سوڭعى كەزەڭنىڭ وزەكتى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىڭ ساقتالۋى، حالىقتىڭ ساۋلىعى. بۇل ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ادامزات تاريحىندا تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ جويىلىپ كەتكەن كەزدەرى دە از بولماعان. ونىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – زورلىق-زومبىلىق. ول عىلىمي تىلدە «گەنوتسيد» دەپ اتالادى.
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاق اسپانىن ءبىر قارا بۇلت تورلاي باستادى. ول بىرتە-بىرتە تۇيىلە كەلە وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا ىزعارلى داۋىلعا ۇلاستى.
دالانى، قازاق ساحاراسىن ۇرەي بيلەدى. ۇلى ۇرەي! سودان دا بولار، الاشتىڭ ازاماتتارى باسىنىڭ اۋعان جاعىنا كوشتى، بوستى. سىڭىرىنە ىلىنگەن سورلىلاردىڭ كوبى-اق اجالدىڭ اششى شەڭگەلىنە ىلىكتى. دەموگرافتاردىڭ ناقتى دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 20-30-جىلداردىڭ بۇل ويرانى اناۋ «اقتابان شۇبىرىندىڭىزدى» ەكى وراپ الارداي تىم الاپات. دەمەك، قازاقتاردىڭ تاريحتا بۇرىن-سوڭدى ءوز باسىنا ءتۇسىپ كورمەگەن ۇلى قىرعىنعا ۇشىراعانى عوي. سوندا تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ كوز-جاسىن شىعارىپ، ۇلى سۇرگىنگە دۋشار ەتكەن كىم؟ ول ەل جادىندا اسا ءبىر سۇيكىمسىز «قۋجاق» دەگەن لاقاپ اتپەن جاتتالىپ قالعان، جۇرت اۋزىندا ءالى سان عاسىرلار بويى قۋجاق اتالىپ كەتە باراتىن كادىمگى فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين ەدى.
گولوششەكين كىم ەدى؟
ف.ي.گولوششەكين (شايا يتسكوۆيچ) 1876 جىلى 26 اقپاندا (ەسكىشە 10 ناۋرىزدا) ۆيتەبسك گۋبەرنياسىنداعى نەۆەل دەگەن شاعىن قالاداعى ۇساق بۋرجۋاعا جاتاتىن وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى.

سوڭعى كەزەڭنىڭ وزەكتى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى – ۇلتتىڭ ساقتالۋى، حالىقتىڭ ساۋلىعى. بۇل ماسەلەنىڭ كوتەرىلۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ادامزات تاريحىندا تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ جويىلىپ كەتكەن كەزدەرى دە از بولماعان. ونىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – زورلىق-زومبىلىق. ول عىلىمي تىلدە «گەنوتسيد» دەپ اتالادى.
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاق اسپانىن ءبىر قارا بۇلت تورلاي باستادى. ول بىرتە-بىرتە تۇيىلە كەلە وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا ىزعارلى داۋىلعا ۇلاستى.
دالانى، قازاق ساحاراسىن ۇرەي بيلەدى. ۇلى ۇرەي! سودان دا بولار، الاشتىڭ ازاماتتارى باسىنىڭ اۋعان جاعىنا كوشتى، بوستى. سىڭىرىنە ىلىنگەن سورلىلاردىڭ كوبى-اق اجالدىڭ اششى شەڭگەلىنە ىلىكتى. دەموگرافتاردىڭ ناقتى دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 20-30-جىلداردىڭ بۇل ويرانى اناۋ «اقتابان شۇبىرىندىڭىزدى» ەكى وراپ الارداي تىم الاپات. دەمەك، قازاقتاردىڭ تاريحتا بۇرىن-سوڭدى ءوز باسىنا ءتۇسىپ كورمەگەن ۇلى قىرعىنعا ۇشىراعانى عوي. سوندا تۇتاس ءبىر حالىقتىڭ كوز-جاسىن شىعارىپ، ۇلى سۇرگىنگە دۋشار ەتكەن كىم؟ ول ەل جادىندا اسا ءبىر سۇيكىمسىز «قۋجاق» دەگەن لاقاپ اتپەن جاتتالىپ قالعان، جۇرت اۋزىندا ءالى سان عاسىرلار بويى قۋجاق اتالىپ كەتە باراتىن كادىمگى فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين ەدى.
