ومار جالەل، ابايتانۋشى:
- ومار اعا، بۇگىنگى قوعامدا يسلام ىشىندە نەبىر اعىمدار پايدا بولا باستادى. سول اعىمعا كىرىپ كەتكەن جاستارىمىزدىڭ اۋزىنان «قازاق ءدىنسىز بولعان، اللاعا سەرىك قوسقان، ارۋاققا تابىنعان، اتا-بابالارىمىز اداسقان» دەيتىن سوزدەردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ءسىز ايتىڭىزشى، قازاقتىڭ ءدىنى قانداي بولدى؟ قازاق ءدىنسىز بولعان با؟

ومار جالەل، ابايتانۋشى:
- ومار اعا، بۇگىنگى قوعامدا يسلام ىشىندە نەبىر اعىمدار پايدا بولا باستادى. سول اعىمعا كىرىپ كەتكەن جاستارىمىزدىڭ اۋزىنان «قازاق ءدىنسىز بولعان، اللاعا سەرىك قوسقان، ارۋاققا تابىنعان، اتا-بابالارىمىز اداسقان» دەيتىن سوزدەردى ءجيى ەستيتىن بولدىق. ءسىز ايتىڭىزشى، قازاقتىڭ ءدىنى قانداي بولدى؟ قازاق ءدىنسىز بولعان با؟

- ءدىننىڭ تاريحىنا ۇڭىلەتىن بولساق، يسلام ءدىنى ساۋد ارابياسىندا VII عاسىردا پايدا بولدى. ال قازاق دالاسىنا VIII عاسىردا كەلەدى. تاريحتان بەلگىلى، ح عاسىردا قاراحانيدتەر دەيتىن ۇلى مەملەكەت بولعان. يسلام سونىڭ مەملەكەتتىك دىنىنە اينالادى. ءبىزدىڭ يسلامدى VIII عاسىردان باستاپ قابىلداعانىمىزدىڭ ۇلكەن دالەلى - ح-ءحى عاسىرلاردا قازاق دالاسىندا ءدىننىڭ ۇلكەن رەنەسسانسى بولادى. سول ۋاقىتتا ءدىن عۇلامالارى دۇنيەگە كەلەدى. اتاپ ايتساق، يسلام دىنىنە باعىت-باعدار كورسەتكەن، يسلام ءدىنىنىڭ قازىناسىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان ۇلى دالامىزدىڭ عۇلاماسى قوجا احمەت ياساۋي، ونىڭ شاكىرتتەرى - حاكىم اتا دەپ اتالىپ كەتكەن سۇلەيمەن باقىرعاني، سوفى اللايار، احمەت يۇگنەكي، سايف ساراي­لار جانە ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇني، مۇحاممەد حايدار دۋلاتي سىندى عۇلا­مالار شىققان. ءبىر وتىراردىڭ وزىنەن 30-عا تارتا ءال-فارابيلەردىڭ بولعانىن قازىرگى زەرتتەۋشىلەر زەرتتەپ جازىپ جۇر. قاراپ وتىرساڭىز، يسلام ءدىنى پايدا بولعاننان كەيىن ءبىر عاسىر وتەر-وتپەس ۋاقىتتا ءدىن قازاق جەرىنە تاراي باستاعان. سوندىقتان دا قازىرگى كەزدە كەيبىرەۋلەردىڭ «قازاققا ءدىن تاراماعان» دەگەنى - بوس ءسوز. مۇنداي ءسوزدى ولار قازاقتىڭ تاريحىن بىلمەگەندىكتەن ايتادى.

ەندى ەكىنشى ءبىر ماسەلە، ءحىح عاسىردا كەيبىر ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قازاقتارداعى مۇسىلمان ءدىنىنىڭ السىزدىگى تۋرالى، كەي­بىرەۋلەرىنىڭ قوس ءدىندى ۇستاناتىندىعى جايىندا جازعان پىكىرلەرى بار. بۇل پىكىرلەر دە نەگىزسىز ەمەس. ويتكەنى قازاق دالاسى ورىس مەملەكەتىنە قوسىلار الدىندا 300 جىلعا سوزىلعان قازاق-جوڭعار سوعىسىن باستان وتكەردى. ءۇش عاسىرعا سوزىلعان سوعىستىڭ كەسىرىنەن مۇسىلمان رەنەسسانسىنىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن الىپ يسلام مادەنيەتى بىرتە-بىرتە السىرەي باستايدى.

