ار ما؟ ارماڭىز؟ ارمىسىز؟ وسىنىڭ قايسىسى ماقۇل؟ قازىرگى ادەبي ءتىل ايىرىپ الىپ، «ارمىسىزعا» ايدار تاققان. سوندا قالعان ەكەۋىنىڭ ءحالى قالاي بولماق؟ Ѳلەڭ ءسѳزدىڭ قادىرىن بىزدەن گѳرى ءتاۋىر بىلگەن بۇرىنعى شالدار «ار ما؟» دەگەندى قولاي كѳرگەن سىڭايلى. ونىڭ جاۋابى، ەكى باستان «بار بول!». ءبىز بۇگىندە «سالەمەتسىز بە؟» دەپ امانداسىپ، وعان جاۋ­اپ بەرگەندە «ال، قايتەسىڭ؟!» دەگەندەي «سالەمەتسىز بە؟» دەپ قايتا سۇرايمىز. وسىنىمىز ورىستىڭ «زدراۆستۆۋيتە» دەگەنىنە ءدال سولاي «زدراۆستۆۋيتە!» دەپ سالەمدەسۋ ءراسىمىنىڭ كوشىرمەسى ەمەس پە ەكەن؟ سالەمگە الىك العاندا ابزالى «سالەمەت بولىڭىز» دەۋ ەمەس پە؟ حو-و-ش، «ار ما؟»دەگەنگە قايتا ورالايىق. «باتىرلار جىرىندا» قالاي دەۋشى ەدى؟ «جانىنا كەلدى ار ما دەپ، الدىندا كىسى بار ما دەپ». Ѳزبەك پەن ۇيعىر، قاراقالپاق پەن تۇرىكمەن جانە سول اعايىندارمەن قولتىقتاس جۇرگەن ѳز قانداستارىمىز ءالى كۇنگە بىرىمەن-ءبىرى «ارماڭىز»، «ارماڭدار» دەپ امانداسىپ جاتادى. بۇدان شىعادى – وسىنىڭ ۇشەۋى دە بىزگە بѳتەن ەمەس. بѳتەنسىرەپ جۇرگەن ءѳزىمىز. سѳز – دۇنيە. دۇنيەنى سىرتقا تاسىمايدى، ىشكە تاسيدى. ءۇيىم كѳرىكتى، ءساندى، جيھازدى بولسا ەكەن دەپ تاسيدى. اتتەڭ، كەيدە ءبىز ىشكە تاسۋدىڭ ورنىنا، دالاعا تاستايمىز. ءسѳزدىڭ «اۋرۋىن» ءدال بىلەتىن شالدار بۇگىندە سيرەك. ىلگەرىدە سيرەك تە بولسا بار ەدى. سونىڭ ءبىرى – قۋان اعاڭ-تىن، قازاقتىڭ كѳرنەكتى اقىنى قۋاندىق شاڭعىتباەۆ. سول قۋان اعاڭ كىتابىنا «ار ما، رەسپۋبليكام» دەپ ات قويادى.

