قازاق حاندارىنىڭ بيلىك قۇرعان ءداۋىرى قازاق ەلىنىڭ تاريحي ومىرىندە ونىڭ مۇددەسىنىڭ قورعالۋىندا، مەملەكەتتىڭ وركەندەۋ جولىندا تاريحي ماڭىزى بار دۇنيە. ولار قازاقتىڭ يدەياسى مەن مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىن قامتاماسىز ەتىپ، ساقتاپ وتىردى.  قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارىنىڭ بيلىگى وسى ءبىر ءداستۇرلى قازاق قوعامىنىڭ ورىسىندە قازاق حاندارىنىڭ بيلىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تاريحتا ورىن العان. كەنەسارى حان يدەياسىنىڭ نەگىزى ابىلاي مەن ونىڭ بالاسى قاسىم حاننىڭ تاريحي قىزمەتتەرىندە جاتىر. كەنەسارىنىڭ اكەسى قاسىم حان بالالارىمەن ۇلت ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەندىگى تاريحتان بەلگىلى، ول كۇرەستىڭ باسىندا ەل تاۋەلسىزدىگىن قايتارۋعا، ەل مۇددەسىن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان قازاق تۇلعاسىنىڭ يدەياسى جاتىر.

 قازاق حاندارى بيلىك قۇرعان قازاق قوعامىنىڭ ساياسي ءومىرىن، ونىڭ مادەني ءورىسىن، ەكونوميكالىق دامۋ باعىتىن زەرتتەۋدە، الدىمەن مەملەكەت بيلىگىن جۇزەگە اسىرىپ وتىرعان حاندار مەن باتىرلاردىڭ ساياسي ۇستانىمىن، كوزقاراستارىن زەردەلەۋ قاجەت. ناقتى تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك قازاق تۇلعالارى قۇرعان حاندىق بيلىكتىڭ مەملەكەتتىڭ سىرتقى ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋداعى نەگىزگى پرينتسيپتەرى قازاق جەرلەرىن ساقتاۋ، مەملەكەتتىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ، تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ جانە كورشىلەس ەلدەرمەن ساياسي قارىم قاتىناستى بولۋ ماسەلەلەرىن قامتيدى. بۇل قازاق حاندارىنىڭ داۋىرىندەگى مەملەكەت ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىتى. قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارى حان بيلىگى وسى باعىتتا قولعا الىندى، ەل مەن جەرگە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ جۇزەگە اسۋى ۇلت مۇددەسىنە نەگىزدەلدى. كەنەسارى حان باستاعان ۇلت ازاتتىق قوزعالىستىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى قازاق عالىمى ە. بەكماحانوۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە ونىڭ ورىن الۋ سەبەبىن كورسەتىپ كەتكەن: قوقان حانىمەن تىنىمسىز كۇرەس جۇرگىزە وتىرىپ، كەنەسارى ولاردىڭ شەڭگەلىندەگى قازاق جەرلەرىن وزدەرىنە قايتارۋدى ماقسات ەتتى. ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى وسىعان بايلانىستى ازيالىق دەپارتامەنتكە بىلاي دەپ جازدى: ء«وزىنىڭ (كەنەسارىنىڭ – ە. ب.) قوقان جەرلەرىن باسىپ الۋعا تىرىسۋىنىڭ تۇپكى ماقساتى – سول جەردى كەيىن قازاقتارعا ءبولىپ بەرۋ»

         كەنەسارى قازاقتارعا سالىق سالۋعا دا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى. نيكولاي ءى – گە جازعان حاتىندا ول: ء«بىزدىڭ حالىقتان زاتتاي تولەم جيناي باستادى جانە ولارعا جان-جاقتان قىسىم كورسەتىپ، شەتتەتىپ جاتىر»، بۇل ء«بىزدىڭ حالىق ءۇشىن ۇلكەن قاسىرەت» - دەپ مالىمدەدى. گەنەرال گورچاكوۆكا جولداعان باسقا ءبىر حاتىندا ول بىلاي  دەپ جازدى: «قازاق حالقىنا باج سالىعىن سالىڭىزدار،  دەمەك، بۇل بىزگە قىسىم جاساعاندارىڭىز... الىم - سالىق تولەپ سىزدەردىڭ قول استارىڭىزدا تۇرۋ، تىپتەن مۇمكىن ەمەس.

         كەنەسارى «قازاقتاردىڭ ەجەلگى تاۋەلسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرەمىز، ياعني تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرامىز دەگەن ۇرانمەن كۇرەس جۇرگىزدى [1. 186 ب]. قازاق حاندارى باسقارعان قازاق قوعامىنداعى ۇلتتىق يدەيا ەلدىڭ مۇددەسىنە تەگىستەي قىزمەت ەتىپ وتىرعان، تۇلعالارىمىزدىڭ مەملەكەتتى باسقارۋداعى جانە ونىڭ مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ جولىنداعى تاجىريبەلەرى مەملەكەت بيلىگىن ءداستۇرلى مادەنيەتىن جانە تاريحي قىزمەتىنىڭ ساقتالۋىن تولىقتاي قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان.

