قاھان

ارحەولوگتار قورىمنان ارعىماعى قوسا جەرلەنگەن قاھان مۇردەسىن تاپتى. ولار ولجالاردى سىرتقا شىعارماق بولعاندا، قورىم ىشىنەن مىنا ءبىر داۋىس شىعىپ، شوشىتقان ەدى...

تارت قولىڭدى، ءتۇزدىڭ تارپاڭى،

اتقان با جەردە قۇزعىندار تاڭى؟

تاريقات ەتكەم تارعىل الەمدى،

تىنىشتىعىمدى بۇزدىڭدار تاعى.

تيمەڭدەر مەنىڭ ارعىماعىما،

تاعدىرىم تۇلپار سالدى باعىما.

جاياۋلاپ ەمەس، قۇلدارداي وڭشەڭ،

ءتاڭىردىڭ اتپەن باردىم الدىنا.

قاھانعا عانا ساي عۇرىپ قىلىپ،

جەرلەگەن جۇرتىم قايعىرىپ تۇرىپ.

قاراتاباندى سوڭىما تاستاپ،

كەتكەنمىن جەردەن سايگۇلىك ءمىنىپ.

داۋرەنىم ءوتتى، اتتەڭ، بىلەمىن،

بارلىعىپ قالدى-اۋ، اق تەر كۇرەڭىم.

تارت قولىڭدى، تەكسىزدىڭ ۇلى،

تاريحىڭا دا اتپەن كىرەمىن!

توزاڭعا كومىپ جاھانامىڭدى،

تانىتام ەلگە اتا-قانىمدى.

مۇراجايىڭا اتىممەن بارام،

بىلسەم دە بۇزىق اتانارىمدى.

دۇبىرمەن جەردىڭ ءتۇرىپ ەتەگىن،

شەڭگەلگە تۇسسە ءبۇرىپ وتەمىن.

ارعىماعىمنان ايىرما مەنى،

كورىنسىن ەلگە تۇرىك ەكەنىم.

تارت قولىڭدى!

وراز-مۇحامەد! 

وندان سۇلتاننىڭ ۇلى وراز-مۇحامەد - قازاقتىڭ ۇلى وعلاندارىنىڭ ءبىرى. ون التى جاسىندا ەل قامىمەن ساپارلاپ ءجۇرىپ ورىسقا تۇتقىن بولعان. ودان كەيىن كەپىل رەتىندە ۇستالعانى م.ماعاۋيننىڭ «الاساپىرانىنان» بەلگىلى. قاسىرەتكە تولى عۇمىربايانىن مۇحتار اعامىز سول رومانىندا جازىپ تاستاعان. تۇتقىن بوپ بارىپ حان بولعان بەيبارىس قازاق ءۇشىن قانداي قاستەرلى بولسا، وراز-مۇحامەد تە سونداي قاستەرلى. تاۋەكەل حاننىڭ قالعاسىن (حان ولە قالعان جاعدايدا حان كوتەرىلۋى ءتيىس ادام) الپامىس، ەرتارعىن، قوبىلاندىداي ەر سانايمىن ءوز باسىم. قۇرمەت پەن سۇيسىنۋدەن تۋعان ولەڭنىڭ دەڭگەيى قانداي ەكەنىن مۇقتارام جاماعات بىلەر...

تۇتقىن

ون سان وقتى ونداننىڭ ۇلى،
وردادا تۇعىر ورىنى.
كرەملدە العاش بولعاننىڭ ءبىرى،
كەرمەندە قالدى قورىمى!

شىعايدان قالعان شاڭىراق ەدى،
شىڭعىستىڭ تىكە جالعاسى.
تاۋەكەل سوندا اڭىراپ ەدى،
تۇتقىن بوپ كەتكەن قالعاسى!

"وردا شايقالدى، كۇرسىندى قىرات، 
ون التىدا ەدى بۇل ءبورىڭ.
جونىڭدى كۇدىرەيتىپ، ءجۇرىسىڭدى بىراق،
وعلان عوي دەدى كۇللى ەلىڭ!

دوڭىز ساسىعان، قاۋعا ساقالدى،
كاپىرگە تۇتقىن بولدىڭ با؟
بەرسەڭ دە قولدان جاۋعا شاھاردى،
ءوزىڭدى بەرمەي،
ولە سالمادىڭ با ورنىڭدا؟!

التى قىراتتى اسىرا قۋايىن،
اتاسى تەكسىز بۇل ەلدىڭ!
دارەتىمدى پاتشالارىنىڭ باسىنا قىلايىن،
جىبەرگىن مەنى، جىبەرگىن!!!"

ءباھادۇر ەدى ەر قاعاننىڭ بولمىسى،
زاتى دا بۇنىڭ تاۋەكەل!
ۋاقىت ەمەس دەيدى اتالىق ون كىسى:
"ورىستى قازىر جاۋ ەتەر!"

ازبانقارا كىسىنەدى، 
سوڭعى كۇشىن ءبىر جيىپ،
كۇرەك ءتىسى كورىنەدى اعارعان.
تۇتقىنعا ول تۇرعانداي ما ىرجيىپ،
كوز مونشاعىن توگىپ الىپ جاناردان...

كەپىل

اق پاتشا تۇر تۇتقىنعا اڭتارىلا،
«ون التىدا بالا عوي مۇنىڭ ءالى.
قالاي قالعا سايلاعان حان تاعىنا؟
كورىنىپ تۇر كوزىنىڭ سۇعى بارى!

ون التىدا... بۇل قالاي ەل بيلەپتى؟
مەنىڭ ۇلىم ويناپ ءجۇر قار اتقىلاپ.
بىزدەرگە عوي بالانى بەرمەيدى ەپتى،
قازىر بەرسەم، تاعىمدى تالاق قىلاد...

بالا ەمەس، مىناۋىڭ بالە شىعار،
ەكى كوزى بارادى تەسىپ ءوتىپ.
تۇبىندە دۇنيەنى ءدال وسىلار،
تەربەيتىن بولادى بەسىك ەتىپ».

- چينگيزيدى، -دەپ پاتشا كۇبىر ەتتى،
تۇتقىن تۇردى تەك ءۇنسىز تاسىرايىپ. 
ء«بىزدىڭ باستان قانشاما ءدۇبىر ءوتتى...
قاسقىرعا قارسى قاسقىر اسىرايىق».

پاتشا ەندى كۇلمىلجىپ ءسوز باستادى،
تۇتقىن دا تىلگە كەلدى جىبىگەسىن.
«- نەتكەن تۇقىم، ءاي، بۇلار توزباس قانى،
ون التىدا كەتەتىن ءبىلىپ ەسىن!

- پومەستە بەر، مالاي بەر، مال-مۇلىك بەر،
قاتىن كەرەك دەسە دە اياماڭدار.
جولاتپاڭدار كاززاپقا، حاندى ۇگىتتەر،
قۇرمەتتەڭدەر، مەندەي عىپ ايالاڭدار!»

پاتشا ايتسا جارلىققا تالاس بار ما؟
تۇتقىن ەدى، تورەگە قايتا اينالدى.
ايتارمىن دەپ ءدام-تۇزىم جاراسقاندا،
ەلگە قايتۋ جايىن دا ايتا المادى.

پاتشاڭ وتىر، پاڭدانىپ مامىعىندا،
سەمىزدىكتەن كەتكەندەي ەتى ىرىڭدەپ.
«بۇل بىزگە كنياز ەمەس، انىعىندا،
دۇنيەنى جاۋلايتىن كەپىلىم» دەپ.

***

اق قار ءۇستىن قىزىل قان كەستەلەپتى،

قۇزعىن پاتشا وتىردى تويات تاۋىپ:

- مىنا قىپشاق قوسىنى نە ىستەپ ءوتتى؟

قان-جىن قىلىپ، كەتتى عوي قويا اقتارىپ.

شۆەدىڭ دە، باسقا دا ەسى كەتىپ،

داۋسى جەتتى قۇلاققا ەڭىرەگەن.

جەڭدىك بۇگىن، قۇدايىم نەسىپ ەتىپ،

قۇرمەتتەيىن ءباھادۇر سەنى نەمەن؟

قاھارىڭا مىنگەندە سويىڭ بولەك،

ۇرانداتىپ قوسىنىڭ دۇركىرەتتى.

سەندەرگە عوي ايتەۋىر ويىن كەرەك،

ال جاۋىڭدى ءبىر ەلەس سىلكىپ ءوتتى.

باتىي باباڭ ءتىرىلىپ كەتتى مە دەپ،

شۆەد شەبى دۇرلىگىپ، قالتىراعان.

ءبىزدىڭ جاۋعا ءدال وسى تەپكى كەرەك،

كورسەتەيىك كوشپەلى سالتىن وعان.

حان بولاسىڭ!

حان-كەرمەن ساعان بەردىم،

سەن بولاسىڭ ۇرىستا سەنىمدى ەرىم.

مەن سەنى قالعا ەمەس، قاعان كوردىم،

ورىس جەرى ەندىگى سەنىڭ جەرىڭ.

