(گروتەسك-اڭگىمە)

 «و، س كاكوي توسكوي

پتيتسا يز كلەتكي گلياديت

نا پولەت موتىلكا!»

كوباياسي يسسا.

«...يا پريكازىۆايۋ ۆام:

«سوجگيتە مەنيا!»

بەرتولت برەحت.

...ۇزىك-ۇزىك ەلەستەر عانا كەلەدى كوز الدىنا.

* * *

كەش باتا الاۋ جاققان. توعايدان تال بۇتاپ اكەپ، قاۋقيتىپ ءۇيىپ قويىستى. «بۇگىن 1940-جىلدارداعىداي ءومىر سۇرەمىز» دەسكەن دوستارى. ءبارىبىر ەمەس پە؟! قىرقىنشى جىلدارى نە بولعانىن كىم بىلەدى؟ سوعىس جىلدارى عوي. كىم، نە ءۇشىن، كىممەن نە ءۇشىن سوعىسقانىن دا بىلمەيدى بۇل. ەشتەڭە ەسىندە قالماپتى. باياعىدا قازاق پەن قالماق سوعىسىپتى، ودان ارىدە پارسىلارمەن سوعىسقان. سول سوعىسقانداردىڭ، بىراق قازاق، قازاق ەمەس ەكەنى بەلگىسىز... ال، مىنالار نەمىسپەن سوعىستىق دەيدى. ايدالاداعى نەمىسپەن نە ءۇشىن سوعىسقان، ەي؟! ءسىرا، سول سوعىستان جەڭىلگەن سياقتىمىز عوي. ايتپەسە، باۆار سىراسى مەن «مەرسەدەس»، «BMW» ماشينالارى قايدان كەلگەن بىزگە؟!.

ماڭايىنا ماڭگىرە كوز تاستادى. دالا تىمىق. دىمقىل وتىننان ۇشقان ءتۇتىن اراسىنان ۇشقاتتىڭ شوققا اينالىپ قىزارعان جەمىسى دە كوككە كوتەرىلىپ، جارقىراۋىق قوڭىز سىندى شالىنادى كوزگە. ءتۇتىن كوزدى اشىتا ما دەپ قورعالاقتاعان. كوزى ونسىز دا كىلگىرتتەنىپ قالىپتى. سول كەزدە عانا كەشكىسىن بىرەر ساعات ۇيىقتاعانى ەسىنە ءتۇستى. ەندى تۇنىمەن كوز ىلە الماسى انىق. بىراق، كىم بىلگەن؟! ەزۋىنە جىمىسقى جىميىس ۇيالادى. «قازىر، الگىدەن ەكى جۇتىم تارتسام، ۇيقىعا شومباق تۇگىل، اسپانعا ۇشىپ كەتەرمىن».

