تاياۋدا اقپارات اعىنىندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ جەڭىسپەن اياقتالعانىنا 70 جىل تولۋىنا بايلانىستى قازاقستان مەن رەسەي بىرلەسىپ، «28 پانفيلوۆشىلار» دەگەن اتاۋمەن فيلم تۇسىرەدى، ونىڭ شىعىنىن دا ەكى ەل كوتەرىپ الادى دەگەن مازمۇندا حابار تاراعان ەدى. سونداعى قازتاگ-تىڭ حابارى بويىنشا، رەسەيدىڭ مادەنيەت ءمينيسترى ۆ.مەدينسكي فيلم ءتۇسىرۋ ءۇشىن بەلسەندى توپ وكىلدەرى ميلليونداپ قارجى جيناپ ۇلگەرگەنىن دە ايتقان ەدى.

رەسەي ءمينيسترىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل فيلم انىعىندا ەكى ەلدىڭ مەملەكەتتىك قازىناسى ەسەبىنەن ەمەس، قوعام وكىلدەرىنەن «جىلۋ» جيناۋ ارقىلى تۇسىرىلەتىن سياقتى. الەمدىك ارەنادا يمپەرياليستىك پيعىلىن تانىتىپ ۇلگەرگەن رەسەي ءۇشىن ورىس حالقىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن ۇشتاۋعا تۇرتكى بولاتىن ءفيلمدى حالىقتان قارجى جيناپ ءتۇسىرۋ – ولاردىڭ ءوز اۋرەسى بولسا كەرەك-ءتى. ال تەرەڭ ەكونوميكالىق داعدارىس جاعدايىندا ۇنەمگە كوشكەن قازاقستان ءۇشىن «بەلسەندى توپ وكىلدەرى» قاجەتتى قارجىنى قايدان جيناماق؟ جانە كرەملدىڭ جەتەگىنە ەرگەن ۇلىورىستىق شوۆينيزم ساياساتى ءورشىپ تۇرعان كەزدە ءبىزدىڭ ەلگە ماسكەۋدى قورعاعان-مىس پانفيلوۆشى 28 جاۋىنگەر جايلى اڭىزدى اقيقاتقا اينالدىرۋ قانشالىقتى قاجەت؟

ماسكەۋ تۇبىندەگى دۋبوسەكوۆو تەمىرجول بەكەتى ماڭىندا بولعان-مىس «اڭىز» رەسەيدىڭ ءوز ىشىندە سوناۋ 70-جىلداردان بەرى داۋعا اينالعان اڭگىمە. پانفيلوۆشىلار ەرلىگىنە قاتىستى زەرتتەۋ رەسەي تاريحشىلارى اراسىندا الدەقاشان ەكىگە جارىلعانى بەلگىلى. سولاي بولا تۇرا، ءبىز اقيقاتى ءدۇدامال «ەرلىكتى» ەلگە، اسىرەسە وسكەلەڭ ