ەلىمىز ءوندىرىس زامانىنىڭ التىن عاسىرىنا اياق باستى. ونەركاسىپتىڭ ءتورتىنشى رەۆوليۋتسيالىق كەزەڭىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن قازاق ەلىن ءۇشىنشى جاڭعىرۋ قاجەتتىلىگى جونىندە الدىمىزعا وراسان زور مىندەت قويىلدى. ياعني، تاياۋ جىلدارى قازاقستان عالامات وزگەرىستەر الاڭىنا اينالادى. ءار ءتۇرلى سالادا وندىرىستەر بوي كوتەرىپ، قارقىن ۇدەپ، جۇيەلى تۇردە ءونىم وندىرۋمەن اينالىساتىن بولامىز. بۇل – قۋانىشتى جايت. سەبەبى، مۇناي باعاسى قۇلدىراعاندا، قارجى داعدارىسى قىسقاندا قالت-قۇلت ەتىپ كۇن كەشۋگە تۋرا كەلدى. بىزگە تىعىرىقتان شىعاراتىن جالعىز جول – ءوندىرىس، وتاندىق ءونىم شىعارۋ. 

ءونىم ءوندىرۋدىڭ ءبىر سالاسى – باسپا ءوندىرىسى. كۇندەلىكتى ومىردە نان قانداي قاجەت بولسا، باسپا ءوندىرىسى دە سونشالىقتى قاجەت. بۇل سالا كەشەگى تاريحىمىزدا – سوعىس جىلدارى، اشارشىلىق جىلدارى، رەپرەسسيا ءجۇرىپ جاتقاندا دا توقتاعان ەمەس. قازىر دە، سىرت قاراعاندا ۇزدىكسىز جۇمىس ىستەپ جاتىر.

بىراق ءبىر عاجابى، بىزدە باسپا ءوندىرىسىن بار دەۋگە دە، جوق دەۋگە دە بولادى. ماسەلەن، وقۋلىق كىتاپتار شىعىپ جاتىر. ەگەر وقۋلىق شىقپاسا، مەكتەپ، باسقا دا وقۋ ورىندارى توقتايدى. ياعني، وقۋلىق كىتاپ ءوندىرىسى بار. سول وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى سىن كوتەرمەيتىنى دە راس. اقىن-جازۋشىلار مەن عالىمداردىڭ باسقا دا ءتۇرلى تاقىرىپتاعى كىتاپتاردىڭ 500, 1000 دانامەن، مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن 2000 دانامەن شىعۋى قازاقستانداي ەل ءۇشىن شىن مانىندە ۇيات نارسە. جالپاق تىلمەن ايتساق، ماسقارا! باسپا ءوندىرىسىن «بار دەۋگە دە، جوق دەۋگە دە بولادى» دەگەن ءسوز وسىدان كەلىپ شىعادى.
ال ەندى وسىنىڭ سەبەپتەرىن «ءبىر، ەكى، ءۇش»، – دەپ ساۋساقپەن ساناپ كورەلىك.
كەڭەس كەزىندە پوەزيا كىتابى 30 000, پروزا 60 000, ءتىپتى «كوشپەندىلەر» 100 000 تيراجبەن شىقتى. راس، و كەزدە باسپالار كوپ ەمەس ەدى. «جازۋشى»، «قاينار»، «قازاقستان»، «مەكتەپ» دەگەن سياقتى بەس-التى باسپا بولدى. سول باسپالار 100 000 تيراجبەن كىتاپ شىعارىپ، ءبىر اۋداننىڭ تابىسىن بەرەتىن.
قازىر نارىق، تيىن ەسەپتەلەتىن زامان. اتامەكەنىندە سول قازاق تۇرىپ جاتىر. كىتاپقا دەگەن سۇرانىس، تارالىم، سول ءوندىرىس قايدا كەتتى؟

تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسى توقتادى. «شوكوۆويا تەراپيا» جاسالدى. تەك كۇندەلىكتى ومىرگە قاجەتتى عانا دۇنيەلەر شىعارىلدى. «كىتاپ وتپەيدى»، «كىتاپ جەتپەيدى» دەگەن اڭگىمەلەر قورجىننىڭ ەكى باسىن دا تولتىردى. ءبىز ءوستىپ اسىپ-ساسىپ، ابدىراپ جۇرگەندە كەڭەس داۋىرىنەن قالعان باسپا ءوندىرىسىن دە، وقىرماندى دا جوعالتىپ الدىق.
ارينە، «وقىرمان مۇلدە جوق» دەپ ايتۋ كۇپىرلىك بولار. وزىندىك نارىق ءداستۇرى بار شارۋاشىلىق ەسەپتەگى كىتاپ ءوندىرىسىنىڭ كەڭەستىك جۇيەسى جويىلدى، حالىقتىڭ نازارى كۇندەلىكتى كۇنكورىس قامىنا اۋىپ كەتتى، ونىڭ ۇستىنە عالامتوردىڭ زامانى دا كەلىپ جەتتى.

