جازۋشى قۋانىش جيەنبايدىڭ شىعارماشىلىق  الەمى تۋرالى از-كەم ءسوز

الەمدە ادەبي سىننىڭ دەڭگەيى ءارتۇرلى. بىراق، ورتاق ءبىر قاعيدات بار. ياعني، زاماناۋي قالامگەرلەردىڭ ەڭبەگى باعالانار تۇستا ولاردىڭ ءتىزىمى شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرىنە نەگىزدەلە وتىرىپ جاسالادى. مۇنى ادەتتە «رەيتينگ» دەپ تە جاتادى. ءدال وسى ورايدان كەلگەندە بىزدە ولقىلىقتىڭ بارى انىق. ادەبيەتتەگى ۇرپاقتار الماسۋىنا وڭ قاباق تانىتپايمىز. كوبىنە سىن تالاپتارىنان اۋىتقىپ، قازاقى كوڭىلجىقپاستىققا جول بەرەمىز. تۋىندىلاردىڭ  تولىققاندىلىعىنان گورى اۆتورلار ەسىمدەرىنىڭ قۇدىرەتتىلىگى، داڭعازالىلىعى ماڭىزدى سياقتى. سوڭعى شىعارمالارىن قاشان جازعاندارىن وزگە تۇگىلى وزدەرى دە ەسىنە تۇسىرە المايتىن قارتتاردى ءتىزىم باسىنا قويىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ كلاسسيگى رەتىندە اسپەتتەۋدەن جالىقپايمىز. ولاردىڭ وزدەرى دە قىسىلمايدى، وسىلاي بولۋى زاڭدى دەپ قابىلدايدى. ال، الدەقاشان ادەبيەتتەگى بۇكىل «مايداندى» يەلەنىپ العان سوڭعى بۋىن جاستار ساناتىندا جۇرە بەرەدى. ادىلەتكە جۇگىنەر بولساق، ادەبي پروتسەسسكە باعا بەرۋدە شىنايىلىقتى ساقتاۋعا ءتيىستىمىز عوي.

بۇگىنگى قازاق پروزاسىنىڭ جاي-كۇيىن سارالاپ-ساراپتايتىن بولساق، الدىڭعى شەپتە قۋانىش جيەنباي ەسىمدى قالامگەردىڭ جۇرگەندىگىن مويىنداماۋ مۇمكىن ەمەس. قاتارلاستارىنان ءاۋ باستا تۇشىمدى پروزاسىمەن سەرىك اسىلبەكوۆ وزا شاپقان-دى. ديداحمەت ءاشىمحانۇلى مەن جۇماباي شاشتايۇلى، قۋاندىق تۇمەنباي، تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆ، الىبەك اسقاروۆ، راقىمجان وتارباەۆ، جولتاي الماشەۆ، سەرىك بايحونوۆ... پروزانىڭ ىستىق-سۋىعىنا ءتوزىپ كەلەدى.

1984 جىلى «جالعىز جەلكەن» كىتابىمەن-اق قۋانىش جيەنباي وقىرمان قاۋىمعا ءوز ايتار ءسوزى بار جازۋشى رەتىندە تانىلعان-دى. بۇل باعىتىنان استە اينىعان جوق. ادەبيەتتە كەز كەلگەن شتريح، دەتالدىڭ دا ماعىنا ۇستاپ تۇراتىنىن ەسكەرسەك، شىعارماشىلىعىنىڭ التىن ارقاۋىنا اينالعان  «تەڭىز جاعالاۋى ادامدارىنىڭ تاعدىرى» رامىزدىك مانگە يە. تەڭىز دەگەن زىرىلداپ ءوتىپ جاتقان ۋاقىت، ءومىر ەمەس پە؟ جاعالاۋ – سوڭعى ايالداما. وسى جەردەن ىزگىلىكتىڭ دە، جاماندىقتىڭ دا مەكەنىنە بارۋ مۇمكىن. جازۋشىنىڭ مىندەتى – ادامدارعا تاڭداۋ ەركىندىگىنىڭ بار ەكەنىن، تاعدىرى ءوز قولىندا ەكەنىن ۇقتىرۋ. قۋانىش جيەنباي الەمىنە بارار جولدى وسى ماڭايدان ىزدەگەن ءجون سياقتى. جاقىندا جازۋشىنىڭ 2013 جىلى «فوليانت» باسپاسىنان شىققان 2 تومدىق تاڭدامالىسىن وقىپ، تۇجىرىمدارىمىزدىڭ دۇرىستىعىنا تاعى ءبىر رەت كوز جەتكىزگەندەي بولدىق.

الدەبىر جازۋشىنىڭ «ەندى رومان وقىلمايدى» دەگەنگە ساياتىن ساۋەگەيلىگى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا-اق ايتىلعان. دەگەنمەن، رومان وقىلدى، وقىلىپ جاتىر، وقىلا بەرمەك. تەك تاريح قويناۋىنا كەتكەن عاسىردىڭ سوڭعى شەنىندە بۇل ەپيكالىق جانر كولەمدىك وزگەرىسكە ۇشىرادى. ىقشامدالا ءتۇستى. «داڭق تۇرمەسىنىڭ تۇتقىنى» رومانى سونداي وزگەرىستەردىڭ باستاۋىنداعى دۇنيە.

الماتىدا دوكەي قىزمەتتە وتىرعان بايمىرزا ىسساپارمەن تۋعان جەرى بارساكەلمەسكە بارادى. ادەتتە، الىسقا شىعانداپ كەتكەن جاندار تۋعان جەرگە بالالىق شاق ەستەلىكتەرىنىڭ تۇنىعىنا سۇڭگىپ، تازارۋ ءۇشىن بارادى. بۇل ابدەن توزىعى جەتكەن ءتاسىل. مۇنى جەتە تۇسىنگەن قۋانىش جيەنباي ءوز رومانىندا تاقىرىپقا قاراما-قارسى جاقتان كەلەدى. بيلىكتىڭ بۋىنا ماساتتانىپ كەتكەن بايمىرزا بارساكەلمەستە ۇمىتحان ەسىمدى بويجەتكەننىڭ تۇنىعىن لايلاپ، كۇنا ارتتىرادى. وقيعالار وسى كۇنا نەگىزىندە ءوربيدى. بىرەر ساتتىك راقاتتىڭ جەمىسى رەتىندە دۇنيەگە كەلگەن ۇلدى شەشەسى قابىل دەپ اتاپ، جالعىز ءوزى وسىرەدى.

سول قابىل تابيعاتتىڭ ناعىز جاناشىرى بوپ جەتىلەدى. اتىشۋلى بارساكەلمەسكە قورىقشى بوپ، سول ماڭداعى اڭ-قۇستى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعايدى. بىردە بارساكەلمەسكە اسكەري تىكۇشاق كەپ قونىپ، ودان ءبىر توپ ادام ساۋ ەتە قالادى. سامۇرات سالىقباەۆيچ دەگەن دوكەي اڭ اۋلاپ كوڭىل كوتەرۋ ءۇشىن كەلگەن ەكەن. ءبىر اقبوكەندى اتىپ سالادى. قابىل ولارعا تاباندى قارسىلىق تانىتادى. توبەلەسۋگە دەيىن بارادى. قولىنان التىاتارىن جۇلىپ الىپ، سەس كورسەتۋ ءۇشىن اسپانعا اتادى. الايدا، ەرتەڭىنە دوكەيلەر قابىلدى قاماتادى.

بار قازاقى قاسيەتتەردى بويىنا سىڭىرگەن قابىل تۇرمەدە دە مويىمايدى. شىندىق ءۇشىن كۇرەسەدى. قابىلان اتانادى.

ۇمىتحان بالاسىن قۇتقارۋ ءۇشىن بايمىرزاعا حابارلاسىپ، كومەك سۇرايدى. بىراق، ول كومەك قولىن سوزبايدى. سول ارادا قابىلدىڭ تازا قانى بار ماسەلەنى شەشەدى. اۆتور تىلىمەن ايتساق، «برۋنەيلىك ميلليونەر تۇڭعىش ۇلىنىڭ دەنساۋلىعىنان نەسىن اياۋشى ەدى؟ ارنايى ۇشاق جىبەرىپ، ۇمىتحان مەن قابىلدى بارساكەلمەستەن الماتىعا الدىرتقانىن; ءولىم اۋزىندا جاتقان بايمىرزانىڭ ء«يا، قابىل مەنىڭ ۇلىم ەدى» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوزدى مويىنداعىسى كەلمەي، جالعان داڭقتىڭ جەتەگىنە ەرىپ، باسىن الىپ قاشقانىن; كەيىننەن جاس مىرزانىڭ ەسىمىن «فوربس» جۋرنالىنان كەزدەستىرگەندە تالىپ قالعانىن; ەركەك باسىمەن بارماعىن شايناپ، وكىنىشتەن كوزىنە جاس العانىن... تىزە بەرسەك، ءتاتتى اڭگىمەنىڭ ءدامىن كەتىرىپ المايمىز با؟! الگى ينتەرنەتتەگى جازۋلاردىڭ قاسىندا بۇلار نەگە تۇرادى، ءتاڭىر-اۋ؟! تازا قاندى حالىقتىڭ كاكىر-شىكىردەن وق بويى وزىق ءجۇرۋى ءتيىس قوي... ەڭ بولماسا وسىنى ەسكە ۇستايىق... ەندىگى جەردە!» دەپ رومان جاقسىلىقپەن اياقتالادى. الايدا، وقىرمان كوڭىلىندە ءبىر مۇڭ قالادى. سول مۇڭ ويلاۋعا، ويلانۋعا يتەرمەلەيدى. ويتكەنى، رومان جاھاندانۋ اتتى الىپ اجداھا مەن قازاقى قاسيەتتەردىڭ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ كۇرەسى ىسپەتتى. ءبارىبىر كوڭىلدى الاڭداۋشىلىق سەزىمى تارك ەتپەيدى.

ال، ء«ان سالۋعا ءالى ەرتە» رومانى يدەيالىق تۇرعىدان العاندا الدىڭعى شىعارمانىڭ جالعاسى سياقتى كورىنەدى. اۆتور بايقوڭىر عارىش ايلاعىنىڭ جانىنداعى اۋىل تىرشىلىگىن سۋرەتتەي وتىرىپ، ابدىمالىكتىڭ وتباسى ارقىلى قوعامدى الدەنەدەن ساقتاندىراتىن سىڭايلى. وزگەلەردىڭ قولىنداعى عارىش ايلاعى وسىنداعى ەلدىڭ ابىرويىن اسپانداتپايدى. ول – زاۋال ورداسى. «بەتپاقتىڭ ءشولىن كوكتەي ءوتىپ دالاقتاپ جۇگىرگەن مەيرامكۇل. قايدا باعىت العانى جانە بەلگىسىز. اياعى-اياعىنا جۇقپايدى. توڭىرەگى تولعان قىزىلدى-جاسىلدى كوبەلەكتەر. وۋ، مىنا بار بولعىردىڭ جۇگىرىسى تەگىن بە؟ قۇمنىڭ ىشكى جاعىنداعى قاۋىپتى ايماقتان نە تابادى؟» (قۋانىش جيەنباي، 2-توم، 161-ب). مۇنداعى ارمان – الدامشى، باقىت – ەرتەگى. ويتكەنى، تاعدىر – باسقالاردىڭ ويىنشىعى.

ابدىمالىكتىڭ وتباسى قاسىرەتكە دۋشار بولىپ، ءوزى جوعالىپ كەتەدى. ەگەر ءوز تاعدىرىن ءوزى قولىنا الماسا، بۇكىل ءبىر حالىق، ۇلت تا قۇردىمعا  كەتۋى عاجاپ ەمەس. ەل تولىققاندى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزبەيىنشە ءان سالۋعا ەرتە ەكەنىن ۇعىناسىز.

«اپوللون كوبەلەگى»، «توقتا، ولەمىسىڭ؟!» پوۆەستەرىندە دە زاماننىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرى كوركەم ورنەكتەلگەن.

قۋانىش جيەنباي اڭگىمە جانرىندا دا ءونىمدى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جازۋشى. وسى قوس تومدىققا 27 اڭگىمەسىن ەنگىزىپتى. ولاردى وقىعان ساتتە بىردەن كوزگە تۇسەتىنى – اۆتور ءتىلىنىڭ ادەمىلىگى، قۇرعاق بايانداۋعا بوي الدىرماي وقيعانى سۋرەتتەۋ شەبەرلىگىنە قول جەتكىزگەنى، تاقىرىپقا تىڭ تاراپتان بارىپ، ماسەلەنى وتكىر قويۋى، نەگىزگى ويدى شىعارما استارىنا جاسىرۋى دەر ەدىك.

«مىلقاۋداعى» شىمبەرگەنگە نازار تاستاپ كورەلىك. ول كينوداعى مىلقاۋ وبرازى ارقىلى ەلدىڭ جۇرەگىندە شەمەن بوپ جاتقان شەردى، ارمان-تىلەك، ماقسات-مۇراتتى كورسەتپەك بولادى. بەلگىلى دارەجەدە ويىنىڭ ۇدەسىنەن دە شىعادى. بىراق، كۇتپەگەندە... رولگە كىرىككەنى سونشالىق، شىمبەرگەننىڭ ءوزى دە حالىقتان الىستاپ مىلقاۋعا اينالىپ كەتەدى.

ادامنىڭ جاقسى-جامان ەكەندىگى جولدىڭ باسىندا ەمەس، سوڭىندا ءمالىم بولاتىنىن ەسكەرسەك، مىلقاۋ ءبىز ءومىر ءسۇرىپ جاتقان زاماننىڭ ادامدارى دەمەسكە شارا جوق. ءاۋ باستا ەلدىڭ ءسوزىن سويلەپ جۇرگەندەي كورىنىپ، بيلىككە قولى جەتكەن سوڭ  جۇمعان اۋزىن اشپايتىنداردى كۇندەلىكتى ومىردە كورىپ ءجۇرمىز. سەبەبىن «تاس قۇدىقتىڭ تۇنىعى» اڭگىمەسىنەن تابامىز. «تاس قۇدىقتىڭ تازا سۋى اسقازانىنا ەم بولماۋعا قارادى دە! اپىر-اي، ءا؟». دەمەك، سۋ بۇلىنگەن، نەمەسە ادام ازعىنداعان. ءبۇل–بىر ۇلتقا ەمەس، كۇللى ادامزاتقا ورتاق ماسەلە.

ۆەسەلوۆسكي ايتپاقشى، ادەبيەتتە بار بولعانى 36 تاقىرىپ بار دەسەك، توسىن نارسە قالماعان سياقتى كورىنەدى. دەيتۇرعانمەن، ءاربىر جازۋشى تاقىرىپتى يگەرۋگە ءوز جۇرەگىندەگى سونى جول ارقىلى كەلەتىندىكتەن، توسىن دۇنيەلەر جاسالۋى زاڭدىلىق. ايتپەسە، ادەبيەت الدەقاشان ولگەن بولار ەدى.

ءوز بۋىنىنىڭ ءونىمدى قالامگەرى  رەتىندە كورىنگەن قۋانىش جيەنبايدىڭ «وگەي»، «اقمويناق»، «كۇدە»، «ۇرەي»، «ەتەكتەگى ەسكى زيرات»، «كۇن تۇسپەيتىن تەرەزە»، «بايقوڭىر مەن ۆاتيكاننىڭ اراسى»، «كۇيىك»، «ۇڭگىر»، «قۇبىجىق قاپتاعان ءتۇن»، ت.ب. اڭگىمەلەرىنە قاراپ، اۆتوردىڭ عانا ەمەس، قازاق پروزاسىنىڭ دا قانداي بەلەستە تۇرعانىن باعامداۋعا بولادى. ول كەيبىرەۋلەر سياقتى مودەرنيزم، پوستمودەرنيزمگە ۇرىنباي-اق، رەاليستىك ادىسپەن شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلە بىلگەن.

سوڭعى كەزدە اۋدارما ماسەلەسى كەنجەلەپ قالدى. ەگەر بۇل يگى ءىس مەملەكەت تاراپىنان قولعا الىنىپ، وسى ءبىر دارىندى جازۋشىنىڭ شىعارمالارى شەت تىلدەرگە اۋدارىلسا، مۋراكاميدىڭ مىسى باسىپ، انارعا اڭسارى اۋىپ جۇرگەن جۇرتقا «بىزدە قۋانىش جيەنباي بار» دەپ تىك قاراپ ايتا الار ەدىك...

بەگابات ۇزاقوۆ

Abai.kz