گولوششەكين كىم ەدى؟
ف.ي.گولوششەكين (شايا يتسكوۆيچ) 1876 جىلى 26 اقپاندا (ەسكىشە 10 ناۋرىزدا) ۆيتەبسك گۋبەرنياسىنداعى نەۆەل دەگەن شاعىن قالاداعى ۇساق بۋرجۋاعا جاتاتىن وتباسىندا دۇنيەگە كەلدى.
گولوششەكين 1903 جىلى ريگادا رسدرپ قاتارىنا كىردى. ونىڭ بۇدان كەيىنگى قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى ءومىرى قۋعىن-سۇرگىنمەن وتەدى. نەبارى التى جىلدىڭ ىشىندە جەتى رەت تۇرمەگە وتىرىپ شىعادى.
1918 جىلدىڭ اقپانىنان باستاپ ۋرالسك اسكەري كوميسسارى بولادى. سول جىلدىڭ شىلدە ايىندا ەكاتەرينبۋرگ اق كازاكتار مەن اق چەحتاردىڭ قورشاۋىندا قالادى. ۋرال وبلىستىق سوۆەتىنىڭ قۇرامىنداعى سولشىل ەحەرلەر، انارحيستەر، اسىرەسە، قىزىل رەۆوليۋتسيونەرلەر رومانوۆتاردى قۇرتۋدى تالاپ ەتتى. ولاردىڭ قاتارىندا گولوششەكين دە بولدى. وسى كەزدە ۋرال وبلىستىق سوۆەتىنىڭ شەشىمى بويىنشا 17 شىلدەدە يپاتەۆ ۇيىندە قامالعان ءىى نيكولاي پاتشا اتىلدى.
گولوششەكين – 1929 جىلدىڭ ءساۋىر-ماۋسىم ايلارىندا تۇركىستان اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق سوۆەتىنىڭ مۇشەسى، ال تامىزدان باستاپ چەليابى گۋبەرنيالىق رەۆكومىنىڭ توراعاسى. 1920-22 جىلدارى باشقۇرتستانعا، كوسترومادا ءتۇرلى شارۋاشىلىق قىزمەتىن اتقاردى. 1923 جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن قازانعا كەلگەنگە دەيىن سامارا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ جۇمىس ىستەدى.
العاشقى ارەكەتتەر
قازاقستانعا كەلە سالا گولوششەكين بىردەن وزىنە ءتان شاپشاڭدىقپەن ىسكە شۇعىل كىرىستى. ول ەڭ الدىمەن «1917 جىلى قازان مەن 1925 جىلعى قىركۇيەك ارالىعىندا قازاق ساحاراسىندا سوۆەت ۇكىمەتى بولمادى، كوممۋنيستىك پارتيا ۇيىمى جوق» دەگەن شەشىمگە كەلدى. گولوششەكيننىڭ كوماندالىق-اكىمشىلدىك جۇمىس ءادىسى ەتەك الىپ ورىستەي باستاعان كەزدە رەسپۋبليكالىق پارتيا، سوۆەت اكتيۆى وعان قارسىلىق تا كورسەتە باستادى. مىنە، وسى تۇستا اككى اكىمشىل، وكتەم ف.گولوششەكين وپپوزيتسيا قاناتىن بىردەن قىرقۋ ءۇشىن جاڭا ساياسي باعىتتى دالەلدەپ ستالينگە حات جولدادى. كوپ ۇزاماي ونىڭ ارانداتۋشىلىق ساياساتىنا توقتاۋسىز جول اشقان: «توۆ. گولوششەكين. يا دۋمايۋ، چتو پوليتيكا، نامەچەننايا ۆ ناستوياششەي زاپيسكە، ياۆلياەتسيا ۆ وسنوۆنوم ەدينستۆەننو پراۆيلنوي پوليتيكوي. ي.ستالين»، – دەگەن جاۋاپ تا كەلىپ جەتتى. مىنە، وسى تۇستا گولوششەكيننىڭ اكىمشىلىك-اكىمگەر باسشىلىق ادىسىنە قارسى شىققاندارعا نەشە ءتۇرلى جالا جابىلدى. ت.رىسقۇلوۆ، ن.تورەقۇلوۆ، س.سەيفۋللين، و.جاندوسوۆ، ن.نۇرماقوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، س.قوجانوۆ، س.مەڭدەشەۆ، ا.ايتيەۆ سياقتى پارتيا، سوۆەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ، ونەر قايراتكەرلەرىنىڭ اتىنا عايبات سوزدەر، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ جانە باسقالاردىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسۋشىلەر كوبەيدى.