مەملەكەتتىڭ نەگىزگى بايلىعى جەر، جەر بايلىعىنىڭ نەگىزىندە قوعامنىڭ دامۋىن قازاق باتىرلارى تەرەڭ بىلگەن، سونىڭ سالدارىنان جەردى ازات ەتۋ، ۇلتتىڭ وزگەدە قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ ماقساتىندا قارقىندى كۇرەسى ورىن العاندىعىن ولاردىڭ تاريحىنان تەرەڭ ۇعىنامىز. وسى تۇرعىدان پايىمدايتىن بولساق، حاندارىمىزدىڭ بيلىگى سوناۋ تۇركىلەردىڭ مەملەكەت بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋداعى ەلدىگىمەن ۇقساس، ءتىپتى جەردى ازات ەتۋ جولىنداعى يدەيالارى ءبىر بىرىمەن ساباقتاس. ونىڭ قاسيەتى ەل توپىراعىنداعى باتىرلىقتىڭ تاريحي قالىپتاسۋ سەبەپتەرى نەگىزىندە تەرەڭدەيدى.

         تۇلعانى قالىپتاستىراتىن تاريحي ۋاقىت، تۇلعا ساياساتتى قالىپتاستىرسا دا، ساياسات تۇلعانى جاساي المايدى، تۇلعا بەينەسىن قالىپتاستىراتىن تۇلعانىڭ قاسيەتى، ونى ساقتايتىن تۇلعانىڭ رۋحى، تۇلعانىڭ رۋحى تاريحتا نەمەسە قوعامنىڭ جاڭا ءبىر تاريحي كەزەڭىندە دە ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن تەكتىلىك قاجەت، جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي تەكتىلىك ادام بولمىسىنىڭ ورىسىندەگى قۇندىلىقتاردى بىرىكتىرىپ وتىراتىن قاسيەت بولسا، تەكتىلىكتىڭ قادىر قاسيەتىن باعالاۋ ءۇشىن ەل تاريحىنداعى زيالىلار رۋحى مەن ءىس ارەكەتىنىڭ تاجىريبەلەرى ۇرپاققا تەگىستەي جەتىپ وتىرۋى قاجەت. كەنەسارى زامانىندا جانە الاش زيالىلارىنىڭ ۋاقىتىندا دا ولاردىڭ مەملەكەت مۇددەسىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن كۇرەسۋىنە ۇلتتىق يدەيانىڭ ىقپالىن انىق بايقايمىز.

         كونە داۋىردەن بەرى مەملەكەت بيلىگىن دۇرىس جۇزەگە اسىرۋدا، مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىن ساقتاۋدىڭ ستراتەگيالىق باعدارلاماسىن قالىپتاستىرىپ زاڭدى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن زيالىلار مەملەكەت تاريحىن جازۋدى قولعا العان. سەبەبى مەملەكەت بيلىگى سول مەملەكەتتىڭ تاريحي تاجىريبەلەرى نەگىزىندە عانا ءومىر سۇرگەن، مەملەكەت بيلىكتى دۇرىس ءوز جولىمەن جۇزەگە اسىرۋدا مەملەكەت تۇلعاسى تاريحي تۇرعىدا ويلاي ءبىلۋى قاجەت. تاريحي تۇرعىدا ويلاۋ قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ قالىپتاسۋ جولىنان ءمالىم بولىپ وتىرعانداي، ولاردىڭ تانىمىندا بالا كەزىنەن اق ورىن الا باستاعان. ەل ىشىنەن ەلدى قورعاپ، ونىڭ مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتەتىن قازاق باتىرلارىنىڭ شىعۋىنا تاريحي ءومىردىڭ بولمىسىن سومداعان قازاق دانالارىنىڭ رۋحانياتى جەتەكشى بولىپ وتىرعان. ە.بەكماحانوۆ جازىپ كەتكەندەي، «حالىق اڭىزدارى مەن قيسسالارىندا جىرلانعان اتاسىنىڭ وبرازى كەنەسارىعا بالا كەزىنەن سۇيىكتى بولعان دەۋ كەرەك. ول ابىلايدى ماقتان تۇتاتىن جانە ءوزىنىڭ ارقاشان ونىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى جانە ونىڭ قۇقىقتارىنىڭ زاڭدى مۇراگەرى ەكەندىگىن اتاپ ايتىپ وتىراتىن.  مىنە، سوندىقتان كەنەسارىنىڭ پاتشا وكىمەتى ورىندارىنا جازعان حاتتارىندا جانە قازاقتىڭ ءار ءتۇرلى رۋلارىنا ارناعان ۇندەۋلەرىندە ابىلاي ەسىمى ءجيى اتالاتىنىن كورەمىز... ءوزىنىڭ ۇندەۋلەرىندە ول «ابىلاي تۇسىندا قازاقتار ەركىن جانە بەيبىت ءومىر سۇرگەندىگىن» ەسكە سالىپ وتىرادى. ابىلاي ەسىمى كەنەسارى اسكەرىنىڭ جاۋعا شاپقانداعى ۇرانى بولدى» [1. 213 ب.].

