قازاقستان قوعامى مەرزىمىنەن بۇرىن بولار سايلاۋعا بولا شالا ءبۇلىنىپ-اق جاتىر. بىراق، ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، بۇل تاعى دا قازاقستاندا قالىپتاسقان ىشكى-سىرتقى ساياسي-ەكونوميكالىق جاعدايدى ناقتى شەشۋگە ىقپال ەتۋدىڭ ورنىنا، انشەيىن شاڭ شىعارۋ عانا بولاتىن ويىن سىڭايلى. سەبەبى، وسىعان دەيىن دە بولعان بىرنەشە كەزەكتەن تىس سايلاۋ ەلدەگى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايدى جاقسارتىپ، ساياسي احۋالعا وزگەرىس اكەلگەنىن قوعام كورىپ وتىرعان جوق.

جالپى، «كەزەكتەن تىس سايلاۋ» دەگەنىمىز نە؟ ول قانداي جاعدايدا ءوتۋى مۇمكىن؟

حالىقارالىق تۇسىنىكتەر بويىنشا، رەسمي بيلىك ورگانىنىڭ نەمەسە بيلىك وكىلىنىڭ وكىلەتتىلىگى بەلگىلەنگەن مەرزىمنەن بۇرىن توقتاۋى سالدارىنان وتەتىن سايلاۋ «مەرزىمىنەن تىس» بولىپ تابىلادى.

ءبىرىنشى جاعدايدا – وكىلەتتى ورگانداردىڭ تاراتىلۋى كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋگە سەبەپ بولۋى مۇمكىن. ال جەكە ادامنىڭ وكىلەتتىلىگىنە كەلسەك، سايلانعان ادام وتستاۆكاعا كەتۋى مۇمكىن. وسىنداي كەزدە جانە وكىلەتتى ادام قىزمەتىنەن ەرىكتى تۇردە باس تارتقان كەزدە وكىلەتتى تۇلعانىڭ مەزگىلسىز قازاسىنا بايلانىستى كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ ورىن الادى.

كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ ءتارتىبى ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىنا باعىنادى. مىسالى، پارلامەنتتىك رەسپۋبليكالاردا كەزەكتەن تىس سايلاۋ – ۇكىمەت وتستاۆكاعا كەتكەن سوڭ وتەدى. كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋى دەگەن ءسوز – پالاتانى تۇتاسىمەن قايتادان سايلاۋ دەگەن ءسوز.

ەگەر سايلاۋ بىرنەشە دەپۋتاتقا قاتىستى بولسا، ول قوسىمشا سايلاۋ دەپ اتالادى. سونداي-اق كەزەكتەن تىس سايلاۋ – ساياسي شەشىمدەردى جۇزەگە اسىرۋ عانا ەمەس، ۇكىمەتتەگى داعدارىستى شەشۋدەگى كۇرەس ءادىسى دە بولا الادى. مەملەكەت باسشىسى نەمەسە ۇكىمەت پارلامەنتتى تاراتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ زاڭدىق وكىلەتتىلىگىن بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن، كەزەكتەن تىس سايلاۋ جاريالايدى. باسقا ەلدەردى ايتپاعاندا، رەسەيدە بوريس ەلتسيننىڭ وتستاۆكاعا كەتۋىنەن سوڭ جاريالانعان مەرزىمىنەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى بۇعان مىسال بولا الادى.

بىرقاتار دەموكراتيالىق ەلدەردە «كەزەكتەن تىس سايلاۋ» دەگەن تۇسىنىك ساياسي تەرمينولوگيادا مۇلدەم قولدانىلمايدى. ماسەلەن، اقش-تا پرەزيدەنت ءوز وكىلەتتىلىگىنەن مەرزىمىنەن بۇرىن باس تارتاتىن بولسا نەمەسە الدەبىر ساياسي تارتىستار سالدارىنان وكىلەتتى قىزمەتىن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولسا، بەلگىلەنگەن پرەزيدەنتتىك مەرزىم اياقتالعانعا دەيىن، بارلىق مەملەكەتتىك قۇزىرلى جاۋاپكەرشىلىك ۆيتسە-پرەزيدەنتكە جۇكتەلەدى.

پارلامەنتتىك-دەموكراتيالى جاپونيادا ۇكىمەتتىڭ وتستاۆكاعا كەتۋى – كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋىن وتكىزۋگە سەبەپ بولا المايدى. كەرىسىنشە، پارلامەنت سايلاعان جاڭا پرەمەر-مينيستر جاڭا كابينەتتى جاساقتايدى.

