ءدۇبارا
– اسسالاۋماعالەيكۋم، اعا، - دەپ قوسارلانا جامىراي شىققان داۋىسقا بۇرىلعاندا، وڭ جاق بۇيىنىندە ءتورت-بەس قادام جەردە تۇرعان ءۇش جىگىتتى كوردى. سالەمدى الا بەرە الگىلەردىڭ جۇزىنە تاڭىرقاي كوز جۇگىرتىپ شىقتى. ۇشەۋى دە اق تاقيا، اق تۋفلي، اق شالباردىڭ سىرتىنا بوس قويا بەرگەن ۇزىن ەتەك اق كويلەكتىڭ ۇستىنەن قارا جەلەتكى كيىپ، ساقالدارىن قويا بەرگەن. جاس شاماسى جيىرمانىڭ و جاق، بۇ جاعىنداعى مىنا جىگىتتەردىڭ سىرت تۇرپاتى بۇعان وقشاۋ كورىندى.
- اعا، ءبىز ۋاعىز ايتامىز، ءسىز سياقتى ۇلكەن ادامدار مۇسىلماندىقتى بىلە بەرمەيدى، الدىمەن بەس پارىزدى ۇيرەتەمىز، ءبىرىنشى يماننان باستايمىز، – دەپ، دوڭگەلەك ساقالدى جۇزىنە ساليقالىق بەرۋگە بارىنشا تىرىسقان تولىقشا قاراتورى جىگىت:
- مىنا سەرىگىم، – جانىنداعى ۇزىنداۋ ارىق سارىنى يەگىمەن نۇسقاپ، - قازىر يمان ايتادى، ءسىز ىلەسە قايتالايسىز، – دەپ بۇنىڭ اۋزىن اشۋعا كەلتىرمەي ءجون ۇيرەتە جونەلدى. باعانادان كەشىگىپ جاتقان ترامۆايدى توسا-توسا ايالدامادا تاعاتى تاۋسىلا باستاعان بۇعان مىنا ءجايت ءارى قىزىق، ءارى ەرمەك كورىنە باستادى.
- اعا، مەن بۋىنعا ءبولىپ، سوزىپ ايتام، ءسىز قايتالايسىز. - ارىق سارى يەگىندىگى بەس-التى قىلدى ءبىر شىمشىپ، تاماعىن كەنەپ اپ: - ءلا-يللاھا يللا اللا، - دەپ، بۇعان يەك قاقتى، «قايتالا» دەگەنى بولار، بۇل ۇندەمەدى.
- جايلاپ ايت، - دەدى ارىق سارىعا تولىقتاۋ باسشىسى.
- ءلا-يللاھا يللا اللا...، - دەپ، اناۋ قايتا سوزعاندا بۇل:
-...ءمۇحامادۇر راسۋل-اللا، - دەپ جالعادى.
- اعا، ءسىز بىلەدى ەكەنسىز عوي، باعانادان نەگە ايتپايسىز؟ - شوقشا ساقالىن بارىنشا ءوسىرىپ، توسىنە ءتۇسىرىپ جىبەرگەن ءۇشىنشى جىگىت ارالاستى.
- وعان مىنا باۋىرلارىم مۇرشا بەردى مە؟ - بۇل اڭىرىپ قالعان العاشقى ەكەۋىن نۇسقاپ كۇلدى. - مەنى ەكى اينالىمعا كەلتىرمەي مۇسىلمان جاساۋعا كىرىستى ەمەس پە... وسى ارادا وزدەرىڭنىڭ كىم ەكەندەرىڭدى سۇراپ ۇلگەرەيىنشى، قايدانسىڭدار، كوشە ارالاپ ۋاعىز ايتقاندى سەندەردەن كوردىم ءبىرىنشى رەت...
- ءبىز وسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەنبىز، ساباقتان كەيىن مەشىتتە ءدارىس الامىز. - تولىقتاۋ جىگىت باستاپقى قالپىنا كەلىپ، ماڭعازدانا سويلەدى. - سودان سوڭ وسىلاي ۋاعىز ايتامىز.