         كەنەسارى حاننىڭ ەل باسقارعان تاجىريبەسىنەن ۇعىنىپ وتىرعانىمىزداي، بيلىك ءبىر ادامنىڭ ەمەس ۇلت تۇلعالارىنىڭ تاريحي ءومىر تالابى ارقىلى دارالانعان رۋحاني قىزمەتتەرىنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىپ وتىرعان. مەملەكەت تۇلعاسى ءوزىنىڭ ەل مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان يدەيالارىن جۇزەگە اسىرۋى ءۇشىن، ونىڭ يدەياسى تاريحي ءومىر كەڭىستىگىندە ناقتى پراكتيكالىق دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرۋى قاجەت، ياعني مەملەكەت بيلىگىنىڭ تاجىريبەسى زيالىلار تاجىريبەسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاسىپ، جۇزەگە اسىپ وتىرادى. وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، كەنەسارى حان باستاعان ۇلت ازاتتىق قوزعالىسقا تۇگەلدەي قازاق ەلدىنىڭ قاتىسۋى ونىڭ يدەياسىنىڭ اقيقاتتىلىعىندا:

         كەنە حاننىڭ تۇسىندا

         قارت بۋراداي جارادىق.

         جاۋدى جاسقاپ، جاپىرىپ،

         جاۋعا قارداي بورادىق.

         «ابىلايلاپ» ات قويىپ،

         دۇسپاننىڭ الدىن ورادىق.

         كەنە حان جازىم بولعان سوڭ،

         ءشىل بوعىنداي تارادىق.

         كورىنگەننەن قورعالاپ،

         كىسى اۋزىنا قارادىق!

         ءوزىمىز شاپقان سوزاقتا

         سارتتان اقىل سۇرادىق [2. 62 ب.]. قازاقتىڭ ەڭ سوڭعى حانى كەنەسارى مەن ونىڭ باتىرلارىنىڭ رۋحى وسىلايشا قازاق رۋحانياتىنىڭ ورىسىندە ساقتالىپ، ۇرپاق ومىرىنە تاراتىلىپ وتىراتىن ۇلتتىق يدەيامىزدىڭ وزەگىنە اينالىپ ساقتالىپ قالدى.

         كەنەسارى حان بيلىگىندە قازاق باتىرلارى مەن بيلەرىنىڭ، قازاق بايلارىنىڭ قىزمەتى ماڭىزدى بولعان. ول ءوز بيلىگىن ەل مۇددەسىن قايتارۋ ماقساتىندا جۇزەگە اسىرىپ، مەلەكەتتى نىعايتۋ ءۇشىن بيلەردىڭ ينستيتۋتىن، ساۋدا قاتىناستارىن جانە مەملەكەتتىڭ اسكەري كۇشىن نىعايتۋعا اسا ءمان بەرگەن.

         مەملەكەت قالپىن ساقتاۋداعى ەڭ باستى ماسەلە ەل بىرلىگىن نىعايتۋ، قوعامدا ادىلەتتىلىك ورناتۋ، زيالىلار قىزمەتىنىڭ حالىق سەنىمىنەن شىعۋى. بۇلار ءومىر تاجىريبەسى نەگىزىندە جۇزەگە اسادى، ول جۇزەگە اسۋ ءۇشىن ناقتى يدەيا مەن ءبىلىم قاجەت. وسى ماقساتتا كەنەسارى حان مەملەكەت قىزمەتىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ساقتاپ وتىرعان.

