جاقىندا مەكتەپتە وقيتىن ۇلىمنان «22 ءساۋىر – قانداي كۇن، بىلەسىڭ بە؟» دەپ سۇراپ ەدىم، دەرەۋ ۇيالى تەلەفونىنداعى كۇنتىزبەگە ۇڭىلە قويىپ: «سارسەنبى ەكەن»، – دەگەنى. ءبىر جاعىنان كۇلكى قىستى، ەكىنشى جاعىنان، شىنى كەرەك، قۋانىپ تا قالدىم. ونىڭ قانداي كۇن ەكەنىن بۇلارعا ەندى ءبىلۋدىڭ كەرەگى قانشا؟!

قىرىقتىڭ قىرقاسىنان اسىپ ۇلگەرگەن ءبىزدىڭ بالا كۇنىمىزدەگى وينايتىن ويىنىمىز دا، قىزىعاتىن تاقىرىبىمىز دا، العان ءتالىم-تاربيەمىز دە باسقاشا بولاتىن. ءسوزىمىزدىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىمىزگە «چەستنىي پيونەرسكي دەشى!»، «لەنيندى الدامايمىن دەشى!» دەپ، انت-سۋ ىشكىزۋگە بار ەدىك. سوندا وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي عىپ زاۋلاتاتىن بوسپەلەردىڭ ءوزى كوزدەرى جىپىلىقتاپ، ءمۇدىرىپ قالاتىن. لەنيندى الداۋ دەگەن – ەڭ ءبىر كەشىرىلمەس قىلمىستاي سەزىلۋشى ەدى. ونىڭ ۇستىنە، سوعىسقا قاتىسقان اتالارىمىزدىڭ ۇرىس مايدانىنا «لەنين ءۇشىن!»، «ستالين ءۇشىن!» دەگەن ۇرانمەن كىرگەنى تۋرالى اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمەلەردى دە ەستىپ وسكەنىمىز تاعى بار.

22 ءساۋىر – (ەگەر ءسىز دە ۇمىتىپ قالماساڭىز) سول باياعى «كۇن كوسەم» – ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ تۋعان كۇنى ەدى عوي. بۇل كۇنى بۇكىل ەل بويىنشا سەنبىلىك وتكىزىلەتىن. وعان ءار مەكەمە، ءار ۇجىم، ءار مەكتەپ جاپپاي جۇمىلدىرىلاتىن. بورەنە كوتەرگەن كوسەمنىڭ سۋرەتىن كىتاپتان كورگەنىمىز بار، سوندىقتان ەڭ ەرىنشەك دەگەن بالانىڭ ءوزى مۇندايدا سەنبىلىككە قاتىسپاي قالۋدان قاتتى قورقاتىن. ءۇشىنشى سىنىپتا وكتيابريات اتانعاندا ءبارىمىز وڭىرىمىزگە شاشى ۇيىسقان بۇيراباس سارى بالا بەينەلەنگەن توسبەلگى (زناچوك) تاعاتىنبىز. ونىڭ بالا لەنين، بالعىن ۆولوديا ەكەنىن كەيىنىرەك، كەپكاسىن تاستامايتىن كوسەمىمىزدىڭ بۇكىل ءومىربايانىن تاپتىشتەپ وقىعان كەزدە بىلدىك قوي.

بىراق سول مەكتەپتەگىمىز اينالايىن ەكەن، تەك ومىربايانمەن جانە شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى تەزيستەرىمەن عانا شەكتەلگەن. كورەسىنى ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەندە كوردىك. كوپ جازاتىن كوسەمنىڭ 54 تومىن اقتارىپ، رەفەرات، كۋرس جۇمىستارىن جازۋ بىزدەردەي بوزوكپە بوزىمدارعا كىتاپحانانىڭ تالاي شاڭىن جۇتقىزدى-اۋ. ودان قالسا، بۇ كىسىنىڭ سۇيگەن ساۋلەسى – نادەجدا كرۋپسكاياعا جازعان سالا قۇلاش حاتتارى بار. قانشا جەردەن «بىرەۋدىڭ حاتىن وقۋعا بولمايدى عوي...» دەپ قالجىڭعا سۇيەي قارسىلاسقانىمىزبەن، ولاردى دا وقۋعا، كونسپەكت جاساۋعا تۋرا كەلدى...