اراب ساياحاتشىلارى ماۋەرانناحر جايىندا بىلاي جازادى: «سىرداريانىڭ جاعالاۋىنان تامنىڭ ۇستىنە سەكىرىپ شىققان لاق تامنان تۇسپەستەن سەكىرىپ وتىرىپ، امۋدارياعا دەيىن جەتەدى»، - دەيدى. ياعني بۇل ماۋرەناحرداعى، ءبىزدىڭ بابا­لا­رىمىزدىڭ ەجەلگى بايتاعىنداعى، بىلايشا ايتقاندا، جيدەلىبايسىنداعى قالالار­دىڭ تىعىزدىعىن بايقاتقان. سول قالا­لاردىڭ بارىندە: سىعاناق، ساۋران، يانگيكەنت، تاراز، سايرام، وتىرار، ياسى، قارناقتا مەدرەسە­لەر، ءدىننىڭ وشاقتارى بولعان. ءياساۋيدى، سۇلەيمەن باقىرعانيدى، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدى، ءال-ءفارابيدى، سوفى اللايار­دى تۋدىرعان ۇلى مادەنيەت وشاق­تارى جوڭعار شاپ­قىنشىلىعىنىڭ ناتيجەسىندە قيراپ، مەدرەسەلەر كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، كوبىسى قۇرىپ كەتتى. سول شاپقىن­شىلىقتىڭ كەسىرىنەن قازاقتار بۇرىنعى وتىرىقشىلىق مادەنيەتىنەن الىستاپ، بىرىڭعاي كوشپەلى شارۋاشىلىققا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. جازۋشى مۇحتار ماعاۋين «قازاق تاريحى­نىڭ الىپپەسى» اتتى ەڭبەگىندە: «سول كەزەڭدە قازاقتاردىڭ دىنسىزدەنۋى، مورال­دىق حال-احۋالىنىڭ، احلاعىنىڭ السىرەۋى باستالدى»، - دەپ اشىق جازادى. ورىستاردىڭ «قا­زاقتارداعى ءدىن ءالسىز» دەۋىنىڭ سەبەبى وسىدان، ياعني وسىنداي ءبىر سۇراپىل، ناۋبەت زامان­داردى باسىنان كەشىرگەندىگىنەن. سودان ءحىح عاسىردا قازاق الەۋمەتى ورىس مادەنيەتىمەن بەتپە-بەت كەلىپ، ولاردىڭ بودانىنا اينالادى. وتارلاۋدىڭ قاۋىپتى قىسپاعىنا تۇسكەن قازاقتارعا وزگە جات مادەنيەتتىڭ، الەۋەتتى مادەنيەتتىڭ كومەيىنە جۇتىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋدى. مىنە، وسى كەزدە ءدىننىڭ ەكىنشى ءبىر رەنەسسانسى پايدا بولدى. ءبىزدىڭ قازاقتىڭ باسشىلارى، عۇلامالارى، قۇنانباي سياقتى ەل قامىن جەگەن ەرلەرى ەگەر قازاق قازىر دىنگە بەت بۇرماسا، بۇرىنعى ءدىندى جاڭعىرتپاسا، قازاقتىڭ ورىستانىپ، شوقىنىپ، ۇلتتىڭ جويىلىپ كەتۋ قاۋپى بارىن ىشتەي سەزدى. وسى كەزدە باتىستا جاڭگىر حان، قارقارالىدا قۇنانباي قاجى مەشىت سالدىرسا، وڭتۇستىكتە مامان باي، شىعىستا ابدىكارىم بولىس مەدرەسە سالىپ، ۇلكەن قايرات كورسەتتى. وسى وتارلانۋ قاۋپى تۋدىرعان ءدىني جاڭعىرىعۋدىڭ ناتيجەسىندە ەل ىشىندە ورتا ازيانىڭ ءدىني وقۋ ورىندارىن تامامداعان ناۋان حازىرەت سىندى عۇلامالار پايدا بولدى. وسى فاكتورلاردىڭ بارلىعى قازاق دالاسىندا ءدىننىڭ ەكىنشى ءبىر رەنەسسانسىن تۋدىردى. قازاق بالالارى مەدرەسەلەردە وقي باستادى. الاش قوز­عالىسى كوشباسشىلارىنىڭ بارلىعى دەرلىك مەدرەسەلەردەن ءتالىم الىپ شىق­قاندار. وسىنداي كۇردەلى دە قيىن پروتسەستى قازاق باسىنان وتكەردى. وبەكتيۆتى بولۋ ءۇشىن وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرگەن ءجون. سون­دىقتان دا قازاق ەش ۋاقىتتا ءدىنسىز بولعان ەمەس.