قازىر باسپا ءوندىرىسىنىڭ الەمدە زامانعا ساي، وزىق تەحنولوگياسى بار. امەريكا مەن ەۋروپانىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىندە دە كىتاپ دۇكەندەرى بار. بىزدە دە ءىرى قالالاردا كىتاپ دۇكەندەرى جوق ەمەس. بىراق نارىق تالابىنداعى باسپا ءوندىرىسى سول ءبىر جامباستاپ قيسايعان قالپىنان ەڭسەسىن تىكتەي المادى. قولىمىزدى نە بايلاپ تۇر؟ «قازاقستاننىڭ حالقى از. سوندىقتان، كىتاپتىڭ تيراجى از، اقتامايدى دەگەن» ساۋەگەيلىك بار. «كىتاپ – تاۋار، ونى ساتۋىمىز كەرەك. بەس-التى جازۋشى بولۋ كەرەك. سولاردىڭ كىتابى وتە كوپ تيراجبەن ساتىلۋى قاجەت» دەگەن دە تەوريا بار. تاعى ءبىر كوزقاراس – «كىتاپ – يدەولوگيا، تام-تۇمداپ، ءبىر ەكى مىڭ دانامەن شىعىپ تۇرۋى قاجەت» دەيدى. ءسويتىپ، باسپا سالاسى ولمەستىڭ كۇنىن كورىپ جاتقان جاعدايدامىز.

كىتاپ كوپ تيراجبەن شىعاتىن كەڭەس­تىك داۋىردە قازاقستاندا قازاقتار­دىڭ سانى قازىرگىدەن الدەقايدا از ەدى. جالپى، كىتاپ ءوندىرىسى بيزنەس پە، جوق الدە ءومىر بويى بيۋدجەتتىڭ موينىندا وتىراتىن يدەولوگيالىق قاجەتتىلىك پە؟ بۇل ماسەلەنىڭ باسى تولىق اشىلماي تۇر. بۇل سۇراققا انىق جاۋاپ بەرە الاتىن ادام بار ما؟ ماسەلەن، مەنىڭ كىتابىما ول «يدەولوگيالىق قۇرال ەكەن» دەپ اقشا بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. قازىر كىتاپ تۇرماق گازەتتەردى اقتامايدى دەپ شەتىنەن جاۋىپ جاتىرمىز.

ەلىمىزدە ءتۇرلى سالالاردا ءوندىرىس اياعىنان تۇرىپ كەلە جاتىر. تۇرالاپ قالعان جالعىز سالا – باسپا. سەبەبى، باسپا وندىرىسىندە ءالى كۇنگە «جوعارى مارتەبەلى» تەندەرگە تاۋەلدى بولىپ وتىرمىز. تەندەر دەگەن ماسەلە ابسۋردقا اينالىپ بارا جاتىر. بىراق تەندەر بولماسا وسى كەزدە «ەگەمەن قازاقستان»، «قازاق ادەبيەتى» دەگەن گازەتتەرىمىز، بالكىم، شىقپاعان بولار ەدى.

كورەيادا ۇران بولدى: «جاپوننىڭ ماشينەسى ارتىق. بىراق ءبىزدىڭ ءوز ءماشي­نەمىز بولۋ كەرەك. قىتايدىڭ تاماعى ارتىق، بىراق ءوز تاماعىمىزدى ءىشۋىمىز كەرەك. باتىستىڭ كيىمى ارتىق، بىراق ءوز كيىمىمىزدى كيۋىمىز كەرەك!». ولار وسىلايشا وزدەرىنىڭ وندىرىستەرىن دامىتتى.

ەشكى مەن شوشقانى باۋىزداعاندا جان ايقايى شىعىپ، باقىرادى. ال، قوي ۇندەمەيدى. مەنىڭ ويىمشا، قازاق حالقىنىڭ ءوزىن ءوزى ساقتاۋ ينستيكتى جوق سەكىلدى. وتاردىڭ شەتىنە قاسقىر ءتيىپ جاتقاندا، شىرق ءيىرىلىپ، قارەكەتسىز قاراپ تۇراتىن قوي سەكىلدىمىز. ماسەلەن، دۇكەندەردە ورىس تىلىندەگى كىتاپتار ءوتىپ جاتىر. بىراق ءبىر قازاق «قازاقتىڭ كىتابىن ساتىپ الايىق» دەپ ايتپايدى. كىتاپتى تەگىن سىيلار بولساڭ، قۋانا-قۋانا الادى. «اينالايىن، شىعىندالىپ كىتاپ شىعارىپسىڭ، ءما كورىمدىگىڭ» دەپ ءبىر مىڭ تەڭگە جانىنان ەشكىم شىعارمايدى.

ۇكىمەت ءوندىرىستى مىقتاپ قولعا الدى. شاعىن بيزنەس، ورتا بيزنەس، يننو­ۆاتسيا­لىق جوبالار دەگەن سياقتى. باسپا وندىرىسىندە وسىنداي شارالار نەگە قولدانباسقا؟ بۇل دا ءبىر كاسىپتىڭ ءتۇرى ەمەس پە؟ ءبىز نەگە كىتاپ ساۋداسىن ۇيىمداستىرا الماي جاتىرمىز؟

الدىمەن بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرگىز­بەيتىن، الدىمىزدا قازاق ءتىلى دەگەن ماسەلە كەسە-كولدەنەڭ تۇر. بىزدە ورىس ءتىلدى كىتاپتاردىڭ جاعدايى ەداۋىر جاقسى. ماسەلەن، ەلباسىنىڭ كىتاپتارى قازاق تىلىندە از تيراجبەن شىعادى. «سەندەرگە وسى دا جارايدى» دەگەن سياقتى. ورىس تىلىندە كوپ تيراجبەن شىعادى. ءبىزدىڭ قوعامداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى وسى. انا ءتىلىنىڭ اينالاسىنا كوزگە كورىنبەيتىن ءبىر شەڭبەر سىزىلعان سەكىلدى. ءبارىمىز سول شەڭبەردەن شىعا الماي جاتىرمىز. ەندى ءبىراز جىلدان كەيىن اعىلشىن ءتىلدى كىتاپتار قاپتايتىن بولار؟..

