بۇگىن جازىقسىز جاپپا شەككەندەردى  جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الىپ، كۇرسىنىپ جاتىرمىز. تاريحتى جادىمىزعا ءجيى ەسكە الىپ تۇرعان دۇرىس. سول ارقىلى وتكەنىمىزگە وي جىبەرىپ، كەلەشەگىمىزدىڭ قامىن جاسايمىز. دەسەك تە وسى ءبىز نەگە 16-نى، 31-ءدى، 37-ءنى ەسكە الامىزدا، 28-ءدى تاسادا قالدىرىپ قويامىز. ون التىدا دۇربەلەڭ بولىپ، بيلىك اۋىستى، كوتەرىلىس بولدى. الماعايىپ ۋاقىت بولدى.  وتىز بىردە  ۇجىمداستىرۋ بولىپ، ارتى اشارشىلىققا اينالىپ، ءبىراز حالىقتان ايىرىلدىق. وتىز جەتىدە بار وقىعان ازاماتتارىمىزدان ايىرىلىپ، تانىم تۇسىنىگىمىزدەن ايىرىلدىق. وسى ورتادا جيىرما سەگىزىنشى جىلعى قازاقتىڭ باسىنان وتكەن قاسىرەت قالىپ كەتەدى. شاماسى ءبىزدىڭ عالىمدار بايلارعا «جانى قاس پا؟» دەگەن وي دا كەلەدى. سول الاشتىڭ ارداقتى ازاماتتارىنىڭ ارتىندا قازاقتىڭ جومارت بايلارى تۇردى عوي. ماسەلەن، قازاق گازەتىن قازاق بايلارى قارجىلاندىرىپ تۇردى. ونى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ««قازاق» گازەتى ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىردى» دەگەن پىكىردى بىلدىرەدى. ءتىپتى، سول «قازاق» گازەتىن جاۋىپ تاستاعاندا، قازاقتىڭ بايلارى جىلقىلارىن ساداقا ەتىپ بەرىپ، سالىنعان ايىپپۇلدى تولەپ، گازەتتىڭ جۇمىس جاساۋىن توقتاتپادى. قازاق بايلارى كىمدەر ەدى؟ قازاقتىڭ بار بايى جاقسى بولدى دەي المايمىز، دەسەكتە جامان بولعان جوق. ءبىزدىڭ قازاق دالاسىندا سول  كەزدەگى ەۋروپاداعىداي نەمەسە رەسەيدەگىدەي باي مەن كەدەي اراسىندا الشاقتىق بولعان جوق، ول – ءبىر. ەكىنشىدەن، بەلگىلى دارەجەدە يسلام ۇستانىمدارىنىڭ بولۋى باي مەن كەدەي اراسىندا دانەكەر بولاتىن زەكەت جانە ساداقا سياقتى نارسەلەردىڭ بولۋى باي مەن كەدەي اراسىن جاقىنداسىرۋشى فاكتورلار بولدى. وعان قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندەگى اعايىنگەرشىلىك، جىلۋ جيناپ بەرۋ، قامقورلىق جاساۋ  دەگەن ءجون جورالعىلاردى قوسساڭىز، باي مەن كەدەي اراسى، بىزگە كوممۋنيستەر ايتقانداي، ارازدىق بولدى دەۋگە كەلمەيدى. «باي بولساڭ حالقىڭا پايداڭ ءتيسىن» دەگەندى قازاق بايلارى بارلىعى بولماسا دا، كوبىسى وسى ۇستانىمدى ۇستاندى. بۇعان مۇسا بي ءارى قازاقتىڭ بايى باياناۋىلدا مەكتەپ اشۋى تاريحي دالەل بولادى. ودان بولەك مەشىت پەن مەدرەسە سالعان قازاقتا قانشاما بايلار بار. جاي باي عانا ەمەس، جومارت بايلار بولدى. ءبىز وسى جيىرما سەگىزدەگى قاسىرەتكە ءمان بەرمەي وتىرعان سياقتىمىز.  بىزدە اشارشىلىق بولدى. ول ۇجىمداستىرۋدان باستالدى. كەڭەستىك جۇيە وعان دايىندىقتى الدىمەن قازاقتىڭ اۋقاتتى بايلارىنان ايىرۋدان باستادى. قازاق بايلارى سول زامانداعى ەكونوميكامىزدىڭ تىرەگى بولعان بۋىن بولاتىن. ويلاڭىز، ەكونوميكالىق تىرەكتەن، بۋىننان، قازىرگىنىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ەكونوميكا بويىنشا مەنەدجەرلەردەن جانە بيزنەس ەليتادان ايىرىلدىق. ورتا تاپ پەن جوعارعى تاپتان تۇگەلدەي ايىرىلۋىمىز ارقىلى ءالسىز تومەنگى تاپ قالدى. ەكونوميكادا مەملەكەتتىڭ نەگىزگى تىرەگى ول ورتا تاپ دەيدى. قازىرگى ەلىمىزدىڭ باستى ساياساتىنىڭ ءبىرى ورتا تاپتى قالىپتاستىرۋ دەگەن بولىپ جاتىر.  بايلاردىڭ مالىن تاركىلەپ ەلگە تاراتىپ بەردى. وزدەرىن سىبىرگە يت جەككەنگە ايداتتى. قازاق بايلارىنىڭ بايلىعىن ءبولىسىپ العان حالىقتا شىن مانىندە قۋات بولمادى. سونىمەن بىرگە سول زامانعى باسقارۋ تاجىريبەسى بولمادى. ماسەلەن، وسى توقسان ءۇشىنشى جىلدارى سوۆحوزدار تاراعاندا قويشىلاردىڭ الدىناعى مىڭداعان مالدى جەكەمەنشىگىنە اينالدىرىپ بەرگەن ءادىل سوۆحوز باسشىلارى بولدى. الگى قويشىلاردىڭ باسىم بولىگى سول مالعا يە بولا المادى. ءتىپتى كەيبىرى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە جوق قىلدى. سەبەبى نەدە؟ ول قويشىلار باسقارۋ، جوسپارلاۋ، ەسەپ قيساپ سياقتى بىلىمدەر مەن تاجىيربەلەردەن جۇرداي بولاتىن.  سودان وقىستان كەلگەن بايلىققا يە بولا الماي قالدى. ەڭدى قازاقتىڭ جيىرماسىنشى عاسىرداعى بايلارىنا كەلسەك، ولار ءوز زامانىنداعى مال شارۋاشىلىعىن جەتىك مەڭگەرگەن مەنەدجەرلەر ەدى. 