«كىشى وكتيابر» قىرعىنى
1928-1930 جىلدارى قازاقستاندا، اسىرەسە، سولتۇستىكتەگى اۋدانداردا ەگىن شىقپاي قالدى، استىق تاپشىلىعى كوبەيدى. ال وسى جىلداردىڭ قىسى دا قوعامدىق مالدى قىناداي قىرىپ سالدى. استىق جيناۋ، ەت دايىنداۋ جونىندەگى جوسپارلار وسە تۇسپەسە، ازايعان جوق. مۇنىڭ ءبارى شارۋانىڭ تۇرمىسىن كۇيزەلتە بەردى. دەگەنمەن حالىققا، اسىرەسە، قازاق حالقىنا اۋىل شارۋاشىلىعىن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ، كوشپەلى حالىقتى بىردەن وتىرىقشىلاندىرۋ جونىندەگى سوقىر ساياسات تىم اۋىر ءتيدى. ف.گولوششەكين، و.يساەۆ، ءى.قۇرامىسوۆ، ت.گوليۋدوۆ، ە.ەرنازاروۆ قازاق ساحاراسىندا «كىشى وكتيابردى» جۇزەگە اسىرۋ نيەتىمەن 700-گە جۋىق بايدىڭ بار مالىن تارتىپ الدى.
ەلدىڭ داۋلەتتى ادامدارىن تاركىلەۋگە ت.رىسقۇلوۆ قارسى شىقتى. «ويتكەنى، – دەدى ول، – ورتا شارۋا، قالىڭ بۇقارا ەرتەڭ ءوزىمىز دە تاركىگە تۇسەمىز بە دەپ سەكەم الادى. سوۆەت ۇكىمەتىنەن شوشىنادى». راسىندا دا، سولاي بولىپ شىقتى.
«بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان». حالىق مالى تارتىپ الىندى. حالىق كوشىپ كەلە جاتقان جەرىنە كۇشتەپ قوندىرىلدى. نە سۋى، نە نۋى، نە باسپاناسى جوق شولدە مال تۇگىل، ادامدار قىرىلا باستادى.
1930 جىلى اشتىقتان 313 مىڭنان استام ادام ءولدى. 1931 جىلى ونداي ءولىم 755 مىڭعا جەتتى. 1932 جىلى 769 مىڭنان استام ادام ءولدى نەمەسە اتا قونىسىن تاستاپ كوشىپ كەتتى. اشتىق، ىندەت جانە باسقا جوقشىلىقتار سالدارىنان تولىق ەمەس دەرەكتەر بويىنشا 1 ميلليون 750 مىڭ قازاق نەمەسە اۋىل حالقىنىڭ 40 پايىزى تىكەلەي شىعىنعا ۇشىرادى… تەك 1930 جىلعى قاڭتاردان 1931 جىلعى ماۋسىم ارالىعىندا 280 مىڭنان استام قوجالىقتان 1 ملن 70 مىڭداي ادام كوشىپ كەتتى (م.قوزىباەۆ، ءى.قوزىباەۆ، قازاقستان تاريحى، «اتامۇرا» باسپاسى، ا.، 1993,112-ب).
«جولداس گولوششەكين» اتالاتىن كيىز ءۇيلى قالاشىقتار قاڭىراپ بوس قالدى. قالادا دا، دالادا دا البا-جۇلبا، اش-جالاڭاش بوسقىندار كوبەيىپ كەتتى. باياعى قوعامداستىرىلعان 40 ميلليون مال جەم-ءشوبى، سۋ-سۋانى، كۇندەلىكتى كۇتىمى بولماعاندىقتان، جاپپاي اق سۇيەككە ۇشىراپ، 1932 جىلدىڭ اياعىندا ونىڭ ءتورت ميلليوندايى عانا قالدى. وزەگى تالعان حالىق، ءسىرا، «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن گولوششەكينشىلدىك ۇراندى ناق وسى تۇستا ماتەلگە اينالدىرسا كەرەك.
حالىقتىڭ جان داۋىسى
قازاق حالقىنىڭ باسىنا تاريحتان ەتنوس رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاتەرى تونگەندە، ونىڭ ازامات ۇلدارى باس كوتەرە باستادى. گولوششەكيننىڭ جۇگەنسىزدىگى جونىندە تۇرار رىسقۇلوۆ حالىقتار كوسەمىنىڭ اتىنا ەكى رەت حات جولدادى. سول تاريحي كەزەڭدەگى حال-احۋال مىنا حاتتان ايقىندالا تۇسەدى.