ۇكىمەت قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا ىقى­لاسسىز دەگەن ءبىر ارام وي دا قىلاڭ بەرەدى. الايدا، ولاي دەۋگە بولمايدى! ۇكىمەت وبالى نە كەرەك، 25 جىلدان بەرى قازاق ءتىلىن سۇيرەپ ءبىراز جەرگە الىپ باردى. بىراق ەڭ نەگىزگى ماسەلە قولعا الىنباي جاتىر. ماسەلەن، كوشەدە پاراليچ بولعان ءبىر ادام كەلە جاتىر. دەنەسى قالتىراپ، كوزى الارىپ، اياعىن اننان ءبىر، مۇننان ءبىر باسىپ، قولدارى ەربەڭدەپ كەلە جاتىر. سول ادامنىڭ ءتورت مۇشەسى جازىلىپ، ءجۇرىپ كەتۋىنە ميداعى ءبىر تامىر دۇرىس ىستەمەي تۇر. سول تامىردى ءدال تاۋىپ، ينەمەن ءتۇرتىپ قالساق، الگى ادام قول-اياعىن بويىنا الىپ جۇگىرىپ كەتكەلى تۇر. مىنە، ءدال قازىر ءبىز سول «تامىردى» تابا الماي جاتىرمىز. ەلباسىمىزدان باستاپ قازاق تىلىنە بارلىعىمىز جابىلىپ قىزمەت ىستەپ جاتىرمىز. ءبارىمىزدىڭ شىرىلداعانىمىزدى قايتەيىن، ەڭ نەگىزگى ماسەلە جاسالماي جاتىر. ول – قوعامداعى قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى. ءحىح عاسىرداعى مۇراعات دەرەكتەرىن اقتارىپ وتىرساڭىز «شالاقازاق» دەگەن تەرمين ءجيى كەزدەسەدى. ءوز باسىم تاۋەلسىزدىكتىڭ شيرەك عاسىرىندا قازاق ءتىلىن ءوز ەركىمەن ۇيرەنبەگەن قازاقتار ەندى ۇيرەنە قويادى دەگەنگە سەنبەيمىن. سولارعا «شالاقازاق» دەپ رەسمي ستاتۋس بەرۋ كەرەك شىعار. ماسەلەن، «ورالمان» دەگەن سياقتى.
ەلباسى اتى-ءجونىڭدى قازاقشالا دەپ قاۋلى شىعارعالى قانشا ۋاقىت بولدى. قازاقتاردىڭ تولقۇجاتى ءالى سول كۇيى تۇر. اتى-ءجونىن قازاقشالاعاندار ساۋساقپەن سانارلىق. بۇعان كىم كىنالى؟ جوق الدە نازارباەۆ اركىمنىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ ءجۇرىپ جازدىرۋى قاجەت پە؟ ءبىز نە كۇتىپ ءجۇرمىز؟ ۇكىمەت قاۋلى شىعارعانمەن، تالاپ ەتىپ وتىرعان ەشكىم جوق. الدىمەن تولقۇجاتتى قازاقشالاۋدى جوعارىدان باستاۋىمىز كەرەك. قاۋلى شىعاردىڭ با، مىندەتتە! ءبىز قوعامعا قاجەتتى ەڭ ماڭىزدى نارسەلەردىڭ اينالاسىندا شاپقىلايمىز دا جۇرەمىز. ەڭ نەگىزگى ماسەلە ۇلتتىق، ءتۇپ-تامىرىمىزدى تابا الاتىن مەكتەپ اشۋ قاجەت. ماسەلەن، ابايدىڭ كىتاپتارى قازاقشا كوپ شىعىپ جاتىر. بىراق ونىڭ ءبارى كىتاپحانالارعا تاراتىلىپ جاتىر. سان جۇزىندە ابايدىڭ قازاقشا شىققان داناسى كوپ. ال ونىڭ ءساتىمجان سانباەۆ اۋدارعان قارا سوزدەرىنىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى شىعا سالىسىمەن پىشاق ءۇستى­نەن ۇلەستىرىپ الىپ كەتەدى. بىزدە ورىس ءتىلىن­دەگى كىتاپتارعا دەگەن سۇرانىس كەرەمەت. رەسەي باسىلىمدارىنىڭ كىتاپ ءدۇ­كەن­دەرىندە سىقىپ تۇرعانى وسى. ياعني، بۇل تابيعي، ناعىز سۇرانىس. ال قازىرگى اينالىسىپ جۇرگەن شارۋامىز، بىزدەگى ناسيحات، بىزدەگى تارالىم، مەملە­كەتتىك تاپسىرىس – ءبارى جالعان كوزبوياۋشىلىق. ءبىزدىڭ كىتاپ باس­پاسى سالاسىنداعى ىستەپ وتىرعا­نىمىزدىڭ ءبارى وتىرىك. ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ وتىرمىز.

مەملەكەتتىك تاپسىرىس دەگەن قازىرگى نارىق زامانىن الداۋ، كوز­بوياۋ­شىلىقپەن اينالىسۋ بولىپ وتىر. «بىزدە كىتاپتار شىعىپ جاتىر» دەگەن كوزقاراس قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ۇيىمداستىرىلىپ وتىر. ءبىز دامۋ دارەجەمىزدىڭ ءتۇرلى سالالارى جونىندە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنا ەسەپ بەرەمىز. بۇل شارالاردىڭ ءبارى سول ءۇشىن كەرەك. «قازاقستاندا سونشا كىتاپحانا، مۇنشا مادەنيەت ءۇيى، پالەنشە مەكتەپ سالىپ وتىرمىز، وسىنشا كىتاپ شىعاردىق» دەگەن سياقتى.