* * *

...ارماننىڭ ارعى ءتۇبى نەمىس ەدى. كادىمگى نەمىس. سوعىس قارساڭىندا كالينينگراد تۇبىنەن بەرى قوتارىلعان قالىڭ تۇتقىنمەن ارقاعا كەلىپتى ءبىر اتاسى. ءستاليننىڭ سالعان لاڭى عوي. بۇل جاقتاعى ۇيىسقان ۇلىسپەن ميداي ارالاسىپ كەتكەن سوڭ، اينالاسى سەكسەن جىلدا قۇجاتىنا قازاق دەپ جازىلىپ تا قالعان. ولاي بولماسىنا لاج دا جوق ءتارىزدى. اتاسىنىڭ اجەسى سول قىرقىنشى جىلدارى نەمىسكە شىققان. ودان تاراعان ۇرپاقتىڭ ءبارى دەرلىك كوزى تۇز-جاسىل زۇمىرەت بولعانىمەن، ءوڭى دە، ءتىلى دە قازاقتىكى. ال، توقسانىنشى جىلدارداعى الاعايلى الاساپىراندا اۋدانداعى پاسپورت ۇستەلى ادامنىڭ سويى، ۇلتى تۇگىل، جاسىن دا اقى يەسىنىڭ قولايىنا كەلتىرىپ جازىپ بەرەتىن. سوناۋ الپىسىنشى جىلدارى-اق بۇلاردىڭ اۋلەتىنەن شىققان ۇل-قىزدى «نەمىس»، «فريتس» دەپ كەمسىتۋ ۇمىت بولدى. اتاسى سوزگە ءدىلمار ەدى، اناۋ-مىناۋ قازاقتى وتىرعىزىپ كەتەتىن ماقالداعاندا. بۇعان دا جۇققان سول قاسيەت. سول قاسيەتى ارقىلى مەكتەپتە ۇزدىك وقىدى: مۇعالىمنىڭ ءوز ءسوزىن وزىنە تۋرا قايتالاپ بەرىپ، تالاي بەستىك قوندىرعان كۇندەلىگىنە. كەيىن جادىنىڭ ءبىر تىلسىمى اشىلدى ما – ءبىر وقىعان كىتابىن ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن ۇمىتپايتىن، ءبىر كورگەن ادامىن قانشا ۋاقىت وتسە دە ءدال تانيتىن بوپ الدى. وعان سوزگە شەشەندىگىن قوسىڭىز. مەكتەپتە وقۋشىنىڭ الدى بولدى، ۋنيۆەرسيتەتتە ستۋدسوۆەت باستىعى اتاندى. ءسويتىپ جۇرگەندە، «كۆن» دەگەن ەرمەك پايدا بولسىن. مۇنىڭ قابىلەتى سوندا ارقىراي اشىلعان. اۋىزەكى سوزدە دەس بەرمەيتىن اتاسىنىڭ ارۋاعى ارقاسىن قىسىپ، ساحناعا شىققاندا تۇيدەك-تۇيدەگىمەن تاستاۋشى ەدى جەڭىلاۋىز قاعىتپانى.

...ۇزىك-ۇزىك ەلەستەر عانا قالىپتى سول داۋرەننەن.

* * *

وتتو ءۇشىن 1933 جىل وتە اۋىر بولدى. قاڭتار باسىندا اناسى انا دۇنيەگە اتتاندى. مىنەزى تومىرىقتاۋ اكەسى جارىنىڭ قايعىسىن كوتەرە الماي سوڭىنان جونەپ بەرگەن. ون ەكى جاسقا ەندى تولعان ەدى بۇل. وزىمەن تەتە قارىنداسى ەكەۋى عانا قالدى اۋلەتتە. پوتسدامدا تۇراتىن نەمەرە اعاسىن ىزدەپ بارعىسى كەلىپ ەدى كوكتەم شىعا. بىراق، مىنا يەسىز ءۇيدى كىمگە قالدىرماق؟! ءوزى دە، قارىنداسى دا اۋلادان ۇزاپ كورگەن ەمەس. ءبىر كۇنى سول اعاسى ءوزى-اق كەلسىن بۇلارعا. وتتو قۋانىپ قالدى. بۇلارعا قارايلاسىپ وتىرعان كورشى فراۋ دا قۋانىپ قالدى. ال، اعاسى...

اعاسى كەلە جاڭا ءتارتىپ ورناتقان. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قوس جەتىم ەڭىرەي قارسى العان كوكەسى قاتال بوپ شىقتى. ءتۇس اۋا قورىم جاققا بارىپ، اكە-شەشەسىنىڭ باسىنا گۇل قويىپ كەلگەن. اعاسى بۇلار باتىپ كىرە الماي جۇرگەن اكە-شەشەسىنىڭ جاتىنجايىنا باستادى ەكەۋىن. قارىنداسى تارتىنشاقتاعانىنا بولمادى. ەكەۋىن ەسىك تۇسىنداعى ورىندىققا وتىرعىزعان بەتتە، ەتىگىن شەشپەستەن قۇستوسەكتىڭ باس جاعىنداعى كىتاپ سورەسىنە قادام تۋرالادى ول. اتاسىنىڭ اتاسىنان قالعان قىزىل ەمەن سورەدە بۇلار بەتىن اشىپ كورمەگەن قالىڭ-قالىڭ تومدار ءتىزىلىپ تۇر ەدى. گەگەل، ماركس، كارل كاۋتسكي، زيگمۋند فرەيد، رەمارك، گەنريح مانن... بىرتىندەپ الىپ، اۆتورلار ەسىمىن داۋىستاپ وقىپ، جەرگە گۇرس-گۇرس لاقتىرىپ جاتىر. كىرپىش تومدار ەدەنگە گۇرس ەتىپ قۇلاعان سايىن قارىنداسى سەلك-سەلك ەتىپ، دىردەك قاعا بۇعان تىعىلا ءتۇستى. مۇنىڭ جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ، كەۋدەسىن جارارمان. كوزىنەن ءبىر تامشى جاس شىقپادى. كىتاپتار ءۇيىلىپ قاپتى.