         ەل بىرلىگىنىڭ جويىلۋى، قوعامدىق ىدىراۋعا اكەلەدى، ال قازاق قوعامىن ىدىراتۋ پاتشا وكىمەتىنىڭ تاراپىنان قولعا الىنعان وتارشىلدىق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ باستى امالى. بۇنداي جاعدايدا ەل بىرلىگى قالپىنا كەلۋ ءۇشىن حاندىق مەملەكەت بولۋى قاجەت، سەبەبى ەلدىڭ تۇرمىس ءورىسى تارىلعان سايىن، ياعني قازاق جەرلەرىنىڭ رەسەيدىڭ قولاستىنا كەتۋى قوعام ومىرىندە ىشكى قايشىلىقتاردى تۋعىزدى. وسىنىڭ سالدارىنان ەلدە رۋ ارالىق ارازدىق ورىن الا باستاعان. ە.بەكماحانوۆ جازعانداي، «قازاقتاردى بىرىكتىرەتىن مەملەكەتتىك بىرىڭعاي ورتالىقسىز قۋاتتى رەسەي پاتشا وكىمەتىنە جانە ورتا ازيا حاندىقتارىنا قارسى ويداعىداي كۇرەسۋگە بولمايتىنىن كەنەسارى تۇسىنگەن. قازاقتاردىڭ تۇبىنە جەتەتىن ولاردىڭ بىتىراڭقىلىعى، ارالارىنداعى رۋ ارازدىعى...» [1. 283 ب.]. كەنەسارى حان بيلىگىنىڭ تاريحي مانىنە وسى تۇرعىدان قارايتىن بولساق، ونىڭ قوعام بولمىسىنىڭ ىدىراۋ سەبەپتەرىن ءدال تۇيىندەپ، ناقتى شەشىمىن تابا بىلگەن مەملەكەت باسشىسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. وسىعان بايلانىستى ە.بەكماحانوۆ ءوز زەرتتەۋلەرىندە كەنەسارى حاننىڭ پاتشا بيلىگىنىڭ وكىلدەرىنە جازعان حاتتارىنداعى سوزدەردى دە كەلتىرەدى: «حورۋنجي جاڭبىرشين بالعوجاعا جازعان حاتىندا كەنەسارى ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەت تۋرالى ءوز ويىن اشىق ايتادى:

         ويدا قوقان، قىردا ورىس،

         حاكىم بولدى قالاسى.

         كىمنەن تاياق جەگەندەي،

         ءبىزدىڭ قازاق بالاسى،

         الدىرىپ جۇرگەن دۇشپانعا

         ءوزدى ءوزىنىڭ الاسى [1, 283 ب.]. كەنەسارى حان يدەياسى قازاق يدەياسى، حاندارىمىزدىڭ تاريحى، بيلەردىڭ دانالىعى، جىراۋلارىمىزدىڭ رۋحانياتى نەگىزىندە مەملەكەت بىرلىگىن قامتاماسىز ەتۋگە كوڭىل بولگەن ونىڭ بيلىگى تاريحتا وسى ۇلتتىق يدەيانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن دالەلدەپ كەتتى. سىرتقى ساياسي كۇشتەردىڭ ىقپالىنا تاۋەلسىز بيلىك قۇرۋ جانە وعان قارسى ارەكەت ەتۋدە ساۋاتتىلىق تانىتۋ كەنەسارى حان قۇرعان بيلىكتىڭ باستاپقى كەزدىڭ وزىندە اق قۋاتتى بولعاندىعىن ايعاقتايدى. ونداعى بيلىك تۇرلەرى حاننىڭ جانە باتىرلار مەن بيلەردىڭ، ءىرى بايلاردىڭ قولىندا بولدى.

         ناعىز مەملەكەت ادەپتىلىك ءومىر سۇرگەن قوعام، بۇنداي قوعامدا مەملەكەت بيلىگى تۇلعالاردىڭ قولىندا بولادى جانە زيالىلاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى مەن قىزمەتىنەن ۇلت مۇددەسى جوعارى تۇرادى، ۇلت مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتە بىلمەگەن ادام مەملەكەت بيلىگىنە ارالاسۋى شەكتەلەدى، مەملەكەت تاراپىنان زاڭعا تارتىلادى. كەنەسارى حان بيلىگىنىڭ رۋحى ەڭ الدىمەن مەملەكەت باسىندا ءىرى تۇلعالارىدىڭ تۇرۋىندا، ياعني حاننىڭ ەڭ جاقىن ءارى سەنىمدى ادامدارى مەملەكەت بيلىگىن جۇزەگە اسىردى. ولار باتىرلار، بيلەر جانە ورتا توپتاعى قازاق بايلارى. مەملەكەت بيلىگىنىڭ ساپالى ءارى ناتيجەلى جۇزەگە اسۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا حان كەڭەسى قۇرىلعان، كەڭەستى كەنەسارى حاننىڭ ءوزى باسقارعان، ول كەڭەستە نەگىزىنەن مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق جوسپارى تالقىلانعان: «قازاق مەملەكەتىنىڭ باسىندا كەنەسارىنىڭ ءوزى تۇردى. ونىڭ جانىندا ەڭ جاقىن سەرىكتەرىنەن; باتىرلار، بيلەر جانە حاننىڭ كەيبىر تۋىستارىنان قۇرىلعان كەڭەس جۇمىس ىستەدى. حان كەڭەسى – كەڭەسۋشى ورگان عانا بولدى; بيلىكتى حاننىڭ ءوزى عانا ايتاتىن» [1. 285 ب.].  