ماسەلەن، وتباسىلىق كىتاپ. كەز-كەلگەن وتباسىندا ءوزىنىڭ وتباسىلىق تاريحى جازىلعان كىتاپ تۇرسا. الدىمەن سول وتباسى ءوزىنىڭ اتا-بابالارىنىڭ كىم بولعانىن بىلەدى، تۋعان-تۋىستارىنىڭ ىشىندە ونەگەلى ادامداردى تانيدى. مۇنىڭ نەسى جامان. بۇل ءوزىمىزدى ءوزىمىز تانۋ ءۇشىن، تاربيەلەۋ ءۇشىن كەرەك ەمەس پە؟ ەكىنشى جاعىنان جۇزدەگەن مىڭ تيراجبەن كىتاپ شىعىپ، ءوندىرىس داميدى.
قازاقستاندا قازىر قازاقتار 70 پايىز باسىمدىلىققا يەمىز.
ماسەلەن ترامپ تا، پۋتين دە سونداي-اق وزگە مەملەكەتتەردىڭ قاي­رات­كەرلەرى – ءبارى قازاقشا شىعۋ كەرەك. ءبارىن قازاقشا سويلەتۋىمىز كەرەك.
كىتاپ ءوندىرىسى – كاسىپ. مەن وسى كاسىپپەن اينالىسقىم كەلەدى. قازىرگى ءجۇرىپ جاتقان ادەبي پروتسەستەن حابارىم بار. وسى كاسىپتى باستاۋ ءۇشىن نە ىستەۋىم كەرەك؟ جۇرت باسپا كىتاپ شىعارادى دەپ ويلايدى. باسپا – شىعارماشىلىق ۇيىم. كىتاپتىڭ شىعاتىن جەرى – باسپاحانادا. ەكەۋى بىرىگىپ ەڭبەكتەنەدى دە كىتاپ دۇنيە ەسىگىن اشادى. قازىرگى باس­پالار – قۋىرشاق باسپالار.

باسپا پروبلەمالارىن شەشۋدىڭ وڭتايلى جولدارى العاشقى ون جىلدىقتا، اياعىمىزدان تۇرعانشا جاسالىپ، كەيىنگى ون جىلدا نارىققا كوشۋ كەرەك ەدى. باسپاگەرلەر ءوز قاراجاتىمەن گازەت-جۋرنال، كىتاپ شىعاراتىن جاعدايعا جەتۋ كەرەك ەدى. سوندا ءۇنى دە تازا بولار ەدى. تەندەرمەن وتىرعان گازەتتەردىڭ بارلىعى تەك اكىمدەر عانا كوز جۇگىرتەتىن گازەت ەمەس، بۇكىل حالىق وقيتىن باسىلىمعا اينالار ەدى. كىتاپ، گازەت-جۋرنال ءوندىرىسى شىن مانىندە نارىق جولىمەن وسىلاي دامىسا. ماسەلەن، قازىر مول تابىس تاۋىپ جاتقان باسپالار، گازەتتەردىڭ كەيبىرى كوزبوياۋشىلىققا بارا ما دەگەن كۇدىگىمىز دە جوق ەمەس. ۇكىمەتتەن نەعۇرلىم كوپ قاراجات الىپ، سول كىتاپتى شىعارۋعا ەڭبەك ەتكەن ادامدار ەمەس، باسپانى بيلەپ وتىرعان ءبىر-ەكى ادام كوپ قارجىنى ءبىر قارپىپ قالماي ما؟! ال ءبىز: «سەنىڭ مۇنىڭ قالاي، كىسىلىك دەگەن قايدا؟»، – دەپ سۇراۋعا ۇيالامىز. سەبەبى، تانىس ادامدار، زاڭ ورىندارىنا شاعىنۋ – قانىمىزعا سىڭبەگەن قاسيەت.

ەگەر ۇكىمەت قارجى قۇيىلىپ جاتقان «قۇبىردى» جاۋىپ قويسا، ەلىمىزدەگى باسپالار مەن گازەت جۋرنالداردىڭ كوبى ەرتەڭدەرى-اق جابىلىپ قالادى. تاراپ كەتەدى…

ال ءبىز سول باسپا سالاسىندا نارىق زاڭدىلىقتارىن ەسەپكە الماي، ەكىۇداي كۇي كەشەتىندەيمىز. بويىمىز بىرتە-بىتە وتىرىككە ۇيرەنىپ كەلەدى. مەنىڭشە، ءبىز «ۆيرتۋالنو» ءومىر سۇرۋدەمىز. وتباسىمىزدان باستاپ، قازاق ءتىلىنىڭ دامىماي تۇرعاندىعى ءبارى الدامشى كۇن كورىپ وتىرعانىمىزدان.
سوندا كىمدى الداپ وتىرمىز؟ ارينە، ءوزىمىزدى ءوزىمىز عانا! ءبىز نارىق قۇبىلىستارىنا ناقتى قاراۋدىڭ ورنىنا، ماسەلەن، باسپا سالاسىندا وتىرىكتى قولداۋعا ءماجبۇرمىز. سەبەبى، تەندەردەن ايىرىلىپ قالسام، ەرتەڭ كۇن كورە الماي قالامىن. ەسىرتكىگە تاۋەلدى ادام سەكىلدىمىز. ناقتى ءومىر ءسۇرۋ جولدارىنان گورى ۇكىمەتتىڭ بەرگەن اقشاسىنا ۋاقىتشا بولسا دا كۇن كورە تۇرۋ كەرەك. بۇل جاعداي، ءبىر جاعىنان، كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن ساعىنىش تۋدىرىپ وتىر.