- سەن ەكەۋىڭنىڭ شاشتارىڭ قارا بولعانى مەنىڭ باسىما بالە بوپ جابىسپاسا ەتتى! - دەدى اعاسى.

بۇلار تۇك ۇقپاعان.

- مىنا كىتاپتىڭ ءبارىن وپەرنپلاتسقا ءوزىڭ اپاراسىڭ!..

بۇلار تاعى ەشتەڭە تۇسىنبەگەن.

- اي، سورلى بالاقاندار-اي! - دەدى كىجىنىپ...

ءبىر اپتادان كەيىن بۇل اعاسىمەن بىرگە بەرليندە وپەرا تەاترى الاڭىندا تۇردى. قىرىق مىڭعا جۋىق ءوزى قۇرالپى بوزوكپە گۋ-گۋ ەتەدى. جەلكىلدەگەن تۋ، جارقىلداعان ەپولەتتەر. دارىلداپ موتوتسيكلەتتەر وتەدى توپ اراسىنان. جۇزشاقتى بالا بالىق تۇزدايتىن بوشكەدەي باراباندى موينىنا اسىپ الىپ، جۋان تاياقتارمەن قۇلاشتاي سوققىلاپ دۇڭگىرلەتىپ، اينالانى سەستى دۇبىرگە تولتىرىپ جىبەرگەن. كەنەت الدەقايدان ۇران تاستالدى. تاس تابانى ءدۇرىل-گۇرىلمەن دىرىلدەپ كەتكەن ۇلكەن الاڭنىڭ ورتاسى ايقارا اشىلىپ، بۋما-بۋما كىتاپتار تۇس-تۇستان لاقتىرىلا باستادى. ءاپ-ساتتە كىشىگىرىم توبەشىك پايدا بولدى. الدەقايدان قاتقىل ۇنمەن الدەكىم ايعايلايدى: «تاپ كۇرەسى مەن ماتەرياليزمگە ماڭگى قارسىمىز! حالىقشىلدىق پەن يدەاليزم جاساسىن! ماركس پەن كاۋتسكيدىڭ شيماي-شاتپاقتارى وتقا ورانسىن!!!» گۋىلدەگەن توبىر قوسىلا جامىرايدى. بارابان ءۇنى اۋىر ءزىلدى ىرعاققا ءتۇسىپ، مۇنىڭ كەۋدەسىن كەرىپ بارادى. ءبىر دۇلەي اكەسىنىڭ شاڭ باسقان توم-توم كىتاپتارىن قوس قولىمەن ۇستاپ، مۇنىڭ توسىنە قۇلاشتاي ۇرىپ، شەگە قاعىپ جاتقانداي الاپات. ساڭق-ساڭق ەتكەن قاتقىل ۇران جانە قايتالانا بەردى. «ادام جانىنىڭ مەيىرباندىعى ارتسىن! ازعىن ءناپسى جانىمىزدان اۋلاق كەتسىن! فرەيدتىڭ شاتپاقتارىن ورتەيمىن مەن!!!» دەيدى داۋىسزورايتقىشتان تاق-تاق ەتكەن قاتال ءۇن. ءسات سايىن زورايا قايتالانىپ تۇرعان ۇرەيلى وزاندى كۇڭىرەنە قايتالاعان مىڭداعان بوزوكپەنىڭ ورتاسىنان كەنەت ەرەسەكتەۋ بىرنەشە بوزبالا سۋىرىلىپ شىعىپ، قولدارىنداعى شىراقپەن ورتادا ۇيىلگەن كىتاپتاردىڭ تۇس-تۇسىنان وت قويدى! قانشاما سورەلەردە جىلدار بويى قالانىپ تۇرعان، ارەدىك قولدان-قولعا ءوتىپ، جاسىرىن وقىلعان كىرپىش كىتاپتار لاپ ەتىپ تۇتانىپ، الىپ الاۋ پايدا بولدى. كىرپىش كىتاپتاردان اجىراپ جىرتىلعان جەكە پاراقتار جالىننىڭ اسپان جالاعان تىلىنە ىلەسىپ، قالباڭ قاعا ۇشىپ كوككە كوتەرىلگەن. بارابان گۇرسىلدەرى اراسىنان نەمىس اۆتوماتىنىڭ ۇنىندەي تاقىلداي قايتالانىپ تۇرعان سەستى ۇران اۋا ءتىلىپ، الاڭنان اسپانعا اتىلىپ جاتتى. ەلىرگەن ءنوپىر الاۋدى اينالا لىقسىپ، قالىڭ كىتاپتاردى وتقا لاقتىرا بەردى، لاقتىرا بەردى. الدەقايدان شالقىعان شادىمان ءبىر مۋزىكا ءۇيىرىلىپ تۇر.