         مەملەكەتتىڭ بيلىگى، ونىڭ ۇستاناتىن ساياساتى، دامۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسىپ وتىرۋى ءۇشىن مىندەتتى تۇردە زيالىلار كەڭەسى قاجەت. كەنەسارى باسقارعان حان كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا ەل مۇددەسىنە ادال قىزمەت ەتەتىن ادامدار عانا كىرگەن. كەڭەس قۇرامىنداعى ادامدارعا قويىلعان تالاپ جاۋىنگەرلىك، اقىلدى بولۋ، پاراساتتىلىق، ادىلەتتىلىك جانە قيىندىقتان شىعۋدا كاسىبي بىلىكتىلىك، شەبەرلىك جانە ت.ب. كەڭەس قۇرامىنداعى باتىرلار، بيلەر ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايلارىن قاتاڭ باقىلاپ، تالقىعا سالىپ وتىرعان. تالقىلانعان ماسەلەنىڭ شەشىمىن كەنەسارى حاننىڭ ءوزى شىعارىپ وتىرعان: «كەنەسارى حان كەڭەسىنىڭ قۇرامىنا بىتىراڭقىلىقتى قولدايتىن تەكتى فەودال شونجارلاردى كىرگىزبەدى.  كەڭەسكە ازاتتىق كۇرەس بارىسىندا حان قۇرمەتى مەن سەنىمىنە بولەنگەن ادامدار عانا مۇشە بولدى. ماسەلەن، ونىڭ ءىنىسى ناۋرىزباي باتىر، اعىباي، يمان باتىرلار، ءوزىنىڭ ەلشىلىك تابىستارىمەن اتاعى شىققان بي – شوقپار باقتىباەۆ، سايداق قوجا وسپانوۆ جانە ت.ب. حان كەڭىسىندە ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى جاعدايىنىڭ اسا ماڭىزدى ماسەلەلەرى قارالدى. كەڭەس بار ۋاقىتتا كەنەسارى پىكىرىمەن ەسەپتەسىپ وتىردى...»[1. 286 ب.]. كەنەسارى حان بيلىگىنىڭ تاجىريبەسىنەن بايقاپ وتىرعانىمىزداي مەملەكەت ىسىنە جاۋاپتى زيالىلار، بىراق جاۋاپكەرشلىككە باعىت بەرەتىن جانە وسى جولداعى اتقارىلۋى ءتيىس جانە اتقارىلىپ وتىرعان ىستەرگە تياناقتى شەشىم قابىلدايتىن مەملەكەت باسشىسى.

         كەنەسارى حان قۇرعان قازاق مەملەكەتى مەملەكەت مۇددەسىن قورعاۋدىڭ قۇقىن، مەملەكەت قارجىسىن باقىلاۋشى جانە جۇزەگە اسىرۋشى، اسكەري ءىستى باقىلاۋشى، اسكەري كۇشتىڭ قۇرامى مەن ساپاسىن قاداعالاۋشى، مەملەكەت قورىن قامتاماسىز ەتۋ، ەلشىلىك قىزمەت جانە ت.ب. بيلىك جۇيەلەرىنەن تۇرعان. حان بيلىگى وسى باعىتتا جۇزەگە اسىپ وتىرعان [1. 286 ب.].  وسىلايشا كەنەسارى حان باسقارعان قازاق قوعامى تاريحي ۋاقىتتا تاۋەلسىزدىككە قىزمەت ەتۋدىڭ مول تاجىريبەسىن قالدىردى.

قوعامنىڭ دامۋى مەملەكەتتىڭ بايلىعىندا عانا ەمەس، مەملەكەت بيلىگىنىڭ دۇرىس قالىپتاسىپ، وڭ ناتيجە بەرۋىندە. يدەالدى مەملەكەتتىڭ ۇلگىسىن جازىپ كەتكەن كونە ءداۋىر ويشىلى پلاتوننىڭ مەملەكەتتى ويشىلدار باسقارۋى كەرەك دەگەن يدەياسىن، وسى كەنەسارى بيلىك ەتكەن قازاق قوعامىنىڭ ساياسي ومىرىنەن بايقاۋىمىزعا بولادى. كەنەسارى حاننىڭ مەملەكەت بيلىگىن جۇزەگە اسىرۋداعى كاسىبي ىسكەرلىگى ونىڭ قوعامعا قاجەت زيالى ادامداردى تاڭداپ مەملەكەت ىسىنە بىرىكتىرە الۋىندا.