- «ءبىز تازا يسلامدى ۇستانامىز، ءدىننىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەسەمىز» دەيتىندەر دە بار؟ بۇلار كىمدەر؟

- ول راس، قازىر بىرەۋلەر «تازا يسلام» جايىندا ءجيى پىكىر ايتاتىن بولدى. ارابتىڭ «ءسالاف» دەگەن ءسوزى «تازا يسلامدى ۇستانۋشى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. ولار VII-VIII عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن. ياعني پايعامبارىمىزدىڭ ساحابالارى. تازا يسلام جايىندا پىكىر ايتىپ جۇرگەندەر وزدەرىن «ءسالافيمىز» دەيدى. حالىق ولاردى ءىشىنارا «ۋاھھابشىلار» دەپ تە ءجۇر.

- جالپى، «ءدىن تازاسى» دەگەن نە ءوزى؟ ءدىن ءوزى تازا بولا ما؟

- ءدىن ساۋد ارابياسىندا پايدا بولدى. قۇران اراب تىلىندە ءتۇسىرىلدى. الايدا اللا تاعالا ءدىندى ارابتارعا عانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتقا ءتۇسىردى. قۇران ارابشا بولعاندىقتان، اراب ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى اباي اتامىز: «كىمدە-كىم اراب ءتىلىن بىلمەسە، ءدىندى تازا بىلمەيدى، كوپ سويلەپ، باستى اۋىرتادى»، - دەيدى. جالپى، اراب ءتىلىن ءبىلۋ شارت.

ەندى ءدىن تۇسكەنگە دەيىن ارابتاردىڭ وزدەرىنىڭ ۇستانعان ادەت-عۇرىپتارى، سالت-داستۇرلەرى، ءدىني نانىم-سەنىمدەرى بولدى. يسلامدى ارابتار وزدەرىنىڭ نانىم-سەنىمدەرى، سالت-داستۇرلەرى ارقىلى قابىل­دادى. ارينە، ولاردىڭ ناداندىق زامانىنداعى داستۇرىنە كوپتەگەن وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. كوپ قۇدايعا تابىنۋشىلىق جويىلدى، قىزداردى تىرىدەي كومۋگە توسقاۋىل قويىلدى. سول كەزدە مادەنيەت دەگەن پايدا بولدى. «مادەنيەت» دەگەن ءسوز «مادينا»، ياعني «قالا» دەگەن سوزدەن شىققان. بىلايشا ايتقاندا، «قالالىق مادەنيەت» دەگەن ماعىناعا سايادى. ارابتاردا ءدىن تۇسكەنگە دەيىن جازيرالىق مادەنيەت بولسا، كەيىن مەككە مەن ءمادينا قالالارىندا ءدىننىڭ شاراپاتىمەن قالالىق مادەنيەت قالىپتاستى. سودان باستاپ ءدىن جان-جاققا تاراي باستادى. يسلام ءدىنى ادامزاتقا تۇسكەندىكتەن، باسقا دا جۇرتقا تاراۋى كەرەك بولدى. ال ول جۇرتتاردىڭ دا ءوزىنىڭ ۇستانعان سالت-ءداستۇرى، نانىم-سەنىمدەرى، وزدەرىنىڭ فيلوسوفياسى بار بولاتىن. وسىنى ەسكەرگەن پايعامبارىمىز ساحابالارىنا «ءدىندى وزگە حالىقتارعا ءسىڭدىرۋ ءۇشىن سول حالىقتىڭ سالت-داستۇرىنە تيىسپەڭدەر، نۇقسان كەلتىرمەڭدەر، ەگەر شاريعاتقا قايشى كەلمەسە» دەگەن ەدى. وسى ءسوزدى ۇستانعان ساحابالار، پايعامبارىمىزدىڭ ۇرپاقتارى - قوجالار قازاق دالاسىنا كەلىپ، قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە، تۇرىكتىك دۇنيەتانىمىنا نەگىزدەلگەن ەرەكشە ءبىر يسلام مادەنيەتىن قالىپتاستىردى. ونىڭ كورنەكتى وكىلى - قوجا احمەت ياساۋي. ال قازىر ءدىننىڭ تازالىعى جايىندا اڭگىمە ايتا­تىندار - قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن ىسىرىپ تاستاپ، تازا ارابتىڭ ءدىنىن قابىلداتقىسى كەلەتىندەر. ياعني ارابتىڭ سالت-داستۇرىنە نەگىزدەلگەن ءدىندى. ولار سونى تازا ءدىن دەپ ۇعادى. ال قازاق حالقى يسلامنىڭ سىرتقى فورماسىنا عانا قاناعاتتانىپ قالماي، يسلامنىڭ ىشكى مايەگىنە ۇڭىلگەن، ىشكى ماعىناسىن تاپقان سوپىلىق اعىمدى قابىلدادى.