وتتونىڭ كوز الدى بۇلدىر تارتىپ، جانارىنان سورعالاعان جاستى سۇرتۋگە شاماسى كەلەر ەمەس. وسىندا اتتاناردا اعاسى ورتەپ كەتكەن اتالارىنان قالعان قاراشاڭىراعى كوز الدىنا كەلگەن. «ەلدى اشتىق جايلاپ كەلەدى. ۆەيمار رەسپۋبليكاسى تاقىرعا وتىرعىزدى بۇكىل ەلدى. ءۇي تۇگىل، ادامنىڭ ءوز باسى قايعى. اكەلەرىڭ دە سول جىندىسۇرەي رەسپۋبليكاشىلارعا ەلتىپ ءومىر سۇرگەن. بۇل ءۇيدى ەندى ۇمىتىڭدار! جاڭا ءومىر باستاۋ كەرەك!» دەگەن اعاسى. مىنا وزانداعان وتىز مىڭ وعلاننىڭ اراسىنان قوشتاساردا شىرىلداي جىلاعان قارىنداسىنىڭ ءۇنى وزا شىعىپ، ميىنا شانشىلدى. «جانىم، ماريا!» دەدى سولقىلداپ.

...ۇزىك-ۇزىك ەلەستەر كوشە بەرگەن كوز الدى بۇلدىراپ.

* * *

جەرتولەنىڭ ەسىگى اشىلعاندا-اق ءسپيرتتىڭ ءيىسى قولقا قاۋىپ كەتتى. اۋامەن ايمالاسقان اجداھا دەمدى اقسايتان مۇندا قايدان كەلگەن؟! بۇل ۇيدە، ءۇي تۇرماق بۇل اۋلادا اراق ىشەتىن ەشكىم جوق ەدى عوي؟! ارمان اڭ-تاڭ. تاڭىرقاماي قايتسىن – نەمەرە اعاسىنىڭ وسى جەرتولە كىلتىن سۇراپ العانىنا جىلدان اسقان. كەشقۇرىم كولىگىنىڭ اككۋمۋلياتورىن كىرگىزىپ، وتقا قويىپ جۇرەتىن. ءوزى ىشىمدىك اتاۋلىعا مۇلدە اۋەس ەمەس. بالكىم، اعاسى ەسكى كولىگىنىڭ ونى-مۇنىسىن شايىپ جۇرگەن بولار سپيرتپەن؟!.

