ۇلان دالانى ۇزاق جىل گەپتيلمەن ۋلاپ كەلە جاتقان كوسمودروم بولار

استانا، 3 ماۋسىم. ءماجىلىس ءۇيى.

ماجىلىستە پالاتا سپيكەرى قابيبوللا جاقىپوۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن جالپى وتىرىستا دەپۋتات الدان سمايىل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى كارىم ماسىموۆكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولدادى.

         «كيىكتىڭ وسى جولعى وراسان زور شىعىنى، 127 مىڭ اقبوكەننىڭ قىرىلىپ قالۋى، بۇل ماسەلەگە قايتا-قايتا ورالۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىر. كوپتىڭ كوڭىلىندە سان سۇراق. 1970 جىلدارى سار دالانى ەمىن-ەركىن جايلاعان 1 ملن. 200 مىڭ كيىكتەن 2003 جىلى 1 مىڭ 800-ءى قالۋىنا نە سەبەپ؟ «پاستەرەللەز» دەگەن جۇمباق ىندەت پە؟ ۇلان دالانى ۇزاق جىل گەپتيلمەن ۋلاپ كەلە جاتقان كوسمودروم بولار. بالكىم كەڭەس وداعى بەتپاقدالادا جىلدار بويى جۇرگىزگەن قۇپيا سىناقتاردىڭ كەسىرى شىعار؟

         وسى ساۋالداردىڭ ەشقايسىنا ناقتى جاۋاپ جوق. انىعى بىرەۋ – ءتيىستى مەملەكەتتىك باسقارۋ ورىندارى وتكەن كەزەڭدەردىڭ قيىن وقيعالارىنان ناتيجە شىعارمادى.

         90-شى جىلعا قاراي قاراعاندى، جەزقازعان، تورعاي، ورال وڭىرىندە كيىك قىناداي قىرىلعان بولاتىن. 1984 جىلى ورال قۇمىندا 250 مىڭ، 1988 جىلى بايقوڭىردا راكەتا ۇشىرىلعاندا بەتپاقدالا، جاڭاارقا، ارقالىق القابىندا 500 مىڭ اقبوكەن ءولدى. باسقا دا اڭدار مەن ورىستەگى مال قوسا كەتتى. سول اپاتتىڭ سەبەبى ايتىلمادى. بەلگىسىز ىندەت ويدان شىعارىلدى، ەل ىشتەن تىندى.

         كەيىن اقبوكەننىڭ بىردە ورال، بىردە باسقا ايماقتاردا ونداپ – جۇزدەپ شىعىن بولۋى بايقالدى. ساۋالدان ساۋال تۋدى. وتكەن عاسىردىڭ 84-ءىنشى جىلىنا دەيىن كيىك نەگە وسىلاي جاپپاي قىرىلماعان؟ اقبوكەن نەگە ارقا مەن ورال جاقتا ولەدى. مۇنداي وقيعا كيىك كوپ تاراعان  قالماقستان جانە باسقا ەلدەردە نەگە كەزدەسپەيدى؟

         وسى سۇراقتارعا مەملەكەت ايقىن جاۋاپ بەرمەگەن سوڭ، بەرگەن كۇندە جاڭبىر كوپ جاۋعاندىقتان، كوك شوپكە تويعاندىقتان، كەنە شاققاندىقتان دەيتىن ءپاتۋاسىز سىلتاۋ ايتىلعان سوڭ، ەل وزىنشە بولجام جاساۋدا. ارقادا كوسمودروم بار، ورال ايماعىندا يادرولىق سىناق الاڭى بولعان. قىرعىننىڭ سىرىن سولاردان ىزدەيدى. كيىك مىڭداپ ولگەن كۇننىڭ الدىندا «پروتوننىڭ» اپاتقا ۇشىراعانىنان كۇدىكتەنەدى.

         پاستەرەللەز كيىك ءولىمىنىڭ باستى سەبەبى ەمەس ەكەنىن ۇلىبريتانياداعى «كيىكتەردى ساقتاۋ اليانسىنىڭ» باسشىسى ميللەر-گۋللاند تا ايتىپ وتىر. ونىڭ دالەلدەۋىنشە پاستەرەللەز باكتەرياسىنان باسقا ءبىر ىندەتكە شالدىققان، ابدەن السىرەگەن اڭ عانا ولەدى.

         ال ەندى بايقوڭىردان جىبەرىلگەن پروتوننىڭ ۇشۋ باعىتىنا كوز سالايىق. تورەتام، قوسكول، ارقالىق، قاراعاندى، اقمولا وبلىسىنىڭ جەرلەرى، التاي. ءدال وسى باعىتپەن كوكتەمدە قالىڭ كيىك جونكىلەدى. ولار وسى جولدىڭ باستاۋىندا ۋلانىپ، ارقاعا جەتكەندە ءولۋى ابدەن مۇمكىن.

         كارىم قاجىمقانۇلى! مىنا اپاتتىڭ، قيساپسىز قىرىلعان كيىكتىڭ وسى جولعى قاۋپى كۇشتى. 127 مىڭ انالىق كيىكپەن بىرگە ولاردان ونۋگە ءتيىس 254 مىڭ قۇرالايدان ايىرىلدىق. پاستەرەللەز دەگەن سىلتاۋ ەندى ەشكىمدى سەندىرە المايدى. تالابىمىز مىناۋ: قر ۇكىمەتىنىڭ جانىنان قۇرىلاتىن كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا ەكولوگيا جانە تابيعات قورعاۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن قوعامدىق ۇيىمداردىڭ وكىلدەرى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى قاتىستىرىلسىن. شەتەلدەر عالىمدارى جۇمىلدىرىلعان زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ مالىمەتتەرى حالىققا اشىق جاريالانىپ وتىرىلسىن. وسى زەرتتەۋدىڭ اياسىندا قاراعاندى، جەزقازعان، تورعاي، قوستاناي، اقمولا، اقتوبە، ورال وبلىستارىنداعى توپىراقتىڭ، سۋدىڭ، اۋانىڭ ەكولوگيالىق جاعدايى جان-جاقتى تەكسەرىلسىن. زەرتتەۋ ناۋقاندىق سيپات الماي، جىل بويى، قاجەت بولسا جىلدار بويى جۇرگىزىلسىن جانە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلسىن.

         ەكىنشىدەن، قازاقستاندا ەكولوگيالىق زالالدى ايماقتارداعى توپىراق پەن وسىمدىكتىڭ بيولوگيالىق، حيميالىق ت.ب. وزگەرىستەرىن تۇراقتى تەكسەرەتىن ارنايى عىلىمي ورتالىق قۇرىلسىن. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ونداي ورتالىق ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جوق.

جاۋابىن قر زاڭدارىندا كورسەتىلگەن تارتىپپەن جازباشا بەرۋىڭىزدى سۇرايمىز. 

Abai.kz