- اتا-بابامىزدى ءدىنسىز دەپ شىعارىپ جۇرگەن الابوتەن اعىمدارعا قالاي تويتارىس بەرە الامىز؟

- شاكارىم وزگە اعىمداردى «شاتاق دىندەر» دەيدى. بىزدە شاتاق دىندەرگە حيزبۋت تاحرير، ۋاھھابيلىك اعىمدار سياقتى يسلام دىنىندە پايدا بولعان راديكالدى اعىمدار جاتادى. بىلتىر نوۆگورودتان ۆولكوۆ دەگەن سەكتولوگ كەلىپ كەتكەن بولاتىن. سوندا ول «شاتاق دىندەر» جايىندا بىلاي دەدى: «بۇل شاتاق دىندەرگە تويتارىس بەرۋدىڭ ءبىر-اق جولى بار. بۇلارمەن تىكەلەي كۇرەسىپ ەش ناتيجە شىعارا المايسىڭ. بۇلارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ۇلتتىق يممۋنيتەت كەرەك. ۇلتتىق يممۋنيتەت دەگەنىمىز - سول حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى، ۇلتتىق دۇنيە­تانىمى. سونى مەكتەپتەن باستاپ وقىتۋ كەرەك». ءسوزىنىڭ جانى بار. ورىستار «سۆياتوە مەستو پۋستو نە بىۆاەت» دەيدى، ياعني قازاق رۋحانياتىندا وزگە اعىمدار كىرىپ كەتەتىندەي بوس جەر بولماۋى كەرەك. ول ءۇشىن بالاعا مەكتەپتەن باستاپ قازاق رۋحا­نياتىنداعى ۇلى تۇلعالاردىڭ: ءياساۋيدىڭ، ابايدىڭ، شاكارىمنىڭ، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىن وقىتۋ كەرەك. ءياساۋيدىڭ ءىلىمى اۋىر دەيتىن بولسا، ەڭ بولماعاندا ءۇش عۇلامانىڭ ەڭبەگىن وقىتىپ، مەكتەپتەن بالالاردىڭ ۇلتتىق يممۋنيتەتىن قالىپتاستىرىپ شى-عارۋىمىز قاجەت. وعان ارنايى ماماندار دايىنداۋ كەرەك. انگليادا وزدەرىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنا نەگىزدەلگەن «انگليكانسكايا تسەركوۆ» دەگەن بار. ولار وزدەرىنىڭ دىندەرىن بالالارىنا قانشاما قارجى ءبولىپ، بالاباقشادان باستاپ وقىتادى. سوندا الگىلەردەن «سەندەر نەگە سونشاما اقشا شىعارىپ، بالالارعا ءدىندى بالا­باقشادان باستاپ وقىتاسىڭدار؟» دەپ سۇراعاندا، ولار: «ەگەر ءبىز قازىردەن باستاپ بالالاردى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مايەگىمەن قورەكتەندىرىپ ۇلگەرمەسەك، ەرتەڭگى كۇنى ولار باسقا، بىزگە جات اعىم­داردىڭ قۇشاعىنا كىرىپ، قاقپانىنا ءتۇسىپ، بۇزىلا باستاعان كەزدە، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرە باستاعان كەزدە، ولاردى قايتارۋ ءۇشىن ءبىز بۇدان بەس-التى ەسە كوپ قارجى جۇمسايمىز»، - دەگەن ەكەن. قازىر بىزدە اناسىن جىلاتىپ، اتاسىنىڭ ساقالىن جۇلىپ، «سەندەر كاپىرسىڭدەر»، «سەنىڭ قولىڭنان تاماق ىشپەيمىن، ويتكەنى سەن ناماز وقىمايسىڭ» دەيتىن راديكالدى اعىمداردىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن جاستار بار. سول جاستارمەن مەملەكەت نە ىستەرىن بىلمەي وتىر. كۇرەسەتىن ەش دارمەن جوق. وسىنداي قيىن جاعدايعا دۋشار بولماۋ ءۇشىن ءبىز مەكتەپتەن باستاپ اباي، شاكارىم، ءماشھۇر-ءجۇسىپتىڭ ەڭبەكتەرىن وقىتۋىمىز كەرەك. مىنە، سوندا عانا ءبىز ونداي اعىمدارعا قار­سى تۇرا الامىز.