ءبىز وسى تۇسقا كەلگەندە «ار» ءسѳزىن ومونيم اۋىلىنان ىزدەيمىز. ىزدەسەك ونى ۇيات-يمان، وبال-ساۋاپتىڭ ەلىنەن تابامىز. قۋان اعاڭ تۇڭعىش كىتابىن «ار» دەپ اتاعان. مۇنداعى «ار» - اتاقتى ورىس اقىنى ۆلاديمير سوكولوۆ ايتقان «نەت شكول نيكاكيح. تولكو سوۆەست». قۋان اعاڭنىڭ پوەتيكالىق گەنەزيسىنىڭ ءتۇپ-تامىرى تۇڭعىش جيناعى «ار» جارىق كѳرگەندە، مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ ولەڭگە ۇلتتىڭ ارىن ارلايتىن اقىن كەلگەنىن ءبىلىپ، بالاشا قۋانعان. Ѳكىنىشكە قاراي، قۋانىش ۇزاعىنان سۇيىندىرە المادى. ەكەۋىنە دە «ۇلتشىل» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ەل ءىشى الا تايداي ءبۇلىندى. اققۋ – كيەلى قۇس. نازىرقانسا، شوشىعان كѳلىنە قايتىپ ورالمايدى. قۋان اعاڭ سول كەتكەننەن تابانى كۇرەكتەي شيرەك عاسىرعا تاقاۋ ۋاقىت بويى ѳلەڭ اۋىلىنا اتباسىن بۇرماپتى. Ѳلەڭ – باياعىنىڭ ەرتەگىلەرىندە ايتىلاتىن قىرىق ءبىرىنشى قاقپا سەكىلدى دۇنيە. دۇرىسى – مۇنى اشپاۋ كەرەك. اشتىڭ ەكەن — باسىڭ جەرگە جەتكەنشە قىر سوڭىڭنان قالمايتىن قىرسىق پەن قىزىق، ساتسىزدىك پەن قۋانىشقا ءѳزىم بارىپ ۇرىندىم دەي بەر. قىرىق ءبىرىنشى قاقپا، اقىرى، ѳز دەگەنىن ىستەپ تىندى. قۋان اعاڭ ѳلەڭگە قايتا كەلگەندە: "ار! سەن ساۋ بولساڭ، سانا، سابىر، سارقىلماس، ادىلەتىمنىڭ تولى ارناسى تارتىلماس، قارا دۇنيە قاپتاپ كەلسە، قايمىقپان، اجال قاۋپى ار كۇشىنەن ارتىلماس", – دەپ كەلدى. سىربازدىقتىڭ ءتۇپ قازىعى – ۇيات پەن يمان. ۇيات، يمان دەگەن كىسى ءار نارسەگە ايالاي قارايدى. توپتاي شابۋ، قوسارلاي ءتىزۋ، قوسامجارلاي وزەۋرەۋ - سىربازدىققا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن قاسيەتتەر. جاراتىلىسىندا كىرپياز، بەكزات قۋان اعاڭ قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى توقپاق جال، توبان اياق شوبىر دا، قۇيعان قاسىق-قۇلىن ءمۇسىن جاراۋ دا الامان تاسىر عىپ جاتاتىن جىر جازىعىنا ѳز جۇيرىگىن سيرەك شىعاردى. Ѳزەگىن ѳرتەپ، جۇرەگىن جارىپ شىققان جىر جيناقتارىنىڭ قولدان-قولعا تيمەي، وقىرمانىنا جەتىپ جاتاتىنى دا سول سەبەپ.

قۋاندىق شاڭعىتباەۆ – سونىسىمەن بىرگە، قالىپتان شىقپاس تاقۋالىقتان ادا ەركىن اقىن. (چەحوۆ ەسىڭىزدە مە، «چەلوۆەك ۆ فۋتليارە») ول – باسەكە-تالاستان، جاساندىلىقتان ىرگەسىن اۋلاق ۇستايتىن ەركىندىك. وسىدان اتتاي 75 جىل بۇرىن (1940 جىلى) ѳلەڭ تابالدىرىعىن: ء"Ѳمىردىڭ شالقار كѳشەسىن، كەشەمىن ەركىن شاڭداتىپ، Ѳڭگەرىپ التىن كەسەسىن، سىمىرەم قانباي ءشارباتىن", – دەپ باتىل دا اعىنان جارىلا اتتاپتى. مىنە، سودان بەرى ونىڭ ءومىرى ءѳزىن دە، ѳزگەنى دە قايتالاماي، جىر جارىسىندا شاشاسىن شاڭعا شالدىرماي، تارلان شابىستا