ايتپاقشى، مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە:

«ۇيىمىزدە، تورىمىزدە،

پورترەتتە تۇرعان كىم؟

بۇل – لەنين بابامىز،

بۇل – لەنين دانامىز!» – دەگەن تاقپاقتى جاتقا ايتپاعان بالا جوق شىعار ول ۋاقىتتا.

«لەنين اتا، ءبىز ۇلان،

سەنەن تۋعان شات كوڭىل...» – دەپ تە شىرقاعانىمىز ەستە. وسى ءاندى ءبىزدىڭ سىنىپتاعى (كلاسس دەۋشى ەدىك قوي) ءبىر بالا بايقاماي ما، الدە قالجىڭداپ پا، «لەنين اتا بۇزىلعان...» دەپ ايتىپ قالىپ، مۇعالىمنەن ۇرىس ەستىپ، تاياق جەي جازداعان. ءتىپتى اقىرىندا مەكتەپ جينالىسىنىڭ قىپ-قىزىل تەرگەۋىنە ءتۇسىپ، «جازدىم-جاڭىلدىم» دەپ جىلاپ-ەڭىرەپ، ارەڭ قۇتىلعان...

قازىر وسى تاقپاقتار (شاتپاقتار دەسە دە بولادى-اۋ) ەشكىمگە دە كەرەك ەمەس. بالا كۇنگى تازا جادىمىزعا جاتتالىپ، تۇرىپ قالعان انشەيىن... ايتپەسە ۋاقىتتىڭ سىنىنا توتەپ بەرە الماي، ەلەگىنەن وتپەي، تاريح كۇرەسىنىندە جاتقانى راس. سەبەبى، زامان وزگەردى، قوعام وزگەردى. كسرو دەگەن الىپ يمپەريا ون بەس بولشەككە ىدىراپ، توز-توزى شىقتى. ءار رەسپۋبليكا دەربەس، تاۋەلسىز مەملەكەتكە اينالدى. باياعى كەڭەستىك يدەولوگيا كەلمەسكە كەتتى. قايتا قۇرىلعان ەگەمەن ەلدەر ءوز حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىنا ساي، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا نەگىزدەلگەن جاڭا يدەولوگياسىن جاساۋعا كوشتى. ارينە، قايسىسى قانداي دەڭگەيدە – ول مۇلدە باسقا اڭگىمە...

تاۋەلسىز قازاقستاندا دۇنيەگە كەلگەن بالالاردىڭ كوپشىلىگى كەڭەس وداعى دەگەندى كوپ بىلە بەرمەيدى. لەنين مەن ءستاليننىڭ كىم ەكەنىندە دە شارۋاسى جوق. مۇنى انىقتاۋ ءۇشىن ءبىز مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا ەكى سۇراق قويىپ كوردىك. جاۋاپتار، ارينە، ارقيلى، دەگەنمەن، جاس ۇرپاقتىڭ جاڭا كوزقاراسىنان ءبىرشاما حابار بەرەتىندەي. ساناسى جات يدەولوگيامەن ۋلانباعان، وتارشىلدىق ەزگىنىڭ اسەرىن سەزىنبەگەن، ەڭسەسى تىك، نامىسى جوعارى وسى بۋىننىڭ بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتۋگە بولاتىن سەكىلدى. تاۋەلسىز ەلدىڭ بالالارى عوي بۇلار...

قازاقستان 1991 جىلعا دەيىن قانداي مەملەكەتتىڭ قۇرامىندا بولدى؟ كەڭەس وداعى دەگەندى بىلەسىڭ بە؟

تولەگەن، 11 جاستا:

– ءىم-م-م... بىلمەدىم. كەڭەس وداعى دەيسىز بە؟ جوق، ونى دا بىلمەيمىن.

زارينا، 17 جاستا:

– رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولعانبىز. كەڭەس وداعى دەگەن – سول رەسەيدىڭ بۇرىنعى اتاۋى. قازىرگى بىزدەگى ورىستاردىڭ ءبارى سول ۋاقىتتا كوشىپ كەلگەن. مەن تاريح ءپانىن جاقسى وقيمىن.

