك تۇرعىسىنان بانكروتقا تۇسىرەدى. بارا-بارا قازاقستاندىق اكتسيالاردى ساتىپ الۋ ارقىلى ەكونوميكامىزدىڭ ءابسوليۋتتى بيلىگىنە، تەتىگىنە قول جەتكىزەدى. مىسالعا قازىردىڭ وزىندە گرەكيا، پورتۋگاليا، يتاليا سەكىلدى ت.ب. وزگە دە ەۋروپالىق ەلدەردەگى قۇندى قاعازداردى جاپپاي ساتىپ الىپ جاتقانىن ايتۋعا بولادى.

قىتاي شيكىزاتقا باي ەلدەردىڭ ءبىرى رەتىندە جاڭا وتارشىلدىق ساياساتىن كۇشەيتىپ قانا قويماي، سونىمەن بىرگە باتىستىق ينۆەستيتسيا مەن تەحنولوگيا ەسەبىنەن ءوز ونەركاسىبىن تەز ارادا تەحنيكالىق تۇرعىدان قايتا جابدىقتاۋ مەن كۇشەيتۋ ارقىلى دا وزگە ەلدەردى، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ەكسپانسيالاۋعا مىقتاپ كىرىستى. الەمگە استا-توك بايلىعىمەن تانىلعان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل اتانعانىنا شيرەك عاسىر بولىپ قالدى. سودان بەرى نە وزگەردى، نە ۇتتىق؟ سوندا عانا، ءبىزدىڭ ەلدەگى ادەتتەگىدەي بيىك تريبۋنالاردان قاقساپ ايتىلاتىن «قۇلپىرىپ جاتىرمىز»، «گۇلدەنىپ كەلەمىز» دەگەن جەل سوزدەردىڭ ءبارى بوس ۇراندار ەكەنىن (كەرەك دەسەڭدەر، بوس ساندىراق ەكەنىن) انىق تۇسىنەسىزدەر. ءسويتىپ «قارا التىنعا» باي ەكى ەلدەگى، ەكى ءتۇرلى تىرلىك، بار شىندىقتى اجىراتىپ، اق پەن قارانى كوزگە ۇرىپ تۇرىپ كورسەتەتىنى انىق اقيقات. مۇنى اۋىل حالقى مەن قالا اراسىنداعى، باي مەن ورتا تاپ (قاراپايىم حالىقتى قوسپاعاندا) اراسىنداعى جەر مەن كوكتەي تۇرمىس، جالاقى ايىرماشىلىعىنان كورۋگە بولادى. قارسى ءۋاج ايتاتىندارعا مەن دايىنمىن. سونىمەن ەلدى توناپ، جەر بايلىعىنىڭ نەسىبەسىن وزىنە بۇيىرتپاۋ دەگەن قوعام الدىندا، حالىقتىڭ الدىندا، كەرەك دەسەڭدەر، تاريح الدىندا كەشىرىلمەيتىن قىلمىس دەر ەدىك. بۇل ساياسات: «قازاقستان مەن قىتاي الەۋەتى ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرۋدا، ستراتەگيالىق سەرىكتەستىگىمىز جارقىن، كەلەشەگى ناتيجەلى جانە شىنايى دوستىق، تۇسىنىستىك رۋحىندا دامۋدا» - دەگەن ۇلكەن سوزدەرمەن بۇركەمەلەنىپ، ولار مۇنىڭ بارلىعىن قازاق ەكونوميكاسىن كوتەرۋ ماقساتىندا اتقارىپ جاتقان يگى ىستەرىندەي كورسەتكىسى كەلەدى. قازىرگى بيلىك باسىنداعى شەنەۋنىكتەرگە كوپ جاقىن جۇرسەڭ، كوپ ۇزاماي سولاردىڭ ءسوزىن سويلەپ، ىقپالىندا كەتۋىڭ دە ابدەن مۇمكىن ەكەنىن ايتقانىم عوي.

بۇگىنگى قىتاي ساياساتى دا تازا اگرەسسورلىق باعىتتا جۇرۋدە. تيبەتتى، سينتسزيان-ۇيعىر مەملەكەتىن، 1944 جىلى ءاليحان تورەنىڭ باسشىلىعىنداعى قازاقتاردىڭ «شىعىس تۇركىستان» وكىمەتىن سوعىسپەن العانىن ۇمىتپايىق. «شىعىس تۇركىستان» شىن مانىسىندە ول مەملەكەت دارەجەسىندەگى، رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى ۇلكەن ۇكىمەت بولىپ قۇرىلعان ەدى. 1951 جىلعى ءساۋىردىڭ 29-ىندا «شىعىس تۇركىستانداعى» ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ باسشىسى وسپان باتىر قىتايداعى ءۇرىمجى تۇرمەسىندە اتىلدى. ىرگەلەس جاتقان ۇلت رەسپۋبليكالارىن كۇشپەن جاۋلاپ الىپ، حالقىن اسسيميلياتسياعا ۇشىراتۋى قىتايدىڭ ەجەلگى اگرەسسورلىق ۇستانىمى. اگرەسسيا تەك سوعىسپەن عانا جۇرمەيدى، كەي جاعدايدا جىمىسقى بەيبىت جولمەن دە جۇزەگە اسىپ جاتادى.