«قازاقستانمەن كورشىلەس ولكەلەرگە كوشىپ بارعانداردىڭ جەرلەرىنەن شامامەن الىنعان سوڭعى دەرەكتەر بويىنشا قازىر: ورتا ۆولگادا – 40 مىڭ، قاراقالپاقستاندا – 20 مىڭ، باتىس سىبىردە – 50 مىڭ، قىرعىزستاندا – 10 مىڭ، ورتا ازيادا 30 مىڭ قازاق بار. كوشىپ كەتۋشىلەر ءتىپتى كالمىكيا، تاجىكستان، سولتۇستىك ولكە جانە باسقا دا الىس جەرلەرگە  بارعان. بايلار باستاعان حالىقتىڭ ءبىر بولىگى باتىس قىتايعا كوشىپ كەتكەن… بۇل ادەتتە جازدىگۇنى جاقىن جەرلەرگە جانە مال بار كەزدە بولاتىن جاي كوشۋ ەمەس، ەداۋىر دارەجەدە اش ادامداردىڭ تاماق ىزدەپ بوسۋى ەدى.
ەلدەگى اشارشىلىق پەن حالىقتىڭ كۇيزەلىسىن ناقتى دەرەكتەر كەلتىرە وتىرىپ، ۆكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنە حات جولداعان ع.مۇسىرەپوۆ، م.عاتاۋللين، م.داۋلەتقاليەۆ، ك.قۋانىشەۆ، ە.التىنبەكوۆ سياقتى ازاماتتار ۇزاق جىلدار بويى قۋعىندالدى. وسى حاتتىڭ بەس اۆتورىنىڭ ءبىرى، 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەپ قاماۋعا الىنىپ، سوتتالعان، كەيىن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن مانسۋر عاتاۋللين سوتقا تۇتىلعاندار ورىندىعىندا وتىرعاندا ءوز جولداستارىن كورسەتىپ بىلاي دەدى:
«…مىنالار – حالىق جاۋلارى ەمەس. جاۋ – مەنمىن. سوندىقتان دا مەنى سوتتاڭدار. بىراق مەن دە – حالىق جاۋى ەمەسپىن، حالىق جاۋلارىنىڭ جاۋىمىن. ال ونداي جاۋ بولۋىم 1932 جىلى كومانديروۆكامەن كەنتكە (قارقارالى ماڭىنداعى ەلدى مەكەن) كەلگەنىمدە باستالدى.
ماشينادان ءتۇستىم، اينالادا ءتىرى پەندە كورىنبەيدى. ەشتەڭە جوق، ۇزىننان سالىنعان قورا عانا تۇر. ەسىگىن اشسام، ىشىندە ولىكتەر جاتىر. ۇلكەن قورانىڭ ءىشى قاتار-قاتار جينالعان مايىتتەرگە تولى. كەيبىر ادامداردىڭ كوزدەرى اشىق جاتىر، بىراق انە-مىنە ولەتىنى كورىنىپ تۇر.
ايعاي-شۋدى ەستىپ، سىرتقا شىقتىم. شاشتارى جالبىراپ، كوزدەرى قانتالاعان، قولدارىندا پىشاقتارى بار ايەلدەر جۇرگىزۋشىگە تارپا باس سالىپ، ونى باۋىزداماققا ارەكەتتەنۋدە. اۋەگە وق اتتىم، ولار تۇرا قاشتى.
جان-جاعىما كوز سالسام، ءبىر وشاقتا ۇلكەن قازان قايناپ وتتا تۇر. بىردەڭە ءپىسىپ جاتىر. قاقپاعىن اشسام – قايناپ جاتقان سۋدىڭ ىشىنەن جاس بالانىڭ بىردە اياعى، بىردە قولى، بىردە وكشەسى كورىنەدى.
مىنە، سول كەزدەن باستاپ مەن حالىق جاۋلارىنىڭ جاۋى بولدىم» («جالىن» جۋرنالى، 1993, №7,47-ب.).
سوعان قاراماستان ماسكەۋ مەن الماتىعا قاراي اشتىق تۋرالى جەدەلحاتتار اعىلا باستادى. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن «تەزىرەك قول ۇشىن بەرىڭىزدەر! وزەگىمىز تالىپ، اشتىقتان ءۇزىلىپ بارامىز» دەگەن سيپاتتاعى حاتتار مەن سالەمدەمەلەر قارداي بوراپ جاتتى.