- ماقسات نە سوندا؟
- ماقسات ادامداردى ءدىن جولىنا بۇرۋ، ولارعا مۇسىلماندىق تاربيە بەرۋ، كەڭەستىك داۋىردە تۇرالاپ قالعان ءدىندى قالپىنا كەلتىرۋ. - جىگىت جاتتاندى سوزدەردى كىتاپتان وقىعانداي زاۋلاتىپ تۇر.
- وندا... ماعان مىنانى ءتۇسىندىرىپ بەرىڭدەرشى، لەۆ تولستويدىڭ «كازاكتار» دەگەن حيكاياتىن وقىعان شىعارسىڭدار؟.. – بۇل ۇشەۋىنە بارلاي قاراعانمەن، ولاردىڭ تۇرىنەن «وقىدىق..، وقىمادىق» دەگەن نىشاندى بايقاماعان سوڭ، ودان ءارى قىزۋلانا قاۋزاي بەردى. – سوندا، «...وزەننىڭ ار جاعىنان ء“لا يللاھا يللا اللا...” دەپ قوسىلىپ سالعان شەشەن كۇزەتىنىڭ ءدىني ولەڭى ەستىلەدى» دەگەن. مەن مازمۇنىن ايتىپ تۇرمىن، سوزبە-ءسوز ەمەس، تۇسىنەسىڭدەر عوي، ءا؟ - انالار ءدۇدامالدانا باستارىن يزەگەن سوڭ: - ەندى سەندەر ماعان ۇعىندىرىڭدارشى، سوندا شەشەندەر تىرىدە يماندارىن ءۇيىرىپ جۇرە مە، الدە، بار مۇسىلمان وسىلاي ىستەۋ كەرەك پە؟..
ءسال مۇدىرىستەن كەيىن تولىق جىگىت تاعى دا جول تاۋىپ كەتتى:
- اعا، ءجۇرىڭىز، مەشىتكە بارايىق، وندا يمام بار، كەزەكشى مولدالار بار، كەڭىنەن وتىرىپ اڭگىمەلەسەمىز، ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزعا تولىق جاۋاپتى سوندا بەرەمىز.
- جوق، باۋىرىم، مەشىتكە مەن ونسىز دا بارام قاجەتىندە، ال قازىر قالاعا كەلگەن شارۋامدى ءبىتىرۋىم كەرەك، - دەپ، تارس-تۇرس ەتىپ كەپ توقتاعان ترامۆايدىڭ ارتقى ەسىگىنە ۇمتىلعان كوپكە قوسىلا بەرىپ، بۇلارعا قايتا بۇرىلا: – «دۇمشە مولدا ءدىن بۇزار» دەگەندى ەستەرىڭدە ۇستاڭدار، - دەدى.
...ودان بەرى دە جىلعا تاياۋ ۋاقىت وتكەن وسى ۋاقيعانىڭ بۇگىن ەسكە تۇسكەنى – باعانا مونشادان كەلە جاتىپ ناۋاندى كورگەن. ءيا، بۇنىمەن ءبىر كەڭسەدە، بىراق باسقا بولىمدە ەكى جىلداي قاتار ىستەپ، بيىل ناۋرىز تويىنىڭ الدىندا جۇمىستان شىعىپ، قالاعا كەتىپ قالعان ناۋان. ءبىر ءبولىمنىڭ ەسەپ-قيسابى، كومپيۋتەرلىك وپەراتسيالار، مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ تولىپ جاتقان ءىس-قاعازدارىنىڭ ۇلكەن ۇلەسى ناۋاننىڭ موينىندا ەكەنىن جانە باسقالار قاجىپ ىستەيتىن سول شارۋالاردى ونىڭ ويناپ بىتىرەتىنىن بۇل كورىپ جۇرەتىن. ونىڭ ىسكەرلىگى جوعارىداعىلاردىڭ دا نازارىنا ىلىگە باستاعان. بۇعان اسىرەسە ۇنايتىنى – ناۋاننىڭ مىنەزىنىڭ جۇعىمدىلىعى مەن ويىنىڭ ۇشقىرلىعى ەدى. بىرەر رەت ونىمەن بىرگە ىستەيتىن ءانيپانىڭ «ون ۆ كابينەتە ناماز چيتاەت، گوسۋچرەجدەنيە ۆ بوگودەلنيۋ پرەۆراتيل، پريدۋروك...» دەپ بۇرقىلداپ جۇرگەنىن ەستىگەن. سويتسە... قازىرشە ايتقاندا، ناۋان ءدىن جولىندا ەكەن... جاس جاعىنان بۇل ونىڭ اكەسىنەن دە ۇلكەن بولعانمەن، ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى جاراساتىن-دى. قانداي ماسەلەنى ناۋان بۇل ءپانيدىڭ بايانسىزدىعىنا، ماڭگىلىك شىن عۇمىر باقيدا ەكەندىگىنە جەتكىزىپ قورىتىندىلايتىن دا، «...