ءوتتى. سѳز سيقىرىن سىناپتاي مىسقالداپ، قىزعىشتاي قوريدى. ۇلى مۇحاڭ، مۇحتار اۋەزوۆ ونىڭ «ار» اتتى تۇڭعىش جيناعىن وقىعاندا قانداي كۇي كەشكەنى بىزگە بەيماعلۇم. ول كەشەگى ءتىلى قازاقشا شىعىپ، مەدرەسەدەن ساۋات اشىپ، سودان ۇلكەن مادەنيەتكە قۇلاش ۇرا باستاعان جاقسى مەن جايساڭدى كѳزىنەن ءتىزىپ اكەتكەن كەرباق زاماننان كەيىن ەسكى مۇرالاردى يگەرۋگە ەشكىمنىڭ دە باتىلى بارماي، «اتام دا سەن، انام دا سەن – پارتيانىڭ» قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعاندا: "مەن – قازاق! قىمبات ماعان بابام جەرى، تىرنالار قيقۋ سالعان سامال كѳگى. بەدەر جوق ايدىنىندا اينادايىن، از القا اينالايىن شاعان كѳلى. ارقادا اققان سەل بوپ جاستى بىلەم. شۇبىرعان اق تابان بوپ اشتى بىلەم، قان ءيسى قولقانى اتىپ، اڭىراقايدا، جەر قاپقان اتاناكەس قاستى بىلەم. ماقتانام، ۇلىڭمىن دەپ سەنىڭ، قازاق، سۇيەمىن جەرىمدى ابات، ەلىمدى ازات. جونىڭا جانىم پيدا، تۋما مەكەن، ءبىر ساعان باعىشتالعان پەيىل تازا، اق!" – دەگەن ѳلەڭدى وقىپ، كѳپتەن كѳرىنبەي كەتكەن ەسكى تانىسىن كѳرگەندەي قۋانسا كەرەك. ەسكى تانىس دەۋىمىزدىڭ ەكىنشى جاعى تاعى بار. مۇحاڭ ەسكىشە وقىپ، جازۋ بىلاي تۇرسىن، شىعىس ادەبيەتىن ѳتە جاقسى بىلگەن. «تارتىس» اتتى سەگىز سۋرەتتى پەساسىنىڭ كەيىپكەرلەرى يۋسۋف قاري مەن جالەل اپەندى فارسى تىلىندە سويلەسەدى. جوق، دۇرىسى مۇحاڭ ولاردى فارسىشا سويلەتەدى. ءتىل وزگە تىلدەر ارقىلى بايىپ وتىرادى. كەزىندە قازاق ءتىلىن ارابيزمدەر، فارسيزمدەردەن «چيستارتۋ» ناۋقانى جۇرگەندە، تالاي اسەم تىركەس، ادەمى سѳزدەردىڭ قوساق ارا بوس كەتكەنى ءمالىم. سوعان ىشتەي جانى اشىعان مۇحاڭ شىعىس ادەبيەتىن ءتاۋىر بىلەتىن قۋان اعاڭنىڭ ѳلەڭدەرىندە ءجيى ۇشىرايتىن «گۇلستان»، «گۇلتاج»، «ناپاقا»، ء«جاننات»، «يلحام»، ء«سۇمبىل»، «قۇمبىل»، «مايسا سابات»، «اق تورقا بۇلت»، «ىراڭكѳك دالا»، ء«پۇلىش بەل»، «قامقا قىر»، «كۇمىس ميزان كۇز كەزى»، «نارت قىزىل كۇن» سەكىلدى ناعىز قازاقى تىركەستەردى كѳرىپ، سۇيسىنسە كەرەك.

ول، اسىرەسە، باۋىرلاس تاتار حالىق پوەزياسىن جاقسى بىلەتىن. مارقۇم عالىم احمەدوۆ اقساقال، سىرباي ماۋلەنوۆپەن كەيدە تاتارشا سويلەسۋشى ەدى. ءبىزدىڭ شىعىس پوەزياسىنا قىزىعۋشىلىعىمىزدى قۇپتاپ، تاتار اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن ءتارجىما جاساۋدى ۇسىنعانى بار. سول ءا دەگەندە-اق ءساتسىز باستالىپ، «بەسىگەندە تۇنشىققان» ءىسىمىزدىڭ كەيبىر ۇلگىلەرى عايىپتان تايىپ ساقتالىپ قالىپتى: "قارا دا عانا قارا ورماندار بار، قازانات كەرەك وتەرگە، قيامەت دوسقا جارالعاندار بار، سەن، جىلاما، ەركەم، بەكەرگە. قارا ورمانداردان قارا جەلدەر ەسكەندە، قار ءتۇن كەرەك