اشارشىلىققا ۇشىراپ، بوسقىندىق كۇي كەشكەن حالىقتىڭ وسىناۋ جان داۋىسىنا گولوششەكين قۇلاق اسپادى. قايتا ەلىنەن، جەرىنەن اۋعانداردى «كولحوزعا باراسىڭ، نە ومىرمەن قوش ايتىساسىڭ» دەپ قورقىتتى. الدەقالاي كولحوزدان كەتپەي نە تۇراقتاپ قالعان شارۋالارعا الىم-سالىقتى شەكتەن تىس كوبەيتتى. «قايدان تاپساڭ، وننان تاپ، قاپتىڭ ءتۇبىن قاق!» دەگەن قيقۋلى ۇران اتارمان-شابارمانداردىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن بولدى. ءستالينشىل جاندايشاپتار جازىقسىز جازالاۋدى كۇشەيتتى. ولار ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە مومىن شارۋاعا «سوتسياليزم تۇسىندا سوتتالمايتىن بىردە-ءبىر ادام بولمايدى» دەپ كوكىدى.
مۇنداي جاعدايدا، ارينە، حالىق سوۆەت ۇكىمەتىنەن ءۇمىت ءۇزدى. ەل وزبەكستانعا، قىرعىزستانعا، ورالعا، ومبىعا، قۇلىندى دالاسىنا، استراحانعا، ەدىل بويىنا قاراي بەت تۇزەدى. شەكارادا اتىسىپ-شابىسىپ، قاندى قىرعىنعا ۇشىراپ، قىتاي، اۋعان، يران، تۇركيا اسىپ كەتكەنى قانشاما.
1928 جىلدان باستاپ جۇرگىزىلگەن كامپەسكەدەن كەيىن جالعاسقان 1931-1932 جىلدارداعى اشتىق، ءۇستى-ۇستىنە سالىنعان سالىق اۋىرتپالىعى حالىقتى اشىندىرىپ، نارازىلىق كوتەرىلىستەرىنە جالعاستى. كەڭەستىك داۋىردە «باندىلارمەن كۇرەس» اتالعان وسى كەزەڭ – حالىق سانىنىڭ كەمۋىنە سوقتىرعان وپاتتىڭ ءبىرى. قازاقستاندا 1929-1932 جىلدارى 372 كوتەرىلىس بولىپ، ولارعا 80 مىڭعا جۋىق ادام قاتىستى. اسىرەسە، سوزاق، شەمونايحا، بۇقتىرما، ىرعىز، قازالى، قارماقشى، سامار، ابىرالى، شىڭعىستاۋ، قاستەك، بالقاش، شۇبارتاۋ، ماڭعىستاۋ جانە باسقا اۋدانداردا شارۋا قوزعالىستارى بولدى.
باس كوتەرگەن حالىققا اياۋسىز جازالاۋ شاراسى جۇرگىزىلدى. 1929-1932 جىلدارى ءىرى كوتەرىلىستەر مەن تولقۋلارعا قاتىسقانى ءۇشىن 5551 ادام سوتتالىپ، ونىڭ 855-ءى اتىلدى.  جالپى العاندا، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزىندە 100 مىڭنان استام ادام جازالاندى («اقيقات»، 1994 جىل، №3, 12- ب.).
جازۋشىلار ب.نۇرجەكەەۆ پەن س.ەلۋباەۆتار اشارشىلىق جىلدارىن پۋبليتسيستيكالىق قىرىنان زەرتتەي كەلىپ، قۇرباندار سانىن 2 ميلليوننان 3 ميلليونعا دەيىن ەسەپتەۋدە («اقيقات»، 1994 ج.، №3, 7-ب.).
مىنە، وسىلايشا، تاريحتا «كىشى لەنين» بولعىسى كەلگەن ف.گولوششەكين قازاق جەرىندە «كىشى وكتيابر» قىزىل قىرعىنىن جاسادى. اسىرا سىلتەۋشىلەر، شاش ال دەسە، باس الاتىن ۇرداجىق ارەكەتتەر ۇلتىمىزدىڭ ىشىندەگى ۇلىلارىن دا، قاراپايىم جۇرتتى دا قىرعىنعا ۇشىراتتى.