اعا، بۇل دۇنيەدە كىشكەنتاي ءبىر جاقسىلىق جاساساق، ول ءبىزدىڭ باقيلىق عۇمىرىمىزعا سالعان دەپوزيتىمىز، سوندىقتان بايلىق، قىزمەت، وتباسى دەپ اسىرا سىلتەۋگە بولمايدى، ول – كۇنا. كۇنادان تازا بولسىن دەپ، اللا-تاعالا بىزگە سانا بەرگەن، سول ءۇشىن دە مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىن ارقايسىمىز وتەۋىمىز كەرەك» دەپ كوسىلەتىن. «اعا، مەشىتكە كەلىڭىز، سوندا سىزدەن ۇلكەن ادامدار دا ۋاعىز تىڭداپ ءجۇر قازىر، ءوزىڭىز تازارىپ، جەڭىلدەيسىز» دەپ بۇنى دا، باسقالاردى دا ۇگىتتەيتىن. بۇل جيىرما بەسكە تولماعان بالاڭ جىگىتتىڭ وسى سوزدەرىن العاشىندا قىزىق كورگەن. سوڭىنان كوڭىلىنە كۇدىك كىرە باستاعان. نەگە بۇل جاپ-جاس بالا ءوز كەزەڭىنىڭ قىزىعىنان جەرىنەدى، نەگە ءۇي بولۋدى، قىزمەتتى ويلامايدى، ناماز وقىعانى، ورازا ۇستاعانى ءجون-اق، نەگە ىلعي ءپانيدى تارك ەتىپ، بەكەتتە كولىك توسقان جولاۋشىداي، و دۇنيەگە اتتانىپ كەتۋگە ءازىر سياقتى جۇرەدى؟ بىردەڭە دۇرىس ەمەس-اۋ، ءسىرا... سونان دا ناۋاننىڭ ءدىني دەڭگەيىن بارلاماق بولعان. بۇنىڭ ءبىر جامان ادەتى – ويعا العان نارسەسىن قاجەتى بولسىن-بولماسىن تۇبىنە جەتىپ، قارسى جاقتى مۇدىرتۋگە ۇمتىلاتىن سىڭارەزۋلىك ەدى. ونىڭ ۇستىنە قازىر عالامتوردىڭ زامانى، كەز كەلگەن اقپاراتتى ساتتە تاۋىپ بەرەدى، تەك باسىنا سىيدىرا ءبىل دە، ورنىمەن پايدالان. ال، جادىنىڭ مىقتىلىعىنا بۇنىڭ وكپەسى جوق-تى. سودان بۇرىن ءوزى قاشقاقتاپ جۇرەتىن وسى سالاعا قويىپ كەتسىن. سويتسە، بۇل ءدىن دەگەنىڭىز – عىلىم با، ساياسات پا، قيال-عاجايىپ پا، ەكونوميكا ما، الدە وسىنىڭ ءبارى مە، قىسقاسى، مىناۋ جالعانعا ءوزى دە بىلمەي كەلىپ قاپ، ولشەۋلى عۇمىرىن جەر باسىپ وتكىزىپ جاتقان ءبىز سياقتى مىسكىن پەندەلەردىڭ قولى جەتپەيتىن، ءتىسى وتپەيتىن تىلسىم دۇنيە ەكەن. ال، ناۋان سياقتى ۋاعىز ايتۋشىلاردىڭ قايسىسىمەن بولسىن داۋعا تۇسەتىندەي اقپار جيناعانى انىق-تىن. بۇل ءوستىپ ءجۇرىپ قىستىڭ اياعى، قولايسىز ۋاقىتتا ەكى جىلعى دەمالىسىن زورعا الىپ، تولاسسىز بوران-شاشىننان ەشقايدا شىعا الماي، ينتەرنەتكە تەلمىرىپ ۇيدە جاتقاندا، ناۋان جۇمىستان شىعىپ، قالاعا تارتىپ وتىرىپتى-اۋ.
سول ناۋان قالاعا كەتكەن سوڭ جۇرت «ويبوي، ول وقۋعا ارابياعا كەتىپتى، جوق، وقۋعا ەمەس، عازاۋات ءجۇرىپ جاتقان ءبىر ەلگە سوعىسقا كەتىپتى، ولاي ەمەس ەكەن، قازاقستاندى ارالاپ كىسىلەردى مۇسىلماندىقتىڭ تەرىس اعىمىنا تارتادى ەكەن، قىزمەتىنىڭ اتى دالاۋاتشى، بۇرىنعىشا – ديۋانا، ءدارۋىش سياقتى...» دەپ ءبىراز دۇرلىككەن دە باسىلعان...
... - اسسالاۋماعالەيكۋم، اعا! - ناۋان قاشانعى اقجارقىن كوڭىلىمەن مۇنى قۇشاقتاي كەتتى. – قالايسىزدار، كورمەگەلى كوپ بولدى، دەنساۋلىعىڭىز جاقسى ما، اپايدىڭ جاعدايى قالاي؟
بۇل دا ءوز رەتىندە حال-جاي سۇراپ قاۋقىلداسىپ قالعان. ناۋاندى كورگەنىنە قۋانعانى راس-تى، «ۇيگە ءجۇر، ءشاي ءىش» دەگەن.
- اعا، سىزگە ادەيىلەپ امانداسۋ ءوزىمنىڭ ويىمدا دا بولعان. قازىر مىناۋ ۇيدە بىرگە كەلگەن جولداس جىگىت توسىپ وتىر، – دەپ قارسى الدىنداعى ەكى قاباتتى ءۇيدى نۇسقادى. - ءبىر شارۋانى ءبىتىرىپ تاستايىن دا بارايىن سىزدەردىكىنە.
- جولداسىڭدى دا ەرتە كەل، - دەگەن بۇل.
...ناۋاننىڭ سەرىگى ودان ەرەسەك كورىنەدى. اتى – امانگەلدى، وزدەرى امان دەيدى ەكەن، بۇل تاپتىشتەپ سۇراعاندا ايتقانى: ءوزى ءبىزدىڭ اۋداننان، قالادا زاڭگەر بوپ جۇمىس ىستەگەن، ەكى جوعارعى ءبىلىمى بار، ۇيلەنبەگەن. بۇدان ءارى «بالالارعا ءشاي ىشكىز، تەرگەي بەرمەي، ۇلگەرەسىڭ ءالى...» دەپ بايبىشەسى تەجەگەن سوڭ بارىپ، بۇل دا قوناق جىگىتتەردى دامگە شاقىرىپ، كۇتۋگە كىرىسكەن. شايدان سوڭ ەسىك الدىنداعى بيىك الما اعاشتىڭ تۇبىندەگى ساكىگە جايعاسقاننان كەيىن عانا جاي سۇراعان. سويتسە، ەلگە تاراعان قاۋەسەت شىندىققا ساياتىنداي. «اۋىل ارالاپ، ۋاعىز ايتىپ ءجۇرمىز» دەيدى ەكەۋى دە سەنىمدى ۇنمەن. سوزدەرى قالادا كەزىككەن انا جىگىتتەردىكىنەن اۋسا-شى... بۇل قارسى ءۋاج ايتا الماي ءسال توسىلدى دا:
- جازۋشى تولستوي، ساياحاتشى كۋستو، بوكسشى مۇحامەد ءالي مۇسىلماندىققا كەلگەندە ولارعا كىم ۋاعىز ايتقانىن بىلەسىڭدەر مە؟ – دەدى. ۇندەمەي قالعان جاس دوستارىنا ناساتتانا قاراپ اپ: - ال ۋاعىز ايتۋشىلاردىڭ ءار اعىمدا ءوز اتاۋلارى بار، سەندەردىكى دالاۋاتشى دەپ ەستىدىم، سوندا قاي اعىمداسىڭدار؟ - دەپ، ەكپىندەي توقتادى. انا ەكەۋى سول جىگىتتەردىڭ جاتتاندى جاۋاپتارىن قايتالادى.