تۋعان دالاڭ تۇسىڭە ءجيى كىرىپ،

ەلەڭدەيسىڭ، ەلەگزىپ اڭتارىلا.

قازاعىڭنىڭ كەتپەسە ءبيى قۇرىپ،

باسقا قالعا سايلايدى حان تاعىنا!

سەن كەتسەڭ ساداعىڭدى كىم يەدى؟

باسىلعانشا جۇرە تۇر تاۋداعى الاڭ.

ۋرۋسوۆ ەكەۋىڭمەن دۇنيەنى،

دۇبىرلەتىپ تۇبىندە جاۋلاپ الام!

يزم & ادەبي توبەلەس

كەزىندە پاريجدە اقىن-جازۋشىلار اراسىندا ەكى توپقا بولىنگەن توبەلەس بولعان. توبەلەس سەبەبى: ادەبي جانر مەن يزمدەر. بۇل وقيعاعا بۇگىندە اتى الەمگە ءماشھۇر بولعان جازۋشىلار قاتىسقان دەسەدى...

"جانر" دا كوپ، "يزم" دە كوپ تىم بىزدە،
شاتتىق جىرىم ءتۇسىپ كەتتى مۇڭدى ىزگە.
كۇڭىرەنگەن كۇڭگىرت جىرلار وقيدى،
تاس قاراڭعى تۇنجىراعان ءتۇن بىزگە.

ەپوس جىرى بىزگە ەندى ەسكى دەپ،

 ولەڭىنىڭ جال-قۇيرىعىن كەسكىلەپ - 

ءبىر اقىن ءجۇر، جەردى قويىپ، عارىشتىق
وداسىمەن وي-سانامدى تەسكىلەپ.

ءبىر اقىن ءجۇر، بۇقارلاردان سىر العان،
ولەڭدەرى ءوڭ مەن تۇستەن قۇرالعان.
ءبىر اقىن ءجۇر، التايدان دا اسقاقتاپ،
ۇيقاستارى ۇيىق يتتەي بۇرالعان.

ءبارى سونىڭ ناعىز اقىن، ال بىراق،
"يزمدەرى" الدان شىعار جالبىراپ. 
بىرەۋىنىڭ ويى تەرەڭ تۇڭعيىق،
بىرەۋىنىڭ ءسوزى ءتاتتى بال-بۇلاق.

بىراق، بىراق... مويىندايمىن ءبارىن مەن،
وزىمدە دە جاڭالىق كەم، دارىن كەم.
مەن دە كەلەم ات ۇستىنەن اقىرىپ،
ماحاڭداردان قالعان اساۋ ارىنمەن.

كىمگە وپا اپەرەدى كوپ ەگەس؟
"يزم" جايلى داۋىمىزدا كوپ ەمەس.
اڭساپ تۇرام، بىزدە دە وسى بۇرقانعان،
بولسا ەكەن دەپ ادەمى ءبىر توبەلەس!

قوس قىران
قارتايعاندا قيىن ەكەن قىران قۇس، 
قايتقان كەزدە تۇلا بويدان بۇلان كۇش.
وجەت قۇسىڭ كوجەك قۇساپ بۇكشيىپ،
تۇرانىندا مۇلگىگىش تە، سىلانعىش. 

بورىقۇت-تىڭ قۇز-قيادا جازمىشى،
قۇسبەگى دە قاستەرلى ادام، ءاز كىسى:
- ەكەۋمىزدە قارتايدىق - دەپ، كۇرسىندى،
ء(بىر شىڭ سۇيەپ تۇرعاندايىن ءبىر شىڭدى)

- بالاق باۋىن اعىتامىن، سامعاسىن،
توماعاعا تامشى جاسى تامباسىن.
تەكتى قۇسقا تۇعىردا ءولۋ قاسىرەت،
جىبەرەمىن، ەرلىك جولىن تاڭداسىن.

ۇزاق جىلدار بولدى مەنىڭ راس، ءپىرىم،
قانجىعامدا تۇلكى تۇگىل، قاسقىرىڭ...
قارتايعاندا قۇلاپ ءولۋ كەرەك قۇس،
بۇزدىرمايىن بۇعان بابا ءداستۇرىن!

قارت كۇرسىنىپ، قىران قۇستى بوساتتى،
كوزدىڭ جاسى جانارىنان قوسا اقتى.
...سول ءبىر كۇنى كەۋدەسىنەن ءاز جاننىڭ،
دەپ ەستىدىك ءوز جانى دا بوساپتى. 

ەكى قىران ءوزىن جەرگە قوسا اتتى...

Abai. kz