ال بىزدەگى كەزەكتەن تىس سايلاۋلاردىڭ وزىندىك «ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى» قانداي؟ بىزدە 2010 جىلى قر پرەزيدەنتىنە ەلباسى – «ليدەر ناتسي» دەگەن اتاق بەرىلدى. ال مۇنان بۇرىن، ياعني 2007 جىلى پارلامەنت بۇگىنگى ءبىرىنشى پرەزيدەنتكە سايلاۋعا شەكسىز تۇسۋگە كەلىسىم بەرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. سوعان قاراماستان، كونستيتۋتسيانىڭ 42-بابى بويىنشا، ءبىر ادام ەكى مەرزىمنەن ارتىق پرەزيدەنت بولا المايدى. بۇل ەندى بۇگىنگى پرەزيدەنت ەمەس، ودان كەيىنگىلەرگە قاتىستى زاڭ تالابى بولماق.

1990–1991 جىلدارداعى سايلاۋ

قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىندە دەپۋتاتتاردىڭ داۋىس بەرۋىمەن وتكىزىلگەن تۇڭعىش پرەزيدەنت سايلاۋى مۇنان تۋرا شيرەك عاسىر بۇرىن – 1990 جىلى بولعانىن بۇگىندە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. بۇل سايلاۋدا نازارباەۆقا بالاما ۇمىتكەر بولماعان. ءالى پرەزيدەنتتىك ينستيتۋت قۇرىلماعان قازاقستاندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءارى كومپارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، ءارى پرەزيدەنت بولىپ، وتپەلى بيلىك ءبىراز ۋاقىتتى باستان كەشكەن.

دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىق، اسىرەسە باتىس بۇل سايلاۋدى تەك 1991 جىلى مويىنداعان بولاتىن. بۇل تۇستا قازاقستان يادرولىق قارۋدان باس تارتىپ، باتىستىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ تۇرعان كەزتۇعىن.

ال 1991 جىلدىڭ قازان ايىندا جاريالانىپ، 1 جەلتوقسان كۇنى جالپىحالىقتىق داۋىس بەرۋمەن وتكەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋدا نازارباەۆ تاعى دا بالاماسىز ۇمىتكەر بولدى. دۇرىسىندا، سايلاۋعا و باستا ءۇش كانديدات ءتۇسىپ، بالامالى سايلاۋ وتەتىن بولعان: پرەزيدەنتتىككە كانديداتتاردىڭ ءبىرى – بۇگىنگى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، ەكىنشىسى – «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ ليدەرى، اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ، ءۇشىنشىسى – ديسسيدەنت، جەلتوقسانشى قوعام قايراتكەرى حاسەن قوجاحمەت.

بىراق ولجاس سۇلەيمەنوۆ سايلاۋعا قاتىسۋدان باس تارتتى، ال حاسەن قوجاحمەت «حالىقتان ءتيىستى مولشەردە قول جيناي الماعاندىقتان»، ورتالىق سايلاۋ كوميتەتى ونى ۇمىتكەرلەر تىزىمىنەن الىپ تاستادى.

ءسويتىپ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ وكىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى رەتىندە بيلىك باسىنا كەلدى.

1995 جىلعى رەفەرەندۋم

1991 جىلدان سوڭ، قازاقستانداعى كەزەكتى پرەزيدەنت سايلاۋى كونستيتۋتسيالىق تالاپ بويىنشا 1996 جىلى ءوتۋى ءتيىس ەدى. بىراق ول 1999 جىلى ءبىر-اق وتكىزىلدى.

بۇل كەزەڭ كەڭەس وداعى كولەمىندە ءتۇرلى بايلانىستار ۇزىلگەن، داعدارىس جانە قايتا قۇرۋ كەزەڭىمەن ەستە قالعانى بەلگىلى. وسى جىلدارى گرۋزيا، ءازىربايجان باسشىلارى تاقتان تايدىرىلىپ، بەلارۋس پەن بالتىق جاعالاۋى ەلدەرىندە، تاجىكستاندا بيلىك اۋىستى.

قازاقستان ءۇشىن بۇل كەزەڭ جاپپاي پارتيا قۇرۋ كەزەڭىمەن ەستە ساقتالادى. بىراق، اينالىپ كەلگەندە، بيلىكتەگى پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋدىڭ جولى پارتيالار اراسىنداعى باسەكەلەستىك بويىنشا ەمەس، رەفەرەندۋم ارقىلى ىسكە اسىرىلدى.

1994 جىلى قازاقستاندا جوعارعى كەڭەس سايلاۋى ءوتتى. ال 1995 جىلدىڭ باسىندا، كانديداتتىققا دەپۋتات بولعان تاتيانا كۆياتكوۆسكايانىڭ شاعىمى بويىنشا، سايلاۋ قورىتىندىسى زاڭسىز بولىپ تابىلىپ، جوعارعى كەڭەس تاراتىلدى.

1995 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قحا (قازاقستاننىڭ حالىقتار اسسامبلەياسى) قۇرىلىپ، ىلە-شالا، وسى اسسامبلەيانىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، پرەزيدەنت وكىلەتتىلىگىنىڭ مەرزىمىن ۇزارتۋ ءۇشىن رەفەرەندۋم وتكىزۋگە ۇسىنىس جاسالدى. ونىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ وكىلەتتىلىگى 2000 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىنا دەيىن ۇزارتىلدى. كونستيتۋتسيادا العاش رەت باسقارۋدىڭ پرەزيدەنتتىك مودەلى جاسالدى.