مايرا، 14 جاستا:

– قازاقستان بۇرىن ورىستاردىڭ قۇرامىندا بولعان. اكەم ايتادى: «ول ۋاقىتتا ءبارى ورىسشا بولدى» دەپ. ال مامام: «ەسەسىنە، ازىق-تۇلىك ارزان ەدى، ءبىر كەلى كارتوپ 16 تيىن بولاتىن. قازىر ماسقارا قىمبات قوي»، – دەيدى. تيىن دەگەن بولعان ەكەن عوي ول كەزدە. كەڭەس وداعى دەگەن... سول ۋاقىتتا ەل سولاي اتالعان شىعار، بىلمەيمىن.

ەرمەك، 12 جاستا:

– 1991 جىلعا دەيىن دە قازاقستان... قازاقستان بولعان شىعار، بىلمەيمىن. كەڭەس وداعى دەگەندى ەستىمەپپىن.

جاننا، 12 جاستا:

– سۇراقتارىڭىز ءبىزدىڭ اپايدىڭ سۇراقتارىنان دا قيىن عوي! جاۋاپ بەرە المايمىن.

باقىتجان، 16 جاستا:

 – كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولدى. ول كەزدە وعان 15 رەسپۋبليكا كىرگەن. كەيىن 1991 جىلى ءبارى تاۋەلسىزدىك العان.

شىڭعىس، 14 جاستا:

– رەسەيدىڭ قۇرامىندا بولعانبىز. ول كەزدە قازىرگى رەسەي كسرو دەپ اتالعان. ياعني، كەڭەس وداعى دەگەن سول.

لەنين مەن ستالين كىم؟

ماقسات، 14 جاستا:

– شىنىمدى ايتسام، بىلمەيمىن. ەستۋىم بار، بىراق... كىمدەر ەكەنىنەن حابارىم جوق.

دانيار، 12 جاستا:

– ستالين دەگەندى بىلمەدىم، لەنيندى بىلەم. ول – كوشەنىڭ اتى.

جانسايا، 16 جاستا:

– تاريح ساب        اعىنان رەفەرات جازعان كەزدە، سوعان عالامتوردان مالىمەت ىزدەپ وتىرىپ، بۇل ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن كەزدەستىردىم. جاڭىلىسپاسام، پرەزيدەنتتەر بولعان عوي دەيمىن بۇرىن...

نۇربولات، 13 جاستا:

– ستالين دەگەن باياعى زاماندا ءبىر قورقىنىشتى پاتشا بولعان. ال لەنين دەگەندى ەستىمەپپىن...

راۋشان، 11 جاستا:

– ستارين دەيسىز بە؟ ا، ستالين با؟ جوق، بىلمەيمىن. لەنين؟ ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن.

ءمولدىر، 10 جاستا:

– قيىن سۇراقتار عوي بۇل. ءبىز ءالى وتكەن جوقپىز مۇنداي تاقىرىپتاردى...

تاڭات، 15 جاستا:

– اۋىلداعى اتامنىڭ ۇيىندە ءستاليننىڭ سۋرەتى بار ەدى. باسىنا اسكەري كەپكا كيگەن، مۇرتى قالىڭ ءداۋ كىسى ەكەن. «قاتال پاتشا بولدى، بىراق ءتارتىپتى مىقتاپ قاداعالاماسا دا بولمايتىن ەدى ول كەزدە...» دەپ اتام ايتىپ وتىراتىن. ەكى جىل بۇرىن اتام قايتىس بولدى. قازىر سول ءستاليننىڭ سۋرەتى قايدا ەكەنىن بىلمەيمىن. لەنيندى دە ەستۋىم بار. ستاليننەن بۇرىن پاتشا بولعان-اۋ دەيمىن، قاتەلەسپەسەم...

ەگەمەن ەل بولعانىمىزعا دا 23 جىلدان اسىپتى. ياعني، 1991 جىلدان كەيىن تۋعان بالالاردىڭ ءوزى، مىنەكي، ات جالىن تارتىپ ءمىندى دەگەن ءسوز. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا، ءجۇز جىلدا قازان» دەگەندەي، شيرەك عاسىرعا جۋىق وسى ۋاقىت ىشىندە-اق اعا بۋىن مەن ورتا بۋىننىڭ بويىنداعى كەي كەمشىلىكتەردەن ادا، جاڭا كوزقاراستاعى جاس ۇرپاق قالىپتاسا باستادى. شۇكىرشىلىك ەتەيىك. ماقساتىمىز – لەنيندى ەسكە الۋ ەمەس، وسىنى ءتۇيسىنۋ ەدى...

ساكەن سىبانباي