جىرلارعا. سول جاسىل توعايلارعا، سول بەلەستەرگە، قايتا ورالاتىن كۇن بار ما. قالاي ۇمىتاسىڭ ەدىلدى كوركەم، ەدىلگە جىلدا سوعالىق، ورىسقا شەشكەنشە بەلىڭدى، ەركەم، ولە قال بۇرىمىڭا ورالىپ". وقىپ شىعىپ، تۇپنۇسقامەن سالىستىرعان قۋان اعاڭ: «سەنىڭ مۇنىڭ قازاقشاعا قاراپ ۇلىپ تۇر، اۋدارمادا ناعىز تاتار مۇڭى سەزىلۋى كەرەك، ايتپەسە، ءبارى بەكەر» دەپ شورت كەستى. كەيىن ول تاتار ولەڭىنىڭ ەڭ ابىرويلى، ەڭ تالانتتى وكىلىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن ء«دارتنامانى» ۇلگىگە الىپ، جەكە كىتاپ جازعاندا ناعىز تاتار مۇڭى دەگەن، راسىندا وسىنداي بولۋعا كەرەك شىعار دەگەن وي كەلدى. قادىر مىرزاليەۆ ء«دارتنامانى» وقىپ «مىناداي ءتارجىما مەنىڭ قولىمنان كەلمەس ەدى» دەپ شىنىن ايتتى. انىعىندا، ول ءتارجىما ەمەس ەدى، ول قۋان اعاڭنىڭ ءتول شىعارماسى بولاتىن. البەتتە، كوش باسىندا تاتار شىعارماسى تۇرعانى انىق. «بەرى كەلە تاتار ادەبيەتىمەن جۇيەلى تۇردە تانىسىپ، بەيتانىس ساف تۇنىعىنان قانا جۇتتىم. بۇرىن وتكەن قۇل عالي، مۇحامەديار، قانداوي، چوقىريارلاردى (وسىنىڭ دۇرىسى چوريار، ياكي، شاريار، دەمەك باياعى ءبىزدىڭ ءشادى تورە جىرلاعان ء«تورت دوس» بولۋى دا بەك مۇمكىن) بىلاي قويعاندا، بەرتىندەگى زاكير راميەۆ، عابدۋللا توقاي، ساعيت راميەۆ، شايحزادا بابيچ، ھادي تاحتاشتاردىڭ ارقايسىسى ۇزاق تاريحى بار تاتار مادەنيەتىنىڭ بيىك-بيىك ءبىر-ءبىر اسقارى سياقتى» دەپ جازدى قۋان اعاڭ كەيىن. ول ء«دارتنامانىڭ» اۆتورى زاكير راميەۆتىڭ شىعارماشىلىعىن قاتتى قادىرلەدى. «ول ەكەۋمىز وردىڭ سۋىن تەل ىشكەن جەرلەسپىز »دەپ تە جازدى («ەگەمەن قازاقستان»، 01.08.1992). زاكير راميەۆ ءوز زامانىنىڭ ابىرويلى اقىنى بولىپ قانا قويماي ىسكەر ازامات رەتىندە قازاق پەن تاتارعا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن كىسى كورىنەدى. اۋەلى تاتار مولدالارىنان ءبىلىم الىپ، وقۋىن ىستامبۇلدا جالعاستىرسا كەرەك. ەلگە ورالعاندا شىعىس مادەنيەتىن جەتىك بىلەتىن شارقشۇناس-وريەنتاليست عانا ەمەس، ساۋدا-ساتتىق، ىسكەرلىك قابىلەتتەرىمەن كەڭ تانىلادى. ونىڭ يەلىگىندە ءىرىلى-ۇساقتى زاۋىت-فابريكالارعا قوسا بىرنەشە التىن كەنى دە بولعان. رەسەيدىڭ اسا ءىرى الپاۋىتتارىنىڭ ءبىرى بولا تۇرا ءوزىنىڭ بىردە-ءبىر كىتابىن شىعارماعان، كەرىسىنشە، تاتاردىڭ تالانتتى اقىندارىن كوپ قامقورلاپتى. زاكير راميەۆتىڭ ولەڭدەرىن سىرباي ماۋلەنوۆ تە تاتار تىلىندە جالىقپاي وقۋشى ەدى. اتتەڭ، تۋىس ەلدەرمەن وسى سەكىلدى بايلانىستار سوڭعى جىلدارى مۇلدە ازايىپ كەتتى. ول البەتتە كەيىن ايتىلاتىن، ارادا جىلدار وتكەن سوڭ، زامان وزگەرگەن سوڭ اسىقپاي جىكتەپ-جىلىكتەپ ايتىلاتۇعىن اڭگىمەنىڭ ارقاۋى.

قۋان اعاڭنىڭ ءتىلىن اقىن سەرىكباي وسپانوۆ ارنايى زەرتتەپ، تاماشا ەڭبەك جازدى. "قىراتتاعى قىزىل قىرشىن ىشىنەن، قوپال سامعاپ كѳتەرىلدى كۇشىگەن. ارەڭ قالدى امان-ەسەن بەيشارا، ءبىر ساۋدايى بالا تۇلكى تىسىنەن" نەمەسە: "بوز بۋازي باستاپتى. ءѲتتى كѳكتەم. وتتى سەلىن شىلدىگەر تѳكتى كѳكتەن. جاناستىردى جوعارى كѳتەرىپ اپ. ساعىم شايقاپ كەلەدى كوپ تۇبەكتەن!". نە: "كوك جيەكتە قالعىپ تۇر، كوك الا باس كوپ بۇلت، نەگە سونشا ورتەيدى، Ѳزەگىمدى ѳرت قىلىپ". بايقاپ قاراعاندا، تابيعات سالعان سۋرەتتىڭ استارىنان ادامدار كەشكەن تىرشىلىكتىڭ تىنىسىن تانۋعا بولادى ەكەن. تابيعات پەن ادام ارەكەتى ادەمى ۇيلەسىم تاۋىپ تۇر. شەبەرلىك جانار اربايتىن كورىنىستەر ارقىلى شەشىمىن تاپقان. اسىلى، ارتىق بوياۋسىز وي مەن سەزىم تۇتاستىعىنا ءجۇدا قاتتى نازار اۋداردى. قۋان اعاڭ ѳلەڭدەرىنىڭ ءا دەپ باستالعانىنان ەركىن قۇيىلا جونەلەتىنى دە سودان بولار.

"كѳك جۋساننىڭ شاشاعىنا قۇمىرسقا. شىعىپ الىپ شىققا شومىپ تۇر ءالى، تىڭىن تاستاپ تۇنىپ تۇرعان تۇرمىسقا. انتەنناسىن ارى-بەرى بۇرادى". مىنە، وسى شۋماقتا اقىندىق عاجاپ اڭعارىمپازدىعى بايقالادى. بۇل تۇستا تاعى ءبىر بايقاعانىمىز، تەرەڭ وي ايتىپ، ۇلكەن پولوتنو جاساۋ ءۇشىن ۇلكەن تاقىرىپتار ىزدەۋ ءتىپتى دە شارت ەمەس ەكەن. كѳڭىل كѳزىمەن قاراي الار ادام ءۇشىن، اينالامىزداعى مامىراجاي تىرشىلىكتىڭ ѳزىنەن ѳلەڭ-ءѳمىردىڭ ѳزەگى كѳرىنبەك. قۋاندىق شاڭعىتباەۆ شىعار­ماشىلىعىن ءسوز ەتكەندە ادەبيەتتىڭ باستى ەلەمەنتى – ءتىل ماسەلەسىنە ەرەكشە توقتالىپ ѳتكەن جѳن. Ѳيتكەنى، حالىقتىڭ ءتىل قازىناسىن پايدالانۋداعى ونىڭ ۇنەمشىلدىگى مەن شەبەرلىگى، تالعامپازدىعى، ѳلەڭ ونەرىن مۇرات ەتكەنى كىم-كىمگە دە ѳنەگە بولارلىق. كەيىنگى تولقىن اقىندار، ѳمىردەن ەرتە ѳتكەن كەڭشىلىك مىرزابەكوۆ پەن جۇماتاي جاقىپباەۆتان سونى اڭعارار ەدىك. وسى ءبىر تۇستا، جاسىراتىنى جوق، اقىن ولەڭدەرىن وقىعاندا كەيبىرەۋلەر «قۋاندىق جىرلارىندا تۇسىنىكسىز سѳزدەر كوپ» دەگەندى ءجيى تىلگە تيەك ەتەدى. بىراق بىزدىڭشە ءدال وسى جەردە اقىنعا كىنا ارتۋ ارتىق. تۇپتەپ كەلگەندە ءتىلدى ءبىلۋ بار دا، ونى ѳلشەپ قولدانۋ تاعى بار. ورىنسىز قولدانىلعان ءسوز – ورنىقسىز. ول ولەڭگە وپا بەرمەيدى. جىردىڭ شىرايلى بولۋى ءۇشىن ءتىلدىڭ شۇرايلى بولۋى شارت. سوڭعى جىلدارى وتانىمىزعا تاعدىر تالكەگىمەن ءبىر كەزدەرى شەتكە اۋىپ كەتكەن قانداستارىمىز ورالۋدا. ارالارىندا ادەبيەتشىلەرى از ەمەس. قاي قايسىنان دا اڭعاراتىنىمىز – ورالمان اعايىندار مەيلى، قىتايدا، مەيلى مۇڭعىلدىڭ دالاسىندا ءجۇرسىن انا ءتىلىمىزدى قايماعى بۇزىلماعان قالپىندا تازا ساقتاي العان. شان-شاراف، ىزەت-ۇرمەت ولارعا! ەگەر قۋان اعاڭ سەكىلدى ءسوز قادىرىن بىلەتىن ەسكى شالدار ءتىرى بولعاندا ورالمان اعايىنداردىڭ ەلگە تەز ءسىڭىسىپ، ادەبي-ساياسي، الەۋمەتتىك پروتسەستەرگە ينتەگراتسيالانىپ، ەتەنە ارالاس كەتۋى بۇدان گورى جىلدام، بۇدان گورى جەڭىل، بۇعان قاراعاندا ماڭىزدىراق بولار ما ەدى؟! ەسكى ماقال: ء«بيدىڭ ايتقانىن قۇل دا ايتادى، اتتەڭ اۋىزىنىڭ دۋاسى جوق»، دەيدى. دۋالى اۋىز قاريالارعا ءزارۋ ەكەنىمىز تالاس تۋدىرا قويار ما ەكەن؟ «ەلگە ەل قوسىلسا قۇت» دەگەن كونە ءسوزدى جاڭا شىققان كۇندەي جاقىن تۇتاتىنىمىز سودان.

انا ءبىر جىلى بەيجىڭگە جولىمىز ءتۇستى. «بالقان، بالقان، بالقان تاۋ، ول دا ءبىزدىڭ بارعان تاۋ» دەگەندەي، بەيجىڭدە دە قازاق از ەمەس ەكەن. قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جانىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن ۇيرەتەتىن، زەرتتەيتىن ارناۋلى ۇجىم بار. شەتىنەن سەن تۇر، مەن اتايىن ءوتانپارۋار جىگىتتەر مەن قىزدار. قازاق ولەڭى دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قويادى. ەركىن، مۇحتار، بولاش سەكىلدى ۇستازدار شاكىرتتەرىنە ساپالى ءبىلىم، سانالى تاربيە بەرۋدە ءوز ىستەرىنىڭ ۇزدىگى اتانىپ كەلە جاتقان جاندار ەكەنىنە كوزىمىز جەتتى. شەتتە جۇرسە دە ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن جوعالتپاي، ەلىم قازاقستان، ۇلتىم قازاق دەپ جۇرگەن سول ازاماتتاردى كورگەندە ەرىكسىز تەبىرەنەسىڭ. ەسىمىزدە ەرەكشە قالعانى - سول قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇعالىمدەرى دە، تۇلەكتەرى دە قۋاڭ اعاڭ جىرلارىن جاقسى كورەدى ەكەن، نەگە دەگەندە ءتىلى بىزگە جاقىن، استە، التاي نە تارباعاتايدىڭ قازاعى بولۋعا كەرەك دەپ جوبالايدى. جاقسىدا جاتتىق جوق دەگەن وسى دا. «قانشا جاساپ ولسە داعى اقىندى، جاس ەدى دەپ ەسكە الىڭدار، تۋعاندار!» – دەگەن ءسوز بار. وسى جولدار قۋاڭ اعاڭ تيپتەس كىسىلەرگە ارناپ ايتىلعان سەكىلدى. ول بيىل توقسانعا كەلەدى ەكەن، توقسان دەگەن ماۋجىرەگەن شالدىڭ جاسى عوي، قۋان اعاڭدى وعان قالاي قيامىز؟ ىلەكەڭ، ءىلياس اعا جانسۇگىروۆ شالدىقتى قالاي سۋرەتتەۋشى ەدى: «قاۋدىراپ اپپاق قۋداي ساقال-شاشى، قالتىراپ جىندانعانداي قولى، باسى… ىرىڭدەپ، سىعىرايىپ ەكى كوزى، بىزدەرشە حات بىلمەيتىن ءبىر قاتتى شال، جۋان يت سۇيەك بەرمەس جالماۋىزى». بۇل – اۋلاق اسىل اعادان! ول سول اق جىبەك كويلەگىنىڭ ءوڭىرىن اق سامالعا اشىپ تاستاپ، قويۋ قارا شاشى جەلمەن جەلبىرەپ، ءساۋىردىڭ وسى جاڭا عانا جاۋىپ وتكەن جۇپار جاڭبىرىنان سوڭعى شىق تولى شالعىندى كەشىپ ورتەڭگە ورلەپ بارا جاتقان سۇلۋ قالپىندا كوز الدىمىزدا قالىپ قويعان. باسقا باسقا، كارىلىك، ەگدەلىك اۋەل باستا سۇلۋ جارالعان سۇڭقار اقىنعا ەش جاراسپايتىن سەكىلدى عوي، تەگى.

قۋان اعاڭنىڭ قىزى گاۋھار اكەسىنىڭ شىعارماشىلىعىن حالىققا ناسيحاتتاۋدا ەرەن ەڭبەك ءسىڭىرىپ كەلەدى. ءوزى جەتەكشىلىك جاسايتىن «ساگا»باسپاسىنان اكە مۇرالارىن شىعارىپ، تالماي ىزدەنۋ ۇستىندە. ۇلى جانىبەك ء(از جانىبەك) شاڭعىتباەۆ اكەسىنىڭ ولەڭدەرىن ساعاتتاپ جاتقا وقيدى. قۋان اعاڭ «كارى بۇركىت» اتتى اتاقتى جىرىندا قانتۇبىت، قانسۇرەك، ءشاۋلى اتاۋ­لارىن كوپ بىلەتىنىن كورسەتۋ ءۇشىن ادەيى الىپ وتىرعان جوق، تاقىرىپ تابيعاتى سونى تالاپ ەتەدى. جىر جاراسىمى ورىندى قولدانىلعان ءسوز، تىلگە ورامدى ۇندەستىكتە ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. اقىننىڭ تاڭداۋلى دۇنيەلەرىنىڭ ءبىرى «شاجا» اڭىز داستانى. وسى ءبىر شاعىن دا بولسا، سالماقتى شىعارماداعى اۋىرلىعى – اماناتتاي، قيىندىعى – قيامەتتەي كۇندى باسىنان كەشىرگەن قازاق ەلىنىڭ قايعى-مۇڭى وقۋشىنىڭ ءون بويىن تىتىركەندىرەدى. ءا دەگەننەن-اق، ءبىر-بىرىمەن شىمىر بايلانىسقان شۋماقتار شىرماۋىنا ىلىگىپ، وقيعا يىرىمىنە بوي ۇسىناسىز. زۇلىمدىقتىڭ بەتىن قامشى بولىپ وسقان ابىزدىڭ سѳزدەرىنە كѳز جۇگىرتەلىك: "سالۋلى وردا سان جۇرتىم، ساحارا كەزگەن كەرباقپىن. سالالاپ كەشكەن سان بۇلتىم، ساياسىز بەزگەن بەيباقپىن. تاۋداعى تارلان تارعىلىم، تابانى تيگەن كەرباقپىن. ارلان دا قۇبا العىرىم، شالاعاي شۇيگەن بەيباقپىن". نەمەسە مىناعان قۇلاق سالايىق: "تارپ ۇرعان تاۋدىڭ تاعىسى، تارپاڭداي باسىپ كەلەسىڭ، تارلاۋىت نۋدىڭ بارىسى. اشاڭداي باسىپ كەلەسىڭ، قايراۋىق دولى بوزكۇيىم، شاناقتى تەۋىپ كەرنەسىن، جەلكىلدەك سوققان جەزكۇيىم، جەرەگەي بۇلتتاي ورلەسىن". مۇندا وقۋشىنى باۋراپ الاتىن الما-كەزەك الشىلى-شىك ءتۇسىپ جاتقان الليتەراتسيا، اسسونانستاردان دا بۇرىن ѳلەڭدەگى فولكلورلىق سارىن ۇلگىسى. ءيا، قايتالاپ ايتامىز، فولكلورلىق سارىن ۇلگىسى. ءѲزىمىزدىڭ ءتول ادەبيەتىمىزدە عاسىرلار ەلەگىنەن ءوتىپ، ѳلشەنىپ، بىزگە ساف التىن كۇيىندە جەتكەن التىن قازىنا. بۇل – اتادان قالعان مۇرا. ۇرپاق بورىشى – مۇرانى توزدىرۋ ەمەس، وزدىرۋ دەسەك، سوزگە ارقاۋ ەتكەن