- مۇمكىن، ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىراتىن ورتالىقتار اشۋ كەرەك شىعار؟

- ونىڭىز راس. ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ كەرەك. ونى شارتتى تۇردە «قازاق مادەنيەتىن جاڭعىرتۋ ورتالىقتارى» دەسەك تە بولادى. بىراق ماقساتى ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپ­تاستىرۋ بولۋ كەرەك. جانە ونىڭ قوعامنىڭ بۇكىل سالاسىن قامتىعانى ءجون. يراندا ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاس­تىراتىن وزدە­رىنىڭ ۇلتتىق ادەبيەتى ەكەن. ولار فيزيككە دە، حيميككە دە، ماتەماتيككە دە فيردوۋسي، رۋداكيلەردى وقىتاتىن كورىنەدى. ولاردان «فيزيككە، حيميككە فيردوۋسي مەن رۋداكي نەگە قاجەت؟» دەپ سۇراسا، ولار: «ەگەر ءبىز قازىردەن باستاپ ولاردىڭ ۇلتتىق يممۋنيتەتىن قالىپتاس­تىرماساق، ەرتەڭگى كۇنى ونىڭ حيمياسى مەن فيزيكاسى كىمگە قىزمەت ەتەتىنى تۇسىنىكسىز»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى ەكەن. بىزگە دە وسىنداي ۇستانىم قاجەت. ال ءبىز بالانىڭ مەكتەپ كەزىندەگى رۋحانياتىن بوس كەڭىستىك ەتىپ جىبەرىپ الامىز دا، ول سول بوس كەڭىستىكپەن ۋنيۆەرسيتەتكە كەلەدى. سول كەزدە راديكالدى اعىمداردىڭ ىقپالىنا تۇسەدى. ولار قازاقتىڭ ورىمدەي ۇل-قىزدارىن تۋعان جۇرتىنان، ءتول مادەنيەتىنەن، ءتىلى مەن دىلىنەن الىستاتىپ، ءوز حالقىنان جيىركەندىرىپ، ەلىن جامانداتۋعا ۇيرەتەدى، «اتا-باباڭ اداسقان» دەگەن ۋلى ۋاعىزدى سانالارىنا ءسىڭىرىپ، ۇلتتىق نيگيليزم رۋحىندا تاربيەلەيدى. قازىر سىرتتان كەلەتىن اعىمدار وزىنە تارتۋ ءۇشىن، ەڭ ءبىرىنشى، ۇلتىنان جيىركەندىرۋگە تىرى­سادى. ولار «الەمدەگى ەڭ ۇلى حالىق - اراب، الەمدە ارابتىڭ شەيحتەرىنەن اسقان دانا ەشكىم جوق» دەگەن سانا قالىپتاستىرادى. بۇعان ۋلانعان جاس ەرتەڭگى كۇنى قازاقتىڭ وزىنە قارسى شىعادى. ونداي بالادان ءپاتريوتيزمدى، وتانسۇيگىشتىكتى كۇتۋ بەكەر.