- ەندەشە، ماعان مىنانى ۇقتىرىڭدارشى، مەنىڭ كەڭەستىك قوعامدا كوممۋنيستىك يدەيامەن جاراقتالعان باسىما مىناۋ سىيمايدى. سەندەردى عوي، وكىمەت بەس جىل وقىتىپ، مامان عىپ شىعاردى، داۋلاسپاڭدار. - انالاردىڭ بىردەڭە ايتپاق كەيىپتەرىن كورىپ داۋىسىن قاتايتتى دا، امانعا قاراپ: - سەن ەكى جوعارى ءبىلىم الدىم دەپ وتىرسىڭ، ءتىپتى اقىلى-اق وقىعان شىعارسىڭ، بىراق، ونى ءوزىڭ تاپقان جوقسىڭ عوي، اكە-شەشەڭنىڭ اقشاسىن شاشتىڭ. مۇسىلمان دىنىندە «قارىزدى قايتارماعان – كاپىردەن ءارى» دەگەن، سولاي عوي (انالاردىڭ دىندە مۇنداي ءسوز بارىن، نە جوعىن بىلمەيتىندىگىنە سەنىمى كامىل ەدى). ءبىزدىڭ كەزىمىزدە «وترابوتكا» دەگەن بولعان. وقۋ بىتىرگەن سوڭ وكىمەت جىبەرگەن جەرىنە بارىپ، كەمى ءۇش جىل قىزمەت اتقارۋىڭ كەرەك. مىنە، قارىزدى قايتارۋدىڭ قاراپايىم مىسالى، ودان كەيىن سول ماماندىعىڭ سەنىڭ ءومىرىڭنىڭ ازىعى بولادى، ءبىر جاعىنان قوعامعا پايداڭ تيەتىن كەرەك كىرپىشسىڭ ۇلى ادام ايتقان. ال سەندەر بىتىرگەن وقۋدى تاستاپ، ىستەپ جۇرگەن جۇمىستى تاستاپ، مۇسىلماندىققا بەت بۇردىق دەيسىڭدەر. قاي ءدىن ساعان كاسىپ قىلما دەدى، قاي قىزمەتتە ساعان ءدىندى ۇستانبا دەدى، ال، ايتا قويشى؟ – سونان سوڭ جاۋاپ كۇتپەي: - ەندى مىنانى قاراڭدار، ءبىرىڭ زاڭگەر، ءبىرىڭ قارجىگەرلىكتى تاستادىڭدار عوي، تاستادىڭدار، جوعارى ءبىلىمدى تارك ەتتىڭدەر دە، ءاپ-ساتتە ءدىن قىزمەتشىسى بولىپ شىعا كەلدىڭدەر، ءا؟ وزدەرىڭ ارابشا تۇسىنبەك تۇگىلى، قارىپ تانىمايسىڭدار عوي، كيريلليتسادان وقيسىڭدار، سوندا سەندەردىڭ ءدىني ورەلەرىڭ باستاۋىش مەكتەپ كولەمىندە عانا بولىپ شىقتى عوي. شىنى سول عوي ەندى. جارايدى، يمان ايتاسىڭدار، ناماز وقىپ، ورازا ۇستايسىڭدار، ساداقا بەرۋ بولسا دا بار. ودان ءارى كىمگە نە ءدارىس ۇيرەتەسىڭدەر، ءا؟.. بەس جىل وقىعان اكادەميالىق بىلىمدەرىڭدى ىسكە جاراتا الماعان سەندەر بەس پارىزدى ەستىپ اپ، مۇسىلماندىققا تۇلعا بولا قويار ما ەكەنسىڭدەر؟ –دەپ بۇل شارشاپ توقتادى.