داستان دىتتەگەن جەرىنەن شىققان. ىشكى ىرعاقتار، افوريزمدەر، تەڭەۋلەر، سينونيمدەر، يديومالاردىڭ نەبىر اسەم ۇلگىلەرى دە وسىندا. وقۋشى شاجا ايارلىعىنا كۇيىنگەن سايىن ابىزدىڭ ادالدىعىنا، اعىل-تەگىل توكپە ايتقىشتىعىنا سۇيىنەدى. ءتىل شۇرايىن توگە اسپەتتەلگەن بۇل داستان قۋاندىق اقىن تالانتىنىڭ ءبىر قىرى. بۇل - كوپشىلىك كѳڭىلىنەن شىققان شىعارما.

قۋاندىق شاڭعىتباەۆتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشە اتاپ ѳتەتىن قىرى - ونىڭ اۋدارمالارى. ءبىر كەزدە ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ باعالاعان اقىننىڭ اۋدارماشىلىق قاسيەتى ءالى دە اشىلۋىن كۇتىپ جاتقان كەزەكتى ءبىر تىڭ دۇنيەلەر. سول اقىن: "Ѳلەڭسىز مەنىڭ كۇنىم جوق، وڭازا ەمەن ولجاعا. ەلەسە ەلىم ۇلىم دەپ، جەتەدى ماعان سول عانا", – دەپتى. اقىن ارمانىنىڭ ىسكە اسىپ، جىر-سۇيەر قاۋىمعا سۇيىكتى بولعانىنا قانشاما ۋاقىت ءوتتى. ايتسە دە، جىر جيھازىندا جاساۋ-جابدىعى تۇگەل ولەڭدى ءومىر دەپ ۇققان اقىن قاشان دا ىزدەنىس ۇستىندە ەكەنىن كىتاپتان سوڭ كىتاپتا دالەلدەپ ءوتتى. جالپى، ءسوز باسىندا ايتىلعان ارلىلىققا ەشكىم دە ۇيرەتپەيدى. ول تۋا ءبىتتى قاسيەت ەكەندىگى – اكسيوما. بىراق ۇلگى تۇتارلىق، ۇلاعات الارلىق ازامات اقىن بولاتىنى باسقا، ѳزىنشە ءبىر اڭگىمە. وسى تۇرعىدان كەلگەندە ءѳزىن اقىنمىن دەپ سەزىنگەندەرگە قۋاندىق شاڭعىتباەۆتان الار ۇلگى-ۇلاعات ۇشان-تەڭىز. Ѳيتكەنى، ول ءتىل مەن ءسѳزدى عانا ۇندەستىرىپ قويمايدى، ازاماتتىق پەن اقىندىقتى، ارلىلىق پەن ادامگەرشىلىكتى ايرىقشا بيىك قويادى. سودان بارىپ اقىننىڭ كىرپيازدىعىمەن استاسقان ىشكى الەم تازالىعى كىم-كىمدى بولسا دا ەرىكسىز ەلەڭ ەتكىزەدى. رۋح شەكسىزدىگىن تۋدىرعان ۋاقىت – دەپ قازىرگى اۋمالى-تѳكپەلى، قيىنى مەن قىزىعى قايشىلاسقان كەزەڭدە سونى تالاپ ەتەدى. «ساپار شالعاي، جول الىس، اقىنعا جوق ەشۋاقىتتا دەمالىس»، – دەيدى قۋان اعاڭ «تۇركىستان» اتتى ولەڭىندە. ءسىز ءالى دە ساپارداسىز، ۇستاز!

ەسەنعالي راۋشانوۆ،

امانحان الىمۇلى.

الماتى.

Abai.kz