وپپوزيتسيا ليدەرى سادۋاقاسوۆ
ركپ (ب) قازاقستان ولكەلىك پارتيا كونفەرەنتسياسى (1925 جىل، ءساۋىر) حالىق اعارتۋ كوميسسارى سماعۇل سادۋاقاسوۆتى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلىگىنە سايلادى. ول ەندى بۇكىل قازاقستان تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپ بەرەتىن بيىك دارەجەگە يە بولدى.
ءبىرتۇتاس قازاقستان بولىپ بىرىككەن رەسپۋبليكانىڭ وقۋ-اعارتۋ ءىسىن جانداندىرۋ، جەرگىلىكتى كادردى تاربيەلەۋ، مەكەمەلەردى قازاقىلاندىرۋ جانە تاعى باسقا تولىپ جاتقان مەملەكەتتىك ماسەلەلەردىڭ باسى-قاسىندا سادۋاقاسوۆ ءجۇردى. 25 جاسار جاس جىگىت وسىنشاما جاۋاپتى جۇمىستاردى ۇلكەن قاجىر-قايراتپەن اتقارا باستايدى. ارينە، ول كەزدەگى رەسپۋبليكا باسشىلارى، اسىرەسە، ف.گولوششەكين سماعۇلدىڭ بىربەتكەي، وجەت، تۋرا مىنەزىن جاقتىرا بەرمەيدى. اسىرەسە، ونىڭ تالاس ماسەلەلەرىندە ءبىر ايتقانىنان قايتپايتىن ءپرينتسيپشىل قاسارىسپا مىنەزى دە وعان گولوششەكيندەر تاراپىنان جاقسى اتاق اپەرە قويمادى.
س.سادۋاقاسوۆ پەن ف.گولوششەكيننىڭ قاتتى ۇستاسقان ءتورت ماسەلەسى بولعان. ولار: ءبىرىنشى – مەكەمەلەردى قازاقىلاندىرۋ، ەكىنشى – وقىعاندارعا كوزقاراس، ءۇشىنشى – بايلارعا كوزقاراس، ءتورتىنشى – ونەركاسىپتى دامىتۋ.
ف.گولوششەكين: «قازاقىلاندىرۋ جۇمىسى پارتيادان باسقا مەكەمەلەردىڭ بارىندە ءجۇرۋ كەرەك، پارتيانىڭ قازاقىلانۋىنىڭ قاجەتى جوق، ويتكەنى پارتيا روسسيانىكى، ونىڭ ءتىلى ورىسشا بولسا دا جەتەدى»، – دەيدى.
ال س.سادۋاقاسوۆ بىلاي دەيدى: «پارتيا قازاق جۇرتشىلىعىمەن جۇمىس ىستەيدى، قازاق كوممۋنيستەرىمەن قارىم-قاتىناستا بولادى، ول نەگە ءوز جۇمىسىن قازاق تىلىندە جۇرگىزە المايدى؟»
وسى كەزدە اسا كۇشتى ديسكۋسسيا تۋدىرعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – وقىعاندار پروبلەماسى. س.سادۋاقاسوۆ: «پارتيادا جوق وقىعاندار تۋرالى ءبىر عانا ساياسات ۇستاۋعا ءتيىسپىز. ولاردىڭ ءبىلىمىن پايدالانۋىمىز كەرەك. بىزدە سوۆەت تۇسىندا ءبىلىم الىپ، جوعارعى وقۋ ورنىن بىتىرگەندەر ءالى از، وقۋ ورىندارىندا ساباق بەرەتىندەرى جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان ءوز ماماندارىمىز ءوسىپ-جەتىلگەنشە، ءبىز وقىعانداردان مۇلدەم باس تارتا المايمىز».
ف.گولوششەكين: «قازاقستاندا جوعارعى وقۋ ورنىن اشۋدىڭ قاجەتى جوق. وقيمىن دەيتىندەر موسكۆا، لەنينگرادقا بارىپ وقىسىن. وقىعاندار جاستاردى بۇزادى، ۇلتتار الاۋىزدىعىن قوزدىرادى»، – دەپ ساندىراقتادى.
جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە «بايلارعا كوزقاراس قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن ماسەلە قايتا-قايتا كۇن تارتىبىنە قويىلادى. گولوششەكيننىڭ «كىشى وكتيابرى» قازاق قاۋىمىن قانداي كۇيگە ۇشىراتقانىن جوعارىدا ايتتىق.