وسى تۇستا قىرعىزستان مەن وزبەكستاندا دا پرەزيدەنتتەر رەفەرەندۋم جولىمەن وكىلەتتىلىكتەرىن ۇزارتقان ەدى. (ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنان سول 90-جىلدارى تەك ساپارمۇرات نيازوۆ قانا بىردەن حالىقتىق سايلاۋعا تۇسكەن-ءدى). رەسمي قازاقستان بولسا، رەفەرەندۋمدى «ورتا ازيا بويىنشا ايماقتىق ىشكى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن» دەپ تۇجىرىمدادى.

قازاقستانداعى پرەزيدەنتتىك سايلاۋ مەرزىمى 2000 جىلعا بەلگىلەنگەنىمەن، ول تاعى دا وزگەردى. دۇرىسى – وزگەرتىلدى.

بۇل كەزەڭ قازاقستان ءۇشىن ازيالىق قارجى داعدارىسىمەن تۇسپا-تۇس كەلەدى. ەلدە نارازىلىق بەلگىلەرى تانىلا باستاعان سوڭ، تەز ارادا قوعامدا جاعداي ءبىرشاما تۇراقتى جانە تىنىش بولىپ تۇرعان كەزدە سايلاۋ وتكىزۋگە شەشىم قابىلداندى.

1998 جىلى – «ساياسي رەفورما» جىلى دەپ اتالىپ، 1999 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ ءوتتى. وزگە سايلاۋلارمەن سالىستىرمالى تۇردە العاندا، بۇل اسا تارتىستى وتكەن سايلاۋ بولدى. بۇل سايلاۋدا نازارباەۆتىڭ ەڭ كۇشتى قارسىلاسى رەتىندە سەرىكبولسىن ءابدىلدين تانىلدى.

2005 جىلعى سايلاۋ

بۇل – زاڭدا بەلگىلەنگەن ءوز ۋاقىتىندا وتكەن سايلاۋ بولدى. ول كەزدە پرەزيدەنتتىڭ سايلاۋالدى دايىندىعى جارتى جىلعا جالعاستى. 2005 جىلدىڭ جاز ايىندا پرەزيدەنت ەلدىڭ بارلىق ايماقتارىن ارالاپ شىقتى. بۇل كەزەڭنىڭ ءوز ەرەكشەلىگى – كەشەگى كەڭەس كەڭىستىگىندە ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىستەر ورىن العان بولاتىن. بۇل بيلىك ءۇشىن – «توڭكەرىس اتاۋلى ادامدارعا كەدەيلىك پەن جوقشىلىق، قان مەن كوز جاستىڭ توگىلۋىن اكەلەدى، جاپپاي تارتىپسىزدىك ورىن الادى» دەپ، ۇرەيدى جارنامالاۋعا مۇمكىندىك بەردى. وسى جىلداردان باستاپ قوعامدى قورقىتىپ بيلەۋ ءداۋىرى باستالدى.

 2011 جىلعى سايلاۋ

كەزەكتى سايلاۋ – 2012 جىلى ءوتۋى ءتيىس ەدى. بىراق ءبىر جىل بۇرىن تاعى دا ساياسي اۋىس-تۇيىستەر باستالىپ كەتتى. بۇل جولى پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىگىن ءبىرجولا ۇزارتۋ تۋرالى، ياعني ماڭگىلىك پرەزيدەنت ەتۋدى ۇسىنعان باستاماشىل توپ پايدا بولدى. ءبىر جاعىنان، وسى ۋاقىتقا دەيىن قارسىلاستارىنا «دەس بەرمەي» كەلە جاتقان پرەزيدەنتتى ءبىرجولا ماڭگىلىك پرەزيدەنت ەتۋ دۇرىس دەگەن ناسيحات تارادى.

بىراق مۇنداي ۇسىنىس ىسكە اساتىن بولسا، ول دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ سىنىنا قالاتىنى دا انىق ەدى. ءسويتىپ، كونستيتۋتسياعا تاعى دا وزگەرىس ەنگىزىلدى – پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىلىك مەرزىمى قىسقاردى. سول كەزدە پرەزيدەنت سايلاۋىن مەرزىمىنەن تىس وتكىزۋ «قاجەتتىگى» تۋىندادى.

2011 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا پرەزيدەنتتىككە سايلاۋ مەرزىمىنەن بۇرىن وتكىزىلدى.

گۇلميرا تويبولدينا.

Abai.kz

دەرەككوز: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى. (پروەكت «DAT» №08 (279) وت 26 فەۆراليا 2015 گ.)

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «25 جىلدىق جىر وسى سايلاۋمەن تۇگەسىلىپ تىنا ما؟»