         ەلدىڭ بىرىگۋى، زيالىلاردىڭ ورتاق ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋى ءۇشىن ۇلتتىق يدەيا قاجەت. كەنەسارى حان بيلىگىنىڭ تەز ارادا بيىك دەڭگەيگە جەتىپ، تاريحتا قالۋىنىڭ سەبەبى وسى شىندىقتىڭ دالەلى. وسى تاريحي يدەيانىڭ ناتيجەسىندە كەنەسارى حان باستاعان قازاق تۇلعالارى وزدەرىنە مىندەتتەگەن ءىستى اتقارىپ كەتتى دەپ ايتۋعا بولادى. كەنەسارى حان باسقارعان مەملەكەتتىڭ بۇگىنگى قازاق ەلىنە جەتىپ وتىرعان قۇندىلىقتارىنىڭ ءبىرى مەملەكەت تاريحىن، مادەنيەتىن، تۇلعالاردىڭ ناعىز تاجىريبەسىن قالىپتاستىرىپ، تاريحتا قالدىرىپ كەتۋىندە. ە.بەكماحانوۆ جازىپ كەتكەنەدەي، «كەنەسارى سوت رەفورماسىن جاساعاندا، وزىنە ەلەۋلى ىقپال ەتكەن ءىزاشارلارىنىڭ ءىسىن جالعاستىرا ءبىلدى. سونداي ءىزاشارلاردىڭ ءبىرى تاريحتا ادەتتەگى قۇقىق جيناعى  «جەتى جارعىنىڭ» اۆتورى رەتىندە بەلگىلى، ءىرى سوت رەفورماتورى  تاۋكە حان (1680-1718 جىلدار) ەدى. تاۋكە زاڭدارى ءوزى قۇرعان مەملەكەتتى نىعايتۋعا باعىتتالعاندى. ادەتتەگى قۇقىق نورمالارىن دامۋشى فەودالدىق قاتىناستار تالابىنا ساي بەيىمدەي وتىرىپ، ول رۋ ارازدىعىنا قارسى ايانباي كۇرەستى جانە جەكە سۇلتاندار مەن ستارشىنداردىڭ دەربەستىگىن شەكتەدى. سونىمەن قاتار قازاقتاردىڭ ادەتتەگى قۇقىعىنا جاڭالىقتار ەنگىزە وتىرىپ، ول سوت بيلىگىن تولىق ءوز قولىنا شوعىرلاندىردى. العاش تاۋكە زاڭدارى بويىنشا، سوت قۇقىعى مەملەكەتتىك وكىمەت ورگاندارىنا بەرىلدى. ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتكە قارسى بولعان رۋ بيلەرى مەن سۇلتاندارىنىڭ مۇددەسىنە وسىلايشا ەلەۋلى سوققى بەرىلدى» [1. 288 ب.]. مەملەكەتكە قىزمەت ەتەتىن ادام، مەملەكەتتىڭ دامۋىن تاريحي نەگىزدە جانە ۋاقىت قاجەتتىلىكتەرىن الەمدىك دامۋدىڭ دەڭگەيى تۇرعىسىندا زەردەلەي بىلەتىن ادام. كەنەسارى حان بيلىگى ەل تاريحىندا باتىرلار مەن مەملەكەتتىڭ ساياسي ومىرىنە قىزمەت ەتكەن بيلەردىڭ دە ەسىمىن تاريحتا قالدىردى. كەنەسارى حان باسقارعان قازاق قوعامىنداعى بيلەردىڭ قىزمەتى قوعامداعى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى شەشۋمەن عانا شەكتەلمەگەن، قازاق تاريحىنداعى حانداردىڭ جاساعان رەفورمالارى (بيلەر تاراپىنان) جاڭا ۋاقىت تالابىنا ساي كەڭەيتىلىپ، قابىلداندى.

         حالىقتىڭ ەلدىك ساناسىن ساقتاۋدا، ەل مۇددەسىنە دەگەن ۇرپاقتىڭ كىسىلىك تۇسىنىگىن قالىپتاستىرۋدا كەنەسارى حاننىڭ كەڭەسشى بيلەرى ۇلت قۇندىلىقتارىن حالىقتىڭ بولمىسىمەن بىرىكتىرۋگە نەگىزدەلگەن جاڭا يدەيالار ەنگىزگەن.

         ءار ءبىر مەملەكەتتىڭ دامۋعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق يدەياسى الدىمەن ەلدىڭ بولمىسىنا، داستۇرىنە تاۋەلدى. مەملەكەتتى قامتاماسىز ەتۋگە نەگىزدەلگەن زاڭ تاريحي تاجىريبەنى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءار عاسىردىڭ شەڭبەرىندە قالىپتاسىپ وتىرعان قوعامدىق سانا فەنومەندەرىن قامتاماسىز ەتەتىن كۇيدە قالىپتاسۋى ءتيىس. مەملەكەت مۇددەسىنە ساي قالىپتاسقان زاڭدىق ەرەجەلەردى جۇزەگە اسىرۋدا، ونى حالىقتىڭ تۇسىنۋىنە جانە دۇرىس پايدالانۋىنا باعىت باعدار بەرىپ وتىراتىن فەنومەندەر بار. كەنەسارى بيلىگىنىڭ ەرەكشەلىگى، ونىڭ مەملەكەت مۇددەسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شىعارعان زاڭدارى شاريعات نەگىزىندە قابىلدانعان.