سادۋاقاسوۆتىڭ گولوششەكينمەن كەلىسپەگەن تاعى ءبىر ماسەلەسى – قازاقستاندا ونەركاسىپ ورىندارىن اشۋ پروبلەماسى. سماعۇل قازاقستان توڭكەرىسكە دەيىن رەسەيگە شيكىزات بەرەتىن وتار ەل بولسا، قازىر دە سولاي بولىپ وتىر دەيدى. رەسپۋبليكا ءوندىرىپ وتىرعان ءونىمنىڭ ءبارى ورتالىققا جىبەرىلەدى، وتە ارزانعا ساتىلادى، ەگەر ول ونىمدەر جەرگىلىكتى جەردە وڭدەلەتىن بولسا، قازاقستانعا پاي شاش ەتەكتەن بولار ەدى دەيدى. ال گولوششەكين بولسا وعان «سادۋاقاسوۆ قازاقستاندى ورتالىقتان ءبولىپ العىسى كەلەدى، روسسيامەن ەكونوميكالىق بايلانىستى مۇلدەم ۇزبەكشى» دەگەن ايىپ تاعۋمەن بولدى.
گولوششەكين مەن ونىڭ اينالاسىنداعىلاردىڭ VI پارتيا كونفەرەنتسياسىندا سادۋاقاسوۆتى قۋعىنعا ۇشىراتىپ، ونى قىزىلوردادان كەتۋگە ءماجبۇر ەتتى.
1928 جىلى سماعۇل موسكۆادا وقىپ جۇرگەندە، گولوششەكين ونى تىنىش قالدىرماي، ينستيتۋتتىڭ پارتيا ۇيىمىنا حات جولداپ، ونىڭ ماسەلەسىن قاراۋدى تالاپ ەتتى. سادۋاقاسوۆ قازاقستاننان كەتسە دە، گولوششەكين ونىڭ ەسىمىن جينالىس سايىن اتاپ، «سادۋاقاسوۆششينانىڭ» رەسپۋبليكاعا قانداي زيان كەلتىرگەنى جايىندا بايبالام سالىپ جاتتى.
سونىمەن، گولوششەكين قازاقتىڭ ەڭ بەدەلدى دەگەن ەكى مەملەكەت قايراتكەرى – سۇلتانبەك قوجانوۆ پەن سماعۇل سادۋاقاسوۆتى قازاقستاننان مۇلدەم الاستاتتى. قاراماعىنداعى قازاق زيالىلارىنا گولوششەكين قاتاڭ قارادى. ءسال ۇناماسا بولدى، جۇمىستان بوساتا سالاتىن.

الاش ارىستارىن تالقانداۋ
1925 جىلى 29 مامىردا ي.ستالين قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسىنا ولكەلىك «اق جول» گازەتىنىڭ ۇستانعان ساياسي باعىتىن ايىپتاپ، ارنايى حات جولدادى. وندا – گازەتتە (ي.ستالين شاتاسىپ گازەتتى جۋرنال دەپ جازعانىن ەسكەرتەمىز) جارىق كورىپ جاتقان ماقالالاردىڭ بۇل كەزدە شەتەلدە ەميگراتسيادا جۇرگەن م.شوقايمەن «ۇندەس» جانە پىكىرلەس ەكەنىن، ياعني «الاشورداشىل، ۇلتشىل يدەيالاردى جاڭعىرتاتىنىن كورسەتە كەلىپ، وسىنداي كوزقاراستاعى پارتيادا جوق ينتەللەگەنتسيا وكىلدەرىن جاستاردى تاربيەلەۋگە جىبەرمەي، نەگىزىنەن وقۋ قۇرالدارىن جازۋ ءتارىزدى جۇمىستاردا عانا پايدالانۋ قاجەتتىگىن ەسكەرتتى» (قر پرەزيدەنتىنىڭ ءارحيۆى. 141-ق. 479-ءىس،1-2-پاراقتار).