سوندىقتان دا ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋ - كۇتتىرمەيتىن شارۋا، اۋاداي قاجەتتىلىك. جانە مۇنى اسا ىجداھاتتى­لىقپەن، اقىلعا سالىپ، كەڭ ءپىشىپ، مامان­دارمەن كەڭەسە وتىرىپ، ارنايى باعدارلاما جاساپ، مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋىمىز كەرەك. مەكتەپتىڭ قازاق ادەبيەتى، ءدىنتانۋ پاندەرىنىڭ مۇعالىمدەرىن ابايتانۋدان، شاكارىمتانۋدان، ءماشھۇرتانۋدان ارنايى كاسىبي بىلىكتىلىگىن كوتەرەتىن دايىندىقتان وتكىزۋ قاجەت. ويتكەنى ارنايى دايىندىعى جوق ادام بۇل اتى اتالعان عۇلامالاردىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ءدىني-فيلوسوفيالىق ويلار­دىڭ تەرەڭىنە بويلاي المايدى. وسى بابالارىمىزدىڭ ءىلىمىن بويىمىزعا ءسىڭىرىپ، ۇلتتىق يممۋنيتەت قالىپتاستىرا الساق، وندا ءىنى-قارىنداستارىمىزدى سىرتتان كەلەتىن تەرىس پيعىلدى اعىمدار ەلىكتىرىپ اكەتە المايدى.

- ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن مەكتەپ بالالارىنا ۇسىنىلاتىن باعدارلاما قانداي سيپاتتا بولعانى ءجون؟

- مەنىڭ ويىمشا، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر سياقتى عۇلامالاردىڭ ەڭبەگىن جاتتاتۋ كەرەك. جاتتاۋ - ول ءوزى جاتتىعۋ جانە بۇدان جادى پايدا بولادى. «جادى» دەگەن ءسوز دىندە «ەسكە الۋ» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. «الپامىس» جىرىندا «ءبىر قۇدايدى جاد قىلدى» دەگەن جولدار بار. ياعني بۇل جەردە «ءبىر قۇدايدى ەسكە الدى» دەگەن ماعىنادا قولدانىلىپ تۇر. قازىر بىزدە «شاكارىم وقۋلارى» ءوتىپ جاتادى. بۇلار - وتە كەرەمەت نارسەلەر. ويتكەنى شاكارىمنىڭ ءىلىمىن تەك قانا جاتتاۋ ارقىلى الۋعا بولادى. جاتتاعان كەزدە ءىلىم، نۇر ادامنىڭ بويىنا بىرتە-بىرتە سىڭەدى. باسىندا تۇسىنبەۋىڭ مۇمكىن، بىراق كەيىن بىرتىندەپ ءىلىمنىڭ سىرى اشىلا باستايدى. سوندىقتان دا عۇلامالاردىڭ شىعارمالارىن تەك جاتتاتۋ كەرەك. شاكارىم بىلاي دەيدى عوي:

- قىرىقتان سوڭعى قىرىمدى،
سىناماق بولساڭ ءتۇرىمدى،
كورەيىن دەسەڭ نۇرىمدى،
جي-داعى وقى جىرىمدى.

كۇن سايىن ياكي ايىندا،
جاتتاپ وقىپ پايىمدا.
جان مەن ءتاڭىرى جايىندا
دالەلىم كوپ تىنىمدى.

شاكارىم ءوزىن تانۋ مەتوديكاسىن ءوزى ايتىپ وتىر. بالا تۇسىنبەيدى دەپ قورىقپاۋ كەرەك. شاكارىم ءىلىمى بىرتە-بىرتە ءوزى اشىلا بەرەدى.

وسىلاردىڭ ءبارىن مەكتەپ باعدارلا­ماسىنا ەنگىزەتىن بولسا، بالا ءارى قازاق ادەبيەتىن يگەرەدى، ءارى دىننەن، مادەنيەتتەن حاباردار بولادى. ەڭ باستىسى - ۇلتتىق يممۋنيتەتى قالىپتاسىپ شىعادى.

- بۇگىندە مەشىتتەرىمىزدە ءجۇرىپ جاتاتىن ءدىني ناسيحاتقا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ كوڭىلىڭىز تولا ما؟ ۇلتتىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋعا قان­شالىقتى ۇلەس قوسىپ جاتىر؟

- ءدىني ناسيحات بىزدە وتە جاقسى ءجۇرىپ جاتىر. ءبىر عانا جەتىسپەيتىن نارسە، ول - قازاقتىڭ مادەنيەتى. ءبىزدىڭ ەلدە اشىلعان مەدرەسەلەردىڭ ەشقايسىسىندا قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى تەرەڭدەتىپ وقىتىلمايدى. قازىرگى كەزدە ءبىز ءدىندى جالاڭ وقىتپاۋىمىز كەرەك. ءدىندى قازاقتىڭ مادەنيەتىمەن بايلانىستىرىپ وقىتۋ قاجەت. ءبىزدىڭ ءدىني ناسيحاتىمىز سوندا عانا حالىقتىڭ كوڭىلىنەن شىعاتىن بولادى، سوندا عانا ۇلتتىق يممۋنيتەتتىڭ قالىپتاسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.