         مەملەكەت بيلىگى زيالىلار ءۇشىن يدەال ەمەس، ولار ءۇشىن نەگىزى يدەيا ۇلت مۇددەسىنىڭ تالابى، سوعان قىزمەت ەتۋ، تاريحتان كەلە جاتقان تالاپتى دۇرىس اتقارۋ. بۇل ماقسات ءۇشىن مەملەكەت بيلىگىندەگى ادام قاتاڭ ادىلەتتىلىكتى تالاپ ەتىپ وتىرادى. تەكتىلىكتىڭ زاڭى زيالىلار ءۇشىن ءومىر تالابى، سوندىقتاندا تەكتىلىكتىڭ رۋحى ادىلەتتىلىك ءۇشىن ۇستاناتىن تۇلعانىڭ ءىس-ارەكەتىنەن كورىنەدى.

         كەنەسارى باستاعان قازاق باتىرلارىنىڭ جانە بيلەرى مەن جىراۋلارىنىڭ ءبىر تۇتاس قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا باعىتتالعان تاريحى ءوز زامانىندا عانا ەمەس قاي كۇندە دە ءار ۇرپاق بۋىننان ەلدىكتى تالاپ ەتىپ وتىراتىن شىندىق. ول بىرىنشىدەن مەملەكەت تاۋەلسىزدىگىنە قارسى ورىن الىپ وتىرعان ساياسي وتارشىلدىققا قارسى تۇرىپ قانا قويعان جوق، ونىڭ قارقىنىن توقتاتتى دا. ەكىنشىدەن مەملەكەت بيلىگىن قازاق حانىنىڭ قولىنا الۋى ۇلت مۇددەسىنىڭ ساقتالۋىن قامتاماسىز ەتتى، اسىرەسە مەملەكەت زاڭىن قابىلداۋدا ۇلت بولمىسى مەن مۇددەسىنە جانە ونىڭ تاريحي زاڭدىلىقتارىن نەگىزدەگەن اتا زاڭدى قايتا قالپىنا كەلتىردى. وسى باعىتتا قابىلدانعان كەنەسارى حان زاڭى از ۋاقىت ىشىندە قوعام ومىرىندە ادىلەتتىلىكتى قالىپتاستىردى، زيالىلاردىڭ ەل يگىلىگىنە قىزمەت ەتۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزدى: ء«وزىنىڭ زاڭ شىعارۋشىلىق قىزمەتىن كەنەسارى ادەتتەگى قۇقىقتارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋدەن باستادى، ول رۋ بيلەرىنىڭ سوتىن تاراتىپ، سوت ءىسىن ءوزى تاعايىنداعان بيلەر مەن جاساۋىلداردىڭ قولىنا بەردى... قىزمەتىن جەكە مۇددەسىنە پايدالانعان بيلەردى كەنەسارى دەرەۋ ورنىنان الىپ، ولاردىڭ ورنىنا حالىق سەنىمىنە يە بولعان ادامداردى قويعان...» [1. 289 ب.].   

مەملەكەت بيلىگىنىڭ نەگىزگى نىساناسى حالىق جانە ونىڭ مۇددەسى، ال مەملەكەت زاڭى وسى حالىق پەن ونىڭ مۇددەسىنىڭ قۇندىلىعىن تەگىستەي قامتاماسىز ەتىپ وتىراتىن تاجىريبە، سول سەبەپتەن ول مەملەكەت يدەياسى مەن حالىق ساناسىن بىرىكتىرىپ وتىرادى. كەنەسارى حاننىڭ مەملەكەت ءىسىنىڭ قاي سالاسى بولماسىن ونىڭ جۇزەگە اسۋىن، زاڭنىڭ ءادىل ورىندالۋىن ءوزى جانە قاسىنداعى سەنىمدى ادامدارى باقىلاپ وتىرعان.