كوپ كەشىكپەي-اق ءستاليننىڭ وسى كوزقاراسىن ناقتىلاي تۇسكەن ف.گولوششەكيننىڭ ءوزى بولدى. وتقا ماي قۇيعانداي، «ستەپنايا پراۆدا» ءتارىزدى پارتيالىق باسىلىمدار الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان زيالىلاردىڭ «ۇلتشىلدىعىن» دالەلدەيتىن ماقالالاردىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جاريالاۋعا كوشتى. وسىلايشا، الاش قوزعالىسىنىڭ مۇشەلەرىن قۋعىنداۋ باستالدى. ولارعا قارسى ۇيىمداستىرىلعان العاشقى سوت پروتسەسى 1930 جىلعى 4 ساۋىردە بولىپ، وگپۋ-دىڭ ۇكىمىمەن 35 ادامعا ءارتۇرلى جازا تاعايىندالدى. دالىرەك توقتالساق، ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان ون ادام العاشىندا ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، بىراق كەيىن ول ۇكىم ون جىلدىق مەرزىمگە جازالاۋ لاگەرىندە وتىرۋمەن الماستىرىلدى. 1932 جىلى 28 اقپانداعى ەكىنشى سوت پروتسەسىنىڭ ۇكىمىمەن مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ باستاعان الاش قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ ەكىنشى توبى بەس جىلدىق مەرزىمگە رەسەيدىڭ ورتالىق قارا توپىراقتى وبلىسىنا (قازىرگى ۆورونەج وبلىسى) جەر اۋدارىلدى. وگپۋ-دىڭ وسى ەكى ۇكىمى قۇرباندارىنىڭ ءتىرى قالىپ، ەلگە ورالعاندارى 1937-1938 جىلدارى تۇگەلى دەرلىك «ۇلتشىل» دەگەن ايىپپەن اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. ولارعا نەگىزىنەن «رەۆوليۋتسياعا قارسى قىزمەت» دەگەندى بىلدىرەتىن 58-باپ بويىنشا ايىپ تاعىلدى. بۇلاردىڭ ءبارى تانىس ەسىمدەر، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ايانباي قىزمەت جاساعان ەلىمىزدىڭ ماقتانىشتارى ەدى.
ەل باسىنا قارا بۇلت توندىرگەن قازاق حالقىن قىرعىنعا ۇشىراتقان، جەرىنەن بەزۋگە ءماجبۇر ەتكەن، ۇلت ارازدىعىن قوزدىرعان، ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمنىڭ وتىنا ماي قۇيعان قۋجاق – فيليپپ يساەۆيچ گولوششەكين قازاقستاندى سەگىز جىل سەرگەلدەڭگە سالىپ بارىپ، 1933 جىلعى قاڭتاردىڭ 21-ىندە ورنىنان الىندى. سوڭعى سوزىندە دە ول ءوزىنىڭ بۇكىل ساتسىزدىگىن قازاق كوممۋنيستەرىنە اۋدارۋعا تىرىسىپ باقتى. ول قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ءبىر توبىن ەشقانداي تاربيەگە كونبەيتىن، پايدالانۋعا مۇمكىن ەمەس، ۇلتشىل ۋكلونيستەر قاتارىنا جاتقىزدى. ەكىنشى كاتەگورياسىن جاعدايعا قاراي بەت پەردەسىن وزگەرتىپ وتىراتىن حامەلەونعا تەڭەدى. البەتتە، ءۇشىنشى توپ – ءوز قاتەلەرىن ءبىر عانا گولوششەكينگە اۋدارعىسى كەلەتىن ارامزالار. دەمەك، ول قازاقستاننان بىردە-ءبىر ارى تازا كوممۋنيست كورە الماعان. ماسكەۋگە كسرو حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ جانىنداعى مەملەكەتتىك باس ءاربيترى بولىپ كەتىپ بارا جاتىپ تا، ءوزىنىڭ وسىناۋ ارام پيعىلىن جاسىرا المادى.
ەلدى قۋ تاقىرعا وتىرعىزىپ، حالىقتىڭ اۋزىن ايعا قاراتقان ادام اقىرىندا وزىنە لايىقتى جازاسىن الدى. ول 1942 جىلدىڭ كۇزىندە اتىلدى.
1934 جىلى ۆكپ(ب) قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ لەۆون يساەۆيچ ميرزويان سايلاندى. ۇلتى باسقا، ءناسىلى وزگە بولسا دا، قاسىرەتتى كوپ كورگەن قازاق حالقىنا ول قولدان كەلگەن جاقسىلىعىن ايامادى. سوناۋ 1937 جىلدىڭ سۇراپىلىندا جازىقسىز جازالانىپ كەتسە دە، كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىق ونى «مىرزاجان» دەپ اتايدى.

تىلەۋ كولباەۆ، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قر گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، قر جۋرناليستەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
«الاش ايناسى» 30 مامىر 2009 جىل