الاكولەڭكە جەرتولەگە سالدەن سوڭ كوزى ۇيرەنگەن. وڭ جاق بۇرىشتا – بۇرناعى جىلدارى وزدەرى ۇيدەن شىعارىپ تاستاعان كونەتوز كەرەۋەتتە اعاسى جاتىر ەكەن. مۇنى كورسە دە قوزعالا قويمادى. يەگىن قاعىپ قاپ، يشارامەن «تورلەت» دەگەندى بىلدىرگەن. كەرەۋەتتىڭ اياق جاعىندا تەمىر تۋمبا، تۋمبا ۇستىندە بەس ليترلىك سۋدىڭ قۇتىسى تۇر. موينىنان كەسىلگەن پلاستماسسا ىدىسقا الدەبىر كۇماندى سۇيىق قۇيىلعان ەكەن. ء«سپىرت شىعار؟» دەپ توپشىلادى ارمان. اعاسىنا تاقالىپ كەلگەندە اڭدادى: كەرەۋەتتىڭ استى تولعان مەديتسينالىق ءسپيرتتىڭ بوساعان شيشالارى. اتاسىنىڭ شاقشاسىنداي عانا شاعىن 0,3 گرامدىق قوڭىرقاي قۇتىلار ءۇيىلىپ جاتىر. «اعام اراق ىشپەۋشى ەدى عوي؟! ىشسە دە ءسپىرت ىشپەيتىن شىعار؟! دۇكەندە ىشىمدىك اتاۋلىنىڭ نەشە اتاسى ءتىزىلىپ تۇر عوي. مۇنىسى نەسى؟!» دەپ ويلادى. سۇراۋلى جۇزبەن كەرەۋەتتە بۇرىسىڭكىرەپ جاتقان نەمەرە اعاسىنا قارادى. اناۋ ماعىناسىز ىرجيادى.

كەنەت بىلتىر تاعى وسى اعاسىنىڭ مۇنى دارىحاناعا جۇمساپ، سەگىز قۇتى سپيرت الدىرعانى ەسىنە ءتۇستى...

* * *

كوكتەمنىڭ سول مازاسىز كۇندەرىنەن كەيىن وتتو كىتاپ كورسە لوقسيتىن وزگەشە ءبىر دەرتكە شالدىقتى. مارقۇم اكەسى ءوزى وقىعان قالىڭ كىتاپتاردىڭ قىسقاشا مازمۇنىن سۇيسىنە اڭگىمەلەپ وتىرار ەدى كەشكى استا. بۇل جەتە ۇقپاسا دا، جەلىسىنە ىنتىعىپ، وي-قيالىمەن عالام شارلاپ كەتەتىن. ەندى سونىڭ ءبارى اۋلەكى قوسۇرەي تۇستەي. سانسىراعان ساناسىنا مازا بەرەر ەمەس. وتىز ءۇشىنشى جىلدىڭ كۇرسىنىسكە تولى كوكتەمىنەن كەيىن قانشاما اۋتودافە وتكەرىستى. قانشاما كىتاپتى ورتەدى. مىنە، بيىل جاسى ون سەگىزگە تولىپ تۇر. انە-مىنە دەگەنشە، التى جىل جىلىسقان.

ەستۋىنشە، قارىنداسى ماريانى نەمەرە اعاسى «يۋنگمەدەل» قۇرامىنا تاپسىرعان. قازىر «نەمىس قىزدارى ۇيىمىندا» بولسا كەرەك. «قايدا جۇرسەڭ دە امان بول، ماريا!» دەدى وتتو كۇبىرلەپ. بۇگىن ءوزى «پولياك ءدالىزى» ارقىلى شىعىس پرۋسسياعا وتەتىن توپپەن جولعا شىقپاق...

* * *

اعاسى تەمىر تۋمبانىڭ ىشىندەگى كىشكەنە ەلەكتر پليتانى شىعارىپ قويعان. ىرگەدەن سوزىلا شۇبالعان جەلىگە جالعانعان توق پەش ءاپ-ساتتە قىزا باستادى. كونەتوز كۇپايكەسىنىڭ جان قالتاسىنان جۇدىرىقتاي تۇيىنشەك الىپ شىعىپ، وراعان تسەللوفان قاعازىن جىرتىپ، ىشىندەگىسىن اپپاق داكەگە توكتى. كەۋىپ ۇپ-ۇساق بوپ ۇگىتىلگەن قاراسورا. ونىسىن داكەگە وراپ، تەمىر تەگەشكە قۇيىلعان سپيرتكە مالشىلاي باستادى... سودان شاي قايناتىم ۋاقىت بويى ءتۇرلى قوسپالارمەن ابدەن ىلىققان سپيرت وتكىر ءيىستى بوزعىلت بۋ اتىپ، اقىرى توتيايىننان ازىپ، قويۋ مۇنايعا اينالىپ كەتتى. تەگەش ءتۇبىن اينالدىرا زەر ساپ قاراپ وتىرعان اعاسى قالتاسىنان تاعى الدەنە الىپ شىعىپ، الگى «مۇنايعا» سەبە باستادى. تۋمبادان قالايى قاسىق الىپ شىعىپ، تاعى دا ساپىرىلىستىرىپ كەتتى. «بۇل – حيمكا!» - دەدى ارمانعا ءمۇلايىمسي قاراپ. «بوقمۇرىن بالالار ناشا شەككەنگە ءماز بوپ ءجۇر. مۇنى كورسە تالىپ قالاتىن شىعار؟! كورەسىڭ بە؟» بۇل زارەسى ۇشىپ، ورنىنان قوزعالاقتاپ شەگىنشەكتەپ كەتكەنىن اڭداماي قالدى...