مەن باسپا سالاسىنىڭ كاسىپكەرى بولعىم كەلەدى. تاقىرىپ كوپ. ءبىر تۇلعا تۋرالى، بولماسا تاريحي كىتاپ، نە بولماسا ءبىر جازۋشىنىڭ اجەپتەۋىر رومانىن شىعارۋ ءۇشىن دەمەۋشى تاپتىم. قارجىسى بار، مىرزا كوڭىلدى ءبىر جىگىت اقشا بەردى. قولجازبانى دايىنداپ، باسپاحانا شىعىندارىن تولەپ، 1000 دانا كىتاپ قولىما ءتيدى. ەلدى شاقىرىپ تۇساۋكەسەر جاساپ، ولارعا تاماق بەرىپ، الگى كىتاپتى تەگىن تاراتۋىم كەرەك. سەبەبى، مەنىڭ قالتامنان اقشا شىققان جوق. بىزدە قازىرگى جاعداي شامامەن وسىنداي. مەن دەمەۋشىگە ۇسىنىس ايتسام. ءبىز نارىقتا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. وسى كىتاپتى ساتايىن. تۇسكەن پايدانى ءبولىپ الايىق. ول كەلىستى دەلىك. سول مىڭ دانا كىتاپتى قايدا اپارام؟ الماتىداعى ونشاقتى دۇكەندە رەسەيدەن كەلگەن ورىس ءتىلدى كىتاپتار سىقىپ تۇر. مەنىڭ كىتابىما كىم قارايدى؟ مەن نە ىستەۋىم كەرەك؟ قالاي ساتام ول كىتاپتى؟ كەڭەس ءداۋىرى بولسا، بۇلاي قينالماعان بولار ەدىم. وندا شارۋاشىلىق ەسەپتەگى وزىندىك نارىق جۇيە بار ەدى.

قازىر وقۋلىقتاردى «اتامۇرا»، «مەكتەپ»، «الماتىكىتاپ» سەكىلدى باسپالار شىعارىپ جاتىر. انا جىلى جانسەيىت تۇيمەباەۆ مينيستر بولعان تۇستا 30 باسپانىڭ باسشىلارىن شاقىرىپ الدى. كەزدەسۋدە ءمينيستردىڭ كومەكشىسى شاماسى ءۇش ءجۇز كىتاپتى اكەلىپ ۇستەلدىڭ ۇستىنە قويدى. ءار كىتاپتىڭ ىشىندە جۇزدەگەن قاعاز بەلگى سالىپ قويعان ەكەن. «مىنا كىتاپتىڭ ءبارىن وقىپ شىقتىم. ىشىندە قاعاز تۇرعان جەردىڭ ءبارى قاتە. ءار كىتاپتا 200-300 دەن قاتە بار» دەدى. مينيستر كوررەكتور بولىپ وتىر. باسپادا كوررەكتور، رەداكتور، اعا رەداكتور، باس رەداكتور، ارنايى رەداكتور دەگەندەر بولۋ كەرەك. ءبىز وقۋلىق شىعارىپ جاتىرمىز دەپ ءوزىمىزدى ءوزىمىز الداپ جاتىرمىز. ءبىز ءبىلىم بەرىپ جاتىرمىز، ينتەرتاقتا ساتىپ الىپ جاتىرمىز، كومپيۋتەر ساتىپ الىپ جاتىرمىز، بولون وقىتۋ جۇيەسىنە كىرىپ جاتىرمىز – وسىنىڭ ءبارى ەلباسى تالابىنا ساي ما؟ ماسەلەن، PHD دوكتورلارىن دايىنداۋ ءۇشىن ولارعا كەشەگى كەڭەستىك عىلىم دوكتورلارى مەن كانديداتتارى ساباق بەرەدى. شاكىرتتەر PHD دوكتور اتانعان سوڭ الگى ۇستازدارىنان «ءبىلىمى جوعارى» بولىپ شىعا كەلەدى. ايلىق جالاقىسى ودان كوپ بولادى. بولماسا جوعارى ءبىلىمدى كەڭەستىك ءبىلىم العان ادامدار دوكتور بولۋ ءۇشىن الدىمەن ماگيستراتۋرانى قايتا وقىپ شىعۋى كەرەك. بۇل نە ماسقارا؟ شىن مانىندە، ولارعا ساباق بەرەتىن بۇگىنگى كۇننىڭ ماگيسترانتتارىنان ولاردىڭ ءبىلىمى الدەقايدا جوعارى. ءبىز كىمدى الداپ وتىرمىز؟
مەنىڭ شىعارعان كىتابىمنىڭ كەرەك، يا كەرەك ەمەس ەكەنىن ايقىن­دايتىن نارىق. سولاي ەمەس پە؟ كىتاپ­تى تاراتپاي، جەتكىزبەي جاتىپ حالىققا، كوپكە توپىراق شاش­قانداي بولىپ وتىرمىز. مەن تۇتىنۋشىعا ءالى كىتابىمدى جەتكىزە العام جوق. ونىڭ كەرەك نە بولماسا كەرەك ەمەس ەكەنى سوندا عانا انىقتالماي ما؟ مۇنداي جاعدايدىڭ ءبارىن وزىق ەلدەر ءبىر كەزدە باسىنان كەشىرگەن بولار. وندا كىتاپ ساۋداسىنىڭ بيرجاسى بار. ول – باسپا، جازۋشىلار، وقۋلىق جازاتىن ادامدار، ساتۋشىلار، تاسۋشىلار – بارلىعىنىڭ باسى بىرىككەن ۇلكەن قوعام. ەڭ باستى ماسەلە – كىتاپ باعاسى تۇراقتى. كىتاپ شىققان كۇننەن باستاپ ءۇش جىلعا دەيىن بەلگىلى ءبىر كىتاپقا سۇرانىس قانشا ارتىپ تۇرسا دا باعاسىن قىمبات قويا المايسىڭ. ال كىتاپ وتپەي جاتسا، باعاسىن تومەندەتە المايسىڭ. ول باعانى باسپاگەردىڭ دە ساتۋشىنىڭ دا وزگەرتۋگە قۇقى جوق. ساتۋشىنىڭ ەڭبەگى سول باعانىڭ ىشىندە تۇر.