مەن بۇعان دەيىن دە الەۋمەتتىك جەلىلەردە ەرتە مە كەش پە مەملەكەت قىتاي ءتىلىن ەنگىزۋ ءۇشىن ء"تورت ءتىل ءتورت قۇبىلاڭ" ساياساتىن باستايدى دەپ ەدىم. ايتقانىم ايداي كەلدى. ولار قازىردىڭ وزىندە قازاق ەلىنە ەنبەي جاتىپ بارلىق قىتاي كومپانيالارىندا قىتاي ءتىلىن ۇيرەتۋدى، قازاقستاننىڭ جو "كونفۋتسي ءىلىمى" دەگەن جەلەۋمەن قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتتەرىن اشىپ، ستۋدەنتتەرگە (ماسەلەن اقتوبەدە) قىتاي ءتىلىن مىندەتتەپ وقىتۋدى جاپپاي قولعا الدى. سوڭعى كەزدە ورتا مەكتەپتەردە قىتاي ءتىلىن وقىتۋدى قولعا الا باستادى (ماسەلەن قالالىق №51 قازاق ورتا مەكتەبى).

ەندى مىنە قازاق جەرىنە قىتايلىقتاردىڭ ادامي ەكسپانسياسى باستالدى. بۇل از بولعانداي قۇنى 28 ميلليارد دوللار بولاتىن 51 زاۋىتى كوشىرىلەتىن بولسا، ۋاقىتى كەلگەندە ولار ەكونوميكامىزدا دا ءابسوليۋتتى بيلىككە يە بولادى. باسەكەلەس، جاڭادان ءتاي-ءتاي باسىپ كوتەرىلە باستاعان قازاقستاندىق وندىرىستەردى بانكروتقا ۇشىراتپايتىنىنا دا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. ءسويتىپ، بانكروتقا ۇشىراعان ءاربىر قازاقستاندىق كاسىپورىندار بىرتىندەپ قىتاي مەنشىگىنە (اكتسيالارىن ساتىپ الۋ جولىمەن) وتە باستايدى. ەكونوميكامىزدا ۇستەمدىك السا، ەرتە مە كەش پە بيلىك تە سونىڭ قولىنا كوشەدى دەگەن ءسوز. قازاق: «جامان ايتپاي جاقسى جوق» دەيدى، سوندىقتان قىتاي اگرەسسور ەمەس دەپ، ءوز-ءوزىمىزدى جۇباتىپ، قامسىز-مۇڭسىز وتىرا بەرگەنىمىز دە دۇرىس بولماس دەگىم كەلەدى.

«قىتايدىڭ سوعىسىنان ەمەس، ساۋداسىنان قورقۋ كەرەك. ولار ساۋدا جاساپ ءجۇرiپ-اق قاتىن-بالا، ۇمەك-شۇمەگiمەن ساباننىڭ توپانىنداي اعىلىپ كەلiپ، سەنiڭ جەرiڭە اتا-قونىسىنداي ورنىعىپ الادى. ەل الۋ، جەر الۋ – قىتايعا تۇكiرگەننەن دە وڭاي. ول كوپتiگiمەن الادى. قاۋلاعان ورتتەي باسىپ قالادى. قىتاي وزiمەن قوڭسىلاس ەلدەردi سوعىسىپ جويعان جوق، ساۋدا جاساپ ءجۇرiپ-اق جۇتىپ قويدى. بۇل سياقتى جەر الۋ، ەل الۋ ءادiسiن دۇنيە جارالعالى تاريح ءجۇزi كورگەن جوق شىعار...» دەپ جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ ايتقانداي ەندى مىنە 51 كاسىپورنىن ارقالاپ تاعى ىشكە سۇعىنا ەنگەلى جاتىر. ونىڭ سوڭىنان مىڭ-مىڭداپ، ميلليونداپ جۇمىسشىلارى اعىلادى.

ول از بولعانداي الداعى ەكسپو اياسىندا دا قىتايلىقتاردىڭ ادامي ەكسپانتسياسى جالعاسادى. قازىرگى كەزدە بىزدە جەمقورلىق پەن سىبايلاستىقتىڭ، جازىلعان زاڭداردان، جازىلماعان زاڭداردىڭ ۇستەمى ءجۇرىپ تۇرعان زامانى ەمەس پە... وسىنى جاقسى ءبىلىپ العان ولار ەكسپو-نى قىتاي قىتايلىقتاردى قازاقستانعا ميلليونداپ كىرگىزۋدىڭ، ترامپلينىنە پايدالانۋدىڭ «باقاي ەسەپ»، باستى جوسپارىنا ەنگىزىپ قويىپتى. قازاقستاندا تۇراقتاپ قالاتىن ءاربىر قىتاي ازاماتىن قارجىلاندىرۋدىڭ جولدارىن ويلاستىرىپ، ميللياردتاعان يۋانىن دا ازىرلەپ قويعان. ەكسپو-دان كەيىن قازاقستاندا قىتايلىقتاردىڭ ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىنا، كىرىپ-شىعۋىنا، بارلىق بيزنەسىنە، قازاقستاندا تۇراقتاپ قالۋىنا دا مولىنان جول اشىلادى. بابالارىمىز: «قازاققا زاماناقىر كەلسە ول قىتاي جاعىنان بولادى» دەگەنى كەلىپ تۇر. قىتاي جاعىنان مەملەكەتتىگىمىزدىڭ، بىرلىگىمىزدىڭ، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىنىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تىگىسى سوگىلە باستاي ما دەگەن قاۋىپ بار.

س.ن.قوشامانۇلى 

Abai.kz