سول كەشتە جەرتولەدەن قالاي شىققانى ەسىندە جوق. اعاسىنىڭ قيىلا ۇگىتتەۋىمەن بەس ليترلىك ىدىسقا توعىتىلعان كولانىڭ قۇتىسى ىشىنە ويماقتاي تەمىر قاقپاقتا جانىپ-بىقسىپ تولعان «حيمكادان» وكپەسىن كۇيدىرە ءبىر رەت قانا تارتقان. جوتەلدەن قيقىنىپ، ءولىپ قالا جازدادى. قاراشىعىنا ينە قادالعانداي بولدى سول ءسات. كوز الدىنا تەڭبىل-تەڭبىل وت ەلەستەپ، جۇلدىز جاندى ما-اۋ، ميى شانشىپ، جەلكەسى تارتتى ما-اۋ؟!

ۇزىك-ۇزىك ەلەستەر كوشە بەرگەن كولبەڭدەپ...

* * *

«وتتو فون ح... تازا اريلىك. مىنەزى – نوردتىق. باتىل. جولداستارىمەن قارىم-قاتىناستا سالماقتى. ۇستامدى...»

الاقانعا سىيارلىقتاي شاعىن عانا قۇجاتتىڭ سالماعى مۇنشا اۋىر بولار ما ەدى؟!

اناسى...

اكەسى...

اتاسىنان قالعان قارا شاڭىراق...

جالعىز، تەتە قارىنداسى ماريا...

وكسىككە تولى بالالىق...

ايعاي-ۇران...

تەمىردەي ءتارتىپ...

شەمەندى جۇرەكتەن شەر كەتپەگەن تۇنەك زامان...

ءبىر بەتىن دە اشىپ وقي الماعان، قۇپيا سىرىنا قانا الماعان كىرپىش كىتاپتار-اي!..

مارقۇم اكەسىنىڭ كوزى وتتاي جانۋشى ەدى اڭگىمەلەگەندە، اسىل اناسى دا ارەدىك قوشتاپ قويىپ، مۇنىڭ قوڭىرقاي شاشىنان يىسكەپ، ەركەلەتەتىن. وتتوعا سونشا قىمباتقا تۇسكەن بۇل قۇجات. «ماريا قايدا ءجۇر ەكەن؟!» دەپ ويلادى قامىعا. جۇرەگى تاس بوپ قاتىپ كەتسە دە، قارىنداسىن ويلاعاندا جانارىنىڭ جاعاسىن تولقىن كەرىپ كەتەدى...

كيونيگسبەرگتە مۇنى الاپات سوعىستىڭ العاشقى جالىنى كۇتىپ تۇر ەدى. فيۋرەرگە دەگەن سەنىمى جازىقسىز قالانىڭ جاۋتاڭكوز تۇرعىندارىنىڭ جاسىمەن-اق شايىلىپ كەتكەن. اقىرى، مىنە، الاقانداي قۇجاتىن وتقا لاقتىردى. «كىتاپ ورتەگەننەن جاقسى عوي» دەدى قالانىڭ شىعىس بەتىندە تاڭدى بوزارا كۇتىپ وتىرىپ.

ۇزىك-ۇزىك ەلەستەر وتقا ورانعان قۇجاتىمەن قوسا كوز الدىنان، ساناسىنان وشە بەرگەن...

* * *

«جاستار ناشاقورلىققا قارسى!»