قازاقستان سەكىلدى جاس مەملەكەتتە باسپا ءوندىرىسىنىڭ بارلىق سالاسى شاش ەتەكتەن زيان بولىپ، سوندىقتان، بۇل سالاعا شىن مانىندەگى كاسىپكەر اياق باسپاي وتىر. بۇل سالانىڭ يدەولوگيا بولاتىن سەبەبى – ۇكىمەت قورعاماسا، تەندەر بەرمەسە «ەگەمەننەن» باستاپ بارلىعى جابىلىپ قالادى. ەگەر كىتاپتىڭ باعاسى تۇراقتى بولسا، وسى سالاعا قاتىستى كاسىپكەرلەردىڭ بارلىعىنىڭ پايداسى مەن كاسىپكەرلەر اۋزىنان جىرىپ بەرەتىن جارناماعا كەتەتىن قارجىعا دەيىن ەسكەرىلەتىن كىتاپ ساۋدا بيرجاسىن ۇيىمداستىرساق دەگەن ارمان ساناما ساۋلە بەرەدى دە تۇرادى.

تاعى ءبىر اششى شىندىق – ءبىزدىڭ قولىمىزدى مەملەكەتتىك تاپسىرىس بايلاپ تۇر. ال مەملەكەتتىك تاپسىرىستى جويساق، باسپا سالاسىندا ءبىر كۇندە 1991 جىلداعى جاعدايعا قايتا اينالىپ كەلەمىز. كىتاپ تا، گازەت تە شىقپاي قالۋى مۇمكىن. قالالارداعى مەكتەپ بالالارى ورىسشا سويلەيدى، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ورىسشا، تەلەديداردى اشىپ قالساڭ، راديونى باسىپ قالساڭ – ءبارى ورىسشا. «ۇلتتىق ارنا» دەپ اتالاتىن «قازاقستان» تەلەارناسى دا جاڭالىقتار رەداكتسياسىنىڭ اتىن «كاzNews» قويىپ، «ايدى اسپانعا شىعاردى». قىسقاسى، ءتۇرى قازاق، رۋحى ورىس تۋىسقاندار وتە كوپ بولىپ تۇرعاندا قازاق تىلىندەگى كىتاپ – ەكىنشى سورتتى تاۋار بولىپ وتىر ەلىمىزدە. جارايدى، الدىمەن ورىس تىلىندەگى كىتاپتاردى باسىپ شىعارالىق. «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەگەن اباي اتامىز. الايدا ونى بۇكىل قازاقستانعا تاراتۋدىڭ جۇيەسى جوق.

بىلاي تارتساڭ اربا سىنىپ، بىلاي تارتساڭ وگىز ولەتىن جاعداي. سوندا نە ىستەۋگە بولادى؟ بۇل ساياسي ماسەلە. ءبىز ەگەر قازاق حالقى ءوز ەلىمىزدە 70 پايىزعا تولساق، وزگە ۇلتتاردىڭ ىشىندە تۇركى تىلدەس اعايىن ەلدەر بار. ولارعا قازاقشا وقۋ قيىن ەمەس. وزگە ۇلتتاردىڭ ىشىندە قازاقشا وقۋعا جىل سايىن قىزىعۋشىلىق ارتىپ كەلەدى. سوندا قازاق تىلىندە وقۋ مۇمكىندىگى ەلىمىزدە 80 پايىز بولعالى تۇر. سويتە تۇرا قازاق ءتىلىن تۇتىنۋشىلىق دەڭگەيىن كوتەرە الماي وتىرمىز.