         مەملەكەت رۋحى مەملەكەت زاڭىنىڭ ورىندالۋىندا عانا ەمەس، ونىڭ قىزمەتىنىڭ ورىستىلىگىندە. زاڭنىڭ ءومىر ءسۇرۋى ادىلەتتىلىكتىڭ ءومىر ءسۇرۋى، ادىلەتتىلىككە كەلگەندە زاڭ تەك قانا حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتەدى. حاننىڭ سايلاعان بيلەرى باسقارعان سوت بيلىگى بارلىق قازاق قوعامىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن قازاق رۋلارىنىڭ تاعدىرىنا قىزمەت ەتكەن. الاش عالىمى ە.بەكماحانوۆ جازعانداي، «تالاپ قويىلعان سوت ءىسىن قاراۋدى نەگىزىنەن ءۇش توپقا بولۋگە بولادى: 1) كەنەسارىنىڭ قاراۋىنداعى رۋلاردىڭ بارىمتا جانە ادام ولىمىنە بايلانىستى قارالاتىن سوت ىستەرى; 2) كەنەسارىعا باعىنىشتى ەمەس رۋلاردىڭ ارىزدارى قارالاتىن سوت ىستەرى، ولار بۇعان ءجيى ارىزداناتىن; 3) كەنەسارىعا قاراستى قازاقتار مەن پاتشا بوداندارى اراسىنداعى داۋدى شەشەتىن سوت ءىسى [1. 289 ب.]. وسى كەنەسارى حان باسقارعان قازاق مەملەكەتىندەگى سوت بيلىگىنىڭ قىزمەتىنە قارايتىن بولساق، ول تەك قازاق قوعامىنىڭ جاعدايىندا عانا ەمەس، سول كەزدەگى رەسەي ساياساتىنا دا ىقپالىنىڭ بولعاندىعىن كورەمىز. ول رۋ ارالىق ماسەلەدەن باستاپ، مەملەكەت، حالىق مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ وتىرعان. ونىڭ بۇل دەڭگەيدە جەتۋىنە سەبەپ مەملەكەت ءىسىن باسقارۋداعى كەنەسارى حاننىڭ دانالىعى مەن شەبەرلىگى. 

         جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي وتارشىلدىق يدەيا الدىمەن ۇلت رۋحىن السىرەتۋدەن باستالدى. وسى سەبەپتەن كەنەسارى حان قوعامنىڭ تۇتاستىعىن، ەل بىرلىگىن ءادىل ءارى قاتاڭ تۇردە باقىلاعان. ويتكەن رۋ اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ ورىن الۋى بۇل وتارشىلدىق ساياسات ءۇشىن قولايلى نارسە. ال كەنەسارى باسقارعان قازاق مەملەكەتىنىڭ ەل تاعدىرى ءۇشىن ماڭىزدى ءبىر قىرى ونىڭ ەل تاريحىندا ۇلتتىق سانامىزعا قورعان بولاتىن تاريحتى قالدىرۋىندا.

         قازاق حاندارى مەن باتىرلارىنىڭ ەل تاريحىنداعى ورنىن، تۇلعالىق رۋحىن زەردەلەۋدە قازاقتىڭ ءبىر تۋار ۇلت جاندى فەنومەن تۇلعالارىنىڭ ءبىرى كەنەسارى حاننىڭ رۋحىن سومداپ، ۇرپاق ساناسىندا ساقتاپ تۇرعان، كەنەحاننىڭ ەلدىك قىزمەتتەرىنە كۋا بولعان نىسانباي جىراۋدىڭ تاريح بەتىندە قالعان سوزدەرى ەرىكسىز ويىمىزعا ورالا بەرەدى:

كەنەكەم مەنىڭ كەتكەن سوڭ،

زامانىم قالدى تارىلىپ.

سالتاناتتى حانداردان

جەتىم قالدىم ايرىلىپ!

ەكى بىردەي قاناتىم

توپشىدان سىندى قايرىلىپ!

بالداعى التىن اق بەرەن

تاسقا ءتيدى مايرىلىپ.

كەمشىلىك ءتۇستى باسىما،

كورىنگەننەن قايمىعىپ [2,61 ب.]. ۇلت تۇلعاسى دۇنيەدەن وتسە دە، ونىڭ ەرلىگى، ەلدىگى، دانالىعى كەيىنگى ۇرپاققا رۋحاني مۇرا بولىپ قالادى، ول تاريحي ۋاقىتتىڭ نەگىزىندە ۇلت رۋحىنىڭ تىرەگىنە اينالادى. وسى سەبەپتەن كەنەسارىحان فەنومەنى ۇلت ساناسىندا ماڭگى ءومىر سۇرەتىن دۇنيە.   

ادەبيەت:

1. بەكماحانوۆ ە. قازاقستان ءحىح عاسىردىڭ 20 – 40-جىلدارىندا. – الماتى، «سانات»، 1994. – 416 بەت.

2. حان كەنە. (تاريحي جىرلار، تولعاۋلار، داستاندار) / قۇراست. – س. ءداۋىتوۆ. – الماتى: «انا ءتىلى» باسپاسى، 2012 ج. - 424 بەت.

 سارسەمبين ۇمبەتحان قۋاندىقۇلى

 فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

 Abai.kz