«العا!»

«جاسا!»

داۋىسزورايتقىشتان قۇمىعا شىققان ءۇن ساياباقتىڭ تال-بۇتاسىن تەربەگەن جەلمەن قالا كوشەلەرىن ارالاپ-اق كەتتى. سول ءسات 500 مەگاۆاتتىق قوس كولونكادان ءدۇبىرلى ىرعاقپەن ءان توگىلدى. ءان بولعاندا دا مۇحيت اسىپ كەلگەن رەپ-تاقپاق. توپتى جاس الگى تاقپاققا ەلتىپ، ىرعاق قۋالاي قول سوعىپ قويادى. ورتادان الاڭقاي اشىپ، القا-قوتان قورالاپ تۇرىپ العان. اشىق الاڭقايعا شارشى كراگيس توسەلىپتى. باسىنا توقىما كەپە جاپسىرعان، بۇتىنا كەڭبالاق شورتى كيگەن، يىنىنە ىلگەن كەڭ مايكاسى ىشقىرلانباعان ءبىر تاپال بوزبالا كەنەت ورتاعا ىرعي شىعىپ، الگى كراگيسكە توبەسىمەن شانشىلا قالدى. شانشىلا قاپ، رەپ-تاقپاقتىڭ كالاشنيكوۆتىڭ اۆتوماتىنشا تاقىلداعان تاقىس جورعاسىنا ىلەسە قۇيىن-پەرەن ءۇيىرىلسىن. اياعى كوكتەن كەپ جاتسا دا، تەبىنىپ-تەبىنىپ قويادى. ارمان عوي بۇل. قيمىلى شالت. تار كوشەدە قاراڭعىدا جالپ-جالپ ۇشقان جارقاناتتان دا جىلپىڭ-اۋ. باقايشاعىنا دەيىن قيمىلداپ، بىرەسە جەرگە ەتپەتتەي جاتىپ، قۇرباقاشا سەكىرەدى تارباڭداپ. بىرەسە سۋ بەتىمەن جۇگىرگەن پەرىشە اياعىن اۋەگە ءىلىندىرىپ، توبەسىمەن جەر تۇيگىشتەيدى.

...ۇزىك-ۇزىك رەپ-تاقپاق كەش باتا جاعىلعان الاۋ باسىندا دا قويۋ تۇتىنمەن تۇنگە ۇمتىلىپ تىنعان.

* * *

وتتو مەن ماريا 1941 جىلدىڭ كۇزىندە كيونيگسبەرگتەن كسرو-نىڭ ىشكى ايماعىنا جونەلتىلگەن قالىڭ توپتىڭ اراسىندا ءبىر-اق ءسات جولىعىسىپ قالدى. عۇمىرعا بەرگىسىز جالقى مەزەت-ءتى. ماريا بويجەتىپتى. ۇستىندە شاتىرداي اپپاق كوفتا، تىرسەگىنە تۇسىرە قاراكوك يۋبكا كيگەن. بۇيرالاۋ قوڭىر شاشىن قوس بۇرىم عىپ ءورىپ الىپتى. مۇنى كورىپ، جانارى جارق ەتە قالدى. وتتو دا قاسىنا جەتىپ بارعان. «ماريا! جانىم، امانبىسىڭ؟» «اعاتايىم!» - دەدى ەلجىرەپ قارىنداسى، «سەن امان ءجۇرشى، جارىعىم!» ەكەۋىنىڭ دە جانارىنان جاس ۇزىلگەن. كەزدەسۋ دە، قوشتاسۋ دا ءبىر اۋلەتتەن ورگەن قوس مۇڭلىقتىڭ بالالىق باقىتىنداي تىم كەلتە بولدى.

ماريانىڭ ودان كەيىنگى تاعدىرى بەيمالىم...

وتتو بولسا، قازاق دالاسىنا كەلىپ تابان تىرەپ، قالىڭ ەلمەن ميداي ارالاسىپ كەتتى. قارتايعان شاعىندا سوناۋ باتىستاعى اتامەكەنىنەن قالعان ۇزىك-ۇزىك ەلەستەي ەستەلىكتەر مەن عۇمىرلىق ساعىنىشىنىڭ قۇرمەتىنە ءبىر نەمەرەسىنىڭ ەسىمىن ءماريام دەپ اتادى...