قازاقستانداعى بارلىق اۋدانداردى، شاعىن قالالاردى قوسا ەسەپتەگەندە 200 نۇكتە بار دەلىك. سونىڭ بىرەۋىندە كىتاپ دۇكەنى جوق. مەن باعاناعى 1000 كىتاپتى سول 200 نۇكتەگە ءۇش دانادان تاراتقاننىڭ وزىندە جاعدايدان شىعىپ تۇرمىن عوي! سول 200 نۇكتەنىڭ اينالاسىندا قازاقستاندىقتاردىڭ جارتىسىنان استامى تۇرماي ما؟ كىتابىمنىڭ قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن سول اۋماقتا تۇراتىن تۇتىنۋشىلار انىقتاماي ما؟ۇلكەن قالا تۇرعىندارى قازاقشا وقىماسا وعان ورىس ءتىلدى كىتاپ ۇسىنالىق. رەسەيدەن شىعاتىن كىتاپتاردىڭ «اياعى» جۇيرىك، جەتىپ كەلەدى دە تۇرادى. وعان توسقاۋىل بولا المايمىز. كاسىپكەرلەر قاپ-قاپ كىتاپتى شەكارانىڭ ار جاعىنان تاسىپ جاتقانشا، سۇرانىسقا وراي سول كىتاپتى نەگە قازاقستاندىق باسپاحانالار شىعارمايدى؟ ءبىر اۋداندا ورتا ەسەپپەن 80 مىڭ ادام تۇرادى دەلىك. سونىڭ 800-ءى كىتاپ ساتىپ العاننىڭ وزىندە كىتاپ تيراجى الدەنەشە ەسە كوتەرىلەر ەدى. ەندى مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەتتىك تاپسىرىس دەگەن قازىرگى تۇرعان كۇيىنەن 90 پايىزعا ازايۋ كەرەك. مەملەكەتتىك تاپسىرىستىڭ قاراماعىندا 10 پايىز قالسا جەتكىلىكتى. سول 10 پايىز ەلباسىنىڭ جولداۋىن، كىتاپتارىن شىعارۋ كەرەك، ۇكىمەتتىڭ ساياساتى، ستراتەگياسى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىككە قاجەتتى دەگەن سياقتى ادەبيەتتەر شىعۋى ءتيىس. قالعان ءتۇرلى تاقىرىپتاعى كىتاپتار، ماسەلەن، ابايدىڭ، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ كىتاپتارى نەگە مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعۋى كەرەك؟
بيزنەس وكىلدەرى بۇل سالاعا كەلمەي جاتىر. الايدا كوپتەپ شاعىن كىتاپ دۇكەندەرىن اشۋ كەرەك. ياعني، جەرگىلىكتى اكىمدەردىڭ قولداۋىمەن، قاداعالاۋىمەن اشىلۋى كەرەك. ونىڭ تەتىگى جەرگىلىكتى اكىمنىڭ قولىندا بولۋى كەرەك. ازىرگە ءبىر اۋدانعا ءبىر كىتاپ دۇكەنى جەتەدى. سوندا كىتاپ حالىقتىڭ الدىنا بارادى. حالىق وزىنە كەرەكتى كىتاپتارىن ءوزى تاڭداپ الادى. ۇكىمەت وسى شارانى جۇزەگە اسىرعاندا عانا جىل سايىن تەندەرلەرگە جۇمسالاتىن قارجى ۇنەمدەلەر ەدى. دۇكەن دەگەن ءبىر-اق رەت قارجى سالاتىن شارۋا. ال ەلىمىزدىڭ اۋداندارىندا بىردە-ءبىر كىتاپ دۇكەنى جوق!

ۇكىمەت باسپالاردى مەملەكەتتىك تاپسىرىس دەگەن تەگىن نارسەگە ءۇي­رەتىپ الدى. قازىر ءبىزدىڭ باسپا­لاردىڭ بارلىعى جىل بويى تەندەر كۇتىپ، جەم كۇتكەن بالاپان قۇساپ اۋزىن اشىپ وتىرعانى. باسپالار ىزدەنۋدەن، جۇمىس ىستەۋدەن قالىپ بارا جاتىر. ءبىز ولاردى جالقاۋ دەۋدەن اۋلاقپىز. كىتاپ نارىعى قالىپتاسپاسا ولار قايتەدى؟ ءبىز ەگەر باسپالاردىڭ اراسىندا باسەكەلەستىك تۋدىرامىز دەسەك، الدىنداعى تەگىن استاۋدى الىپ تاستاۋىمىز كەرەك. شەت ەلدەردەگى كىتاپ بيرجاسى دەگەن سول. الدىمەن ازداعان تيراج شىعارىلادى. ارى قاراي ءوتىپ جاتسا، شىعارا بەرەدى. كىتاپ نارىعى دەگەن سول.
كىتاپ شىعارۋ – باسپانىڭ ءىسى. باسپاگەر نارىقپەن بەتپە-بەت كەلگەندە، ءوز اقشاسىنا وقۋلىق شىعارعان كەزدە وقۋلىقتىڭ ساپاسى لەزدە جاقسارادى. ال بىزدە بالا كىتاپتى السا دا الادى، الماسا دا الادى. باسىڭدى قاتىرىپ قايتەسىڭ. ەڭ ارزان اۆتوردى، ەڭ ارزان شيكىزات تاۋىپ ال دا شىعارا بەر.
ەشكىم اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوق. قوناق شاقىرىپ ءبىر بوتەلكە اراق ىشپەسىن، تويلارعا شىعىندالاتىن ميلليونداردىڭ ىشىنەن كىتاپ ساتىپ الاتىن اقشا ۇنەمدەپ قالسىن. مىسالى، اۋىلداردا سۋ جوق، اقشا ءبولىپ، سۋ جەتكىزۋ كەرەك. بۇل – ءومىر شىندىعى. باسپا سالاسىندا دا وسىلاي بولۋ كەرەك. حالىقتىڭ جانى شىعىپ كەتسە دە ايتۋ كەرەك. كەلەسى جىلى تەگىن وقۋلىق بولمايدى. ساتىپ الىڭدار. الەۋمەتتىك از قامتىلعان توپتان باسقاسى – توننالاپ ەت، ءسۇت ءوندىرىپ جاتقان ادامداردىڭ بالالارى نەگە تەگىن كىتاپ الۋ كەرەك؟ سول كىتاپتى باعاناعى اۋداندا اشىلعان كىتاپ دۇكەنىنە ءتۇسىر. باعاسىن زاڭمەن قاداعالا. دۇكەن شارۋاسى دوڭگەلەنىپ، جاندانا باستايدى. سول اۋداندا تۇراتىن حالىقتىڭ ءبارى وقۋلىق كىتاپ، كەڭسە تاۋارلارىن الۋ ءۇشىن اۋدانعا اعىلادى. اۋىلدىڭ جاعدايى جىلدان جىلعا جاقسارىپ كەلدى. بۇل جولدا «قازپوشتانىڭ» مۇمكىندىگىن پايدالان. ەندى ءبىر بەس-ون جىلدا اۋىل تۇرمىسى قالادان وزادى. وسىلاي باستاۋ كەرەك. سوندا كىتاپ نارىعى قالىپتاسا باستايدى. سايىپ كەلگەندە، كىتاپ وقىپ وسكەن بۋىننىڭ كوزى ءتىرى ءالى. جەكەمەنشىك كاسىپ وسىلاي دامىسا كەرەك! اۋدان ورتالىعىنداعى دۇكەن بارلىق باسپامەن بايلانىس ورناتادى. ياعني، كىتاپ دۇكەندەرىن اشۋ كەرەك! ۇكىمەتتەن كومەك سۇراۋ كەرەك. ماعان مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن گازەت شىعارىپ بەرىپ وتىر، وقۋلىق شىعارىپ بەرىپ وتىر، اقىن-جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن شىعارىپ بەرىپ وتىر. ەندى كىتاپ دۇكەنىنە دە ۇكىمەتكە قاراپ اۋزىمىزدى اشامىز با؟ – دەگەن سۇراق تۋى مۇمكىن. كىتاپ جارتىلاي كاسىپ، جارتىلاي يدەولوگيا. ۇكىمەت جىل سايىن تاپسىرىسپەن كىتاپ شىعارۋعا قارجى بولە بەرگەنشە كوپ بولىپ قولعا الىپ، اۋدان ورتالىقتارى مەن شاعىن قالالاردا ءبىر رەت دۇكەن اشىپ بەرسە جانە ول دۇكەن ەرتەڭ سىراحاناعا اينالىپ كەتپەۋىن قاداعالاسا، كىتاپ كەڭ بايتاق قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىنا جەتەدى. ار جاعىن ءار اۆتور ءوز باعىنان كورمەي مە؟ ءسويتىپ كوش جۇرە تۇزەلىپ، سۇرانىس بار كىتاپتاردىڭ تيراجى ءوسىپ، باسپالار دا بايىماي ما؟ نارىق سوندا قالىپتاسپاي ما؟ نارىق قالىپتاسۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك تاپسىرىستى، وقۋلىقتاردى تەگىن تاراتۋدى جويىپ، ساپالى جانە ارزان جولمەن كىتاپ باسۋدى ۇيىمداستىرۋمەن، ونى تاراتۋمەن، ساتۋمەن اينالىسۋ كەرەك. دۇكەن اشۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ۇكىمەت حالىققا سيىر ساتىپ الۋ ءۇشىن «سىباعا» دەپ ايدار تاعىپ، اقشا بەرىپ جاتىر عوي! سول سياقتى باسپا ىسىنە كومەك نەگە بولمايدى؟ جاڭاعى باسپا ءوندىرىسىن جۇرگىزبەي تۇرعان اۋرۋدىڭ نۇكتەسى وسى ەمەس پە؟