- اعا، ۋاعىزدى بىزگە ءسىز ايتتىڭىز عوي، - دەپ امانگەلدى زورلانا كۇلدى. ناۋان قولىنداعى شىبىعىمەن جەردى سىزىپ الدەنە ويلاپ وتىر. مۇنىڭ ءسوزىن مۇلدە تىڭداماعان سىڭايلى.
-...باعانا تولستوي، كۋستو دەدىم عوي، ولار ەشكىمنىڭ ۋاعىزىنسىز-اق، مۇسىلماندىققا ءوز جۇرەكتەرىنىڭ قالاۋىمەن كەلىپتى. ال، قازاق قاشان يسلامعا كىرگەن، وندا قاي اعىمدى قالاي ۇستانعان، وعان دەيىن قاي دىندە بولدى – ول ءسوز الدىنا ءبىر ۇلكەن تاريح. مەنىڭ ويىمشا – بۇنىڭ بارىمەن اينالىسۋعا جالقى ادامنىڭ ميى دا، عۇمىرى دا جەتپەيدى. ءبىر قۇداي، ەكى دۇنيە بار ەكەنى پەندەگە ايان. ەندەشە، اركىم ءوز ورەسىندە جاراتۋشىعا قۇلدىق ەتىپ، ءوز تىرلىگىن تىنىش جاساسا، سول جاراپ جاتقان شىعار. وسى بۇگىنگى كاپىرگە قارسى عازاۋات جاريالاپ جاتقاندار، اناۋ ۇساق بالالاردى جيىپ اپ زىكىر سالىپ جۇرگەندەر، ءاي، وسىلاردىڭ قاي-قايسىسى دا حاق ءدىن جولىنداعى مۇسىلماندارمىز دەيدى عوي وزدەرىن، دىننەن حابارى جوق سارىاۋىز بالاپاندار ەرمەيدى دەيمىسىڭ، سولاردىڭ دالاۋاتىنا، ال، سول بالاپانداردىڭ وبالىنا انا دۇنيەدە ەمەس، بۇ دۇنيەدە جاۋاپ بەرۋ كەرەك قوي بىرەۋ...
اڭگىمە بۇدان ءارى وربىمەدى.
- اعا، ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن كەيىن ۋاعىز ايتقاننان ۋاعىز تىڭداعان قيىن با دەپ قالدىم عوي، بۇگىن امان ەكەۋمىز تىڭداۋشى بولىپ اۋىسقانىمىز قانداي جاقسى بولدى، - دەپ ناۋان ورنىنان تۇردى. - ءسىزدىڭ وسىنداي اڭگىمەلەرىڭىز ادامدى سەرگىتىپ شيراتادى، كەيدە وسى ساتتەردى ساعىناسىڭ.
- وندا ساعىندىرماي ءجيى كەلىپ تۇرىڭدار...
ولار قوش ايتىسىپ قاقپادان شىققاندا ءتۇن قاراڭعىلانىپ قويعان. بۇل ۇيگە كىرىپ، تەلەۆيزور قاراپ وتىرعان بايبىشەسىنىڭ جانىنا ديۆانعا جايعاستى. سوڭعى جاڭالىقتاردا يسلامنىڭ تەرىس اعىمىنا ءتۇسىپ، لاڭكەستىككە قاتىسقان قازاق بالالارىنىڭ ۇستىنەن قوزعالعان قىلمىستىق ءىس تۋراسىندا ايتىپ جاتىر ەكەن.
قۇماربەك قاليەۆ،
كۇرشىم اۋدانى،
شىعىس-قازاقستان وبلىسى.
Abai.kz