* * *

«توزاق وتىنان قۇتىلام دەسەڭ، اللاعا سەرىك قوسپاۋ كەرەك!» دەدى جۇنساقال مولدا. «قازاقتىڭ بارلىق ىرىم-جىرىمىن، داۋرىقپا ءداستۇرىن ۇمىتۋ كەرەك! تاريح دەگەن جالعان. اتا-باباڭ اقىلسىز بولدى ەكەن دەپ، سەن دە اقىماق بولۋعا قاقىڭ جوق! بەيىت باسىنا بارىپ ءتاۋ ەتۋدى، جانسىز تاسقا تابىنۋدى مۇلدە قويۋ كەرەك! مەن ولگەندە باسىما «ك-700» تراكتوردىڭ ءدوي دوڭعالاعىن قويساڭدار دا جەتەدى!»

جۇنساقال ۋاعىزىن وزىنە ريزا راۋىشتە قارقىلداي كۇلىپ تياناقتاعان. شولتيما بالاق كەنەپ شالبار كيگەن ءبىر توپ شاكىرت ءمۇلايىم جۇزبەن باس يزەسىپ تۇر. ورتالارىندا الگى ارمان دا بار. بىرەر جىل برەيك-دانسپەن اۋرەلەنگەن، بىرەر جىل «كۆن» قۋىپ، ساحنا توزدىرعان.

جانىنا داۋا تاپپادى ەشبىرىنەن.

اقىرى قاتارلاستارىمەن سيرياداعى العى شەبى بەلگىسىز سوعىسقا اتتانباق بولعان. ءدال سول كۇنى... سول كۇنى قاپىلىستا نەمەرە اعاسىن ىزدەپ، جەرتولەگە تۇسپەگەندە، كىم بىلەدى، جيھادشىلارمەن بىرگە قالىڭ كاۋىرگە قارسى مايدانعا اتتانىپ كەتەر مە ەدى؟! ەندىگى تىرلىگى – وسى. وكپەسىن اشىتا اششى ءتۇتىن تولتىرىپ اپ، ءتۇتىن سەيىلە جەتەتىن ەسۋاس كايىپكە ەلتىپ كەتكەن.

سول جىلى كوكتەمدە نەمەرە اعاسى جەرتولەدە ورتەنىپ قايتىس بولعان. ءوزى عانا كەتپەي، بۇلاردىڭ قاراشاڭىراعىن دا وتقا وراپ ەدى. بۇلاردىڭ اۋلەتى ەرىكسىز اۋىلعا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ال، اۋىلدا... اۋىلدا ەرتەلى-كەش كوشەنىڭ ماي توپىراعىن تاپتاعاننان باسقا تىرلىك جوق ەدى.

«تاعى ءبىر كۇن ۇياسىنا باتىپ بارادى. تۇنگى كۇنالاردان الدىن الا قىسىلادى-اۋ دەيمىن مىنا كۇن – قىزارىپ بارادى» دەدى كۇبىرلەپ. كوزى كىلگىرتتەنىپ كەتىپتى. ەزۋىنە جىمىسقى جىميىس ۇيالاعان. «بۇگىن سوعىس جىلدارىنداعىداي ءومىر سۇرەمىز!» دەدى دوسى دارىلداي كۇلىپ...

* * *

اۋىلداعى جالعىز تراكتور جاتاعان قىردىڭ ەتەگىنەن قوزعالا بەرە گۇر ەتە ءتۇسىپ وت العاندا الدەقاشان ءسونىپ قالعان الاۋ باسىندا ىقىلىق اتا توڭىپ، قالشىلداعان ناشاقور دا باسىن كوتەرىپ قارادى.

«بارشا وت اتاۋلى ءبىر كۇنى ءسونىپ، كۇل قۇشاتىنى انىق» دەدى ول كۇبىرلەپ.

* * *

ۇزىك-ۇزىك ەلەستەر عانا كەشەگى بولعان سوعىستى ەسكە ءتۇسىرىپ تۇرعان ەدى...

سەرىك ساعىنتاي.

17.ءىى.2015

Abai.kz