مىنا كەڭسە تاۋارى دەگەن بيزنەستى قاراپ وتىرساق، دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ قىمبات تاۋار بىزدە ەكەن. مىناۋ قالامساپ، فلوماستەر دەگەندەرىڭىزدىڭ ءبارى ءبىزدىڭ مۇنايدان شىعادى ەكەن. باسپاحانا بوياۋلارى، كەڭسە تاۋارلارى كۇندەلىكتى ومىرگە نان سەكىلدى قاجەت نارسە. بۇرىن ءبىر الماتىدا بەس داپتەر شىعاراتىن زاۋىت بار ەدى. سابان – تەگىن. قاعاز شىعار. بايقاپ تۇرساق تاۋاردىڭ قانشا ءتۇرىن وزىمىزدە شىعارامىز. جۇمىس ورىندارى پايدا بولادى. جالپى، قازاقستاندا كىتاپ ساتىپ الۋعا قاجەتتىلىك جوق. ونىڭ ءبارىن ۇكىمەت ءوز موينىنا الىپ وتىر.

سول وقۋلىق ساتىپ الۋعا بارعان ادام دۇكەندە كوزدىڭ جاۋىن الىپ تۇرعان كىتاپ سورەلەرىنە كوزى تۇسەدى. بالالار ادەبيەتى، اباي دا، مۇقاعالي دا تۇر. ول ابايدى ساتىپ الادى. سونان سوڭ سەنىڭ كىتابىڭدى ساتىپ الادى، سونان كەيىن مەنىڭ كىتابىمدى ساتىپ الادى. ءسويتىپ ءداستۇر قالىپتاسادى. رەسەيدىڭ كىتاپتارىن قاراڭىزشى! مىڭداعان تاقىرىپپەن ميلليونداعان تيراجبەن شىعىپ جاتىر. قازاقستان قالالارىنداعى ءىرى كىتاپ دۇكەندەرىن سولار جاۋلاپ الدى. ءبىز كۇننەن-كۇنگە ورىس ءتىلدى باتىس پەن رەسەي اقپاراتتارىنا تاۋەلدى بولىپ بارا جاتىرمىز. تاياۋ ارادا اعىلشىنشا ءتىلىمىز شىعايىن دەپ تۇر. قالاي دەگەنمەن دە باسپا ءوندىرىسىن نارىقتىق جولمەن قالىپتاستىرۋ مەملەكەتتىڭ كومەگىنسىز جۇزەگە اسۋى مۇمكىن ەمەس. ەلباسى: «جاپپاي جاڭعىرىڭدار!» دەدى.

باسپا ءوندىرىسى سالاسىن ۇكىمەتتە قاراۋ كەرەك. اۋرۋىن جاسىرعان ولەتىن بولسا، سوندا بۇل ارادا ولەتىن كىم؟ ارينە، قازاق!

نۇرلان ابدىبەك،
جۋرناليستەر وداعى 
سىيلىعىنىڭ لاۋرەتى

Abai.kz