ەندى بىزگە كەلسەك، بىزدەگى عىلىمي تارازى ماسەلەسى قانشا سوۆەتتى، كوممۋنيستەردى جامانداساق تا ءالى كۇنگە سولاردىڭ بىزگە جاساپ بەرگەن عىلىمي ءادىسناماسىنان باس تارتقىمىز كەلمەي كەلە جاتىر. ءالى دە «باي» دەگەن «جامان» ۇعىمى رەتىندە قابىلدايمىز. ەگەر بۇلاي  قابىلداماعاندا بۇگىنگى كۇنى قازاق بايلارىن جازىقسىز بايلىقتارىن تاركىلەپ، سىبىرگە جەر اۋدارعانىنا ءمان بەرگەن بولار ەدىك. ماسەلەن، حالىق جاۋى جالاسىنىڭ قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارىنا كەڭەس وكىمەتى قالاي قىسىم جاساسا، قازاقتىڭ بايلارىنىڭ ۇرپاقتارىنا سونداي قىسىم جاساپ، ولاردى وقىتپاي، ءبىلىم بەرمەي تاستادى. وعان تاريحي دالەلدەر كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.

ءيا، قازىرگى قوعامىمىزدا توقسانىنشى جىلدارداعى جەكەشەلەندىرۋدە بار بايلىقتى بارىنشا باسىپ قالعاندار بايلاردىڭ بالكىم باسىم بولىگىن قۇرايتىن بولار. وسىلارعا حالىقتىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ دا ىشتەي بولسا دا جەك كورۋشىلىگى بولۋى مۇمكىن. دەگەنمەن دە، جاڭا بايلارعا دەگەن جەك كورۋشىلىك پەن كەشەگى كەڭەستىك يدەولوگياداعى بايلار «جامان» دەگەن تۇسىنىكتە قالىپ قويماۋىمىز قاجەت. دالىرەك ايتقاندا، جيىرما سەگىزدە جاپا شەككەن قازاقتىڭ بۋرجۋازياسىن ايتىپ وتىرمىن.

تۇيىندەي كەلگەندە، وسى كۇنى جيىرما سەگىزدە جازىقسىز جاپا شەككەن قازاق بايلارىن دا ەسكە العان دۇرىس.

رۋسلان احماگانبەتوۆ،

ساياساتتانۋشى

Abai.kz