الاشقا ايتار داتىم...

قازىرگى ءدىن ۇستانعان كەيبىر باۋىرلارىمىز ءبىر-ءبىرىن «احي»، «ۋحتي» دەيتىن بولدى، ياعني «احيى» اراب تىلىنەن اۋدارعاندا - «باۋىرىم»، «ۋحتيى» -  «قارىنداسىم» دەگەن ءسوز ەكەن. مىنە، وسىمەن-اق شاتاق دىندەر جاستارىمىزدى «اعا»، «اپا»، «قارىنداسىم»، «ءسىڭلىم»، «باۋىرىم» دەگەن سوزدەردەن اجىراتىپ جاتىر. ءتىپتى  قازاقشا اتتارىن ارابشاعا  اۋىستىرىپ جاتقاندارىن دا كەزدەستىردىك. بىزدىكىلەر كوتىبار، بوقكوت، يتباي بولىپ-اق اۋليە بولعان عوي. قازاقتا قۋات، سۋات ابۋسەيىتوۆتەر دەيتىن اتاقتى انشىلەر بار. ولاردىڭ ەسىمدەرى العاشىندا ءدىني ماعىنادا بولعان ەكەن. ءبىر كۇنى ءماشھۇر-جۇسىپكە اتالارى ەكەۋىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ بەرۋىن سۇراپتى. ءماشھۇر-ءجۇسىپ الگىلەردەن ەسىمدەرىن سۇرايدى. ەكەۋىنىڭ دە ەسىمى اللا تاعالانىڭ اتىمەن، سيپاتتارىمەن بايلانىستى بولىپ شىعادى. ماشەكەڭ سوندا اتالارىنا قاراپ: «ءاي، سەنىڭ اللادا نەڭ بار؟ سەن ءومىر بويى اللانىڭ بەرگەن قۋاتىمەن جىلقى باقتىڭ (جىلقىشى بولسا كەرەك), اللانىڭ بەرگەن سۋاتىمەن جىلقىڭدى سۋاردىڭ، ءسويتىپ، بالا-شاعاڭدى اسىرادىڭ، ەلگە قۇرمەتتى بولدىڭ، سوندىقتان دا ءبىر بالاڭنىڭ اتى - قۋات، ءبىرى سۋات بولسىن، تفۋ-تفۋ»، - دەپ اۋىزدارىنا تۇكىرىپ بەرگەن دەيدى. ال قازىر قازاقتىڭ اتى جوعالىپ بارادى. اتتى وزگەرتۋ دەگەنىمىز - ماڭگۇرتتەنۋدىڭ ءبىر ءتاسىلى.

مولدالاردىڭ قاپەرىنە

اللا تاعالانىڭ ۋادە بەرگەن دانالىقتارىنىڭ بارلىعى - قازاق تىلىندە. سوندىقتان عالىم بولام دەسەڭ، اۋليە بولام دەسەڭ، مولدا بولام دەسەڭ، قازاقتىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋ كەرەك. قازىرگى مولدالاردىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىنىڭ جوقتىعى نەدە دەپ ويلايسىز؟ ولار اراب ءتىلىن بىلەدى، حاديس، اياتتى بىلەدى، بىراق قازاق ءتىلىن بىلمەيدى، قازاقتىڭ رۋحاني مادەنيەتىنەن ماقۇرىم. سوندىقتان دا قازاققا جاقىنداي المايدى. ال بۇرىن قازاقتىڭ مولدالارى قانداي بولعان؟ ولار قيسسا-داستانداردى جاتقا ساپىرعان عوي. «قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»، «فارحات - شىرىن» سياقتى داستانداردى جاتقا ايتىپ وتىرعان. مولدا - «عۇلاما» دەگەن ءسوز. قازىر بۇل ءسوز «دەۆالۆاتسياعا» ۇشىراپ، جانازا شىعاراتىن، قۇران وقيتىن دەڭگەيگە دەيىن ءتۇسىپ قالعان. ال بۇرىن ولار عۇلاما بولىپ، بالا وقىتقان، ناندارىن ادال ەڭبەكپەن تاپقان. سوندىقتان دا قازاق بالاعا باتا بەرگەندە «مولدا بول» دەگەن.

سالتان ساكەن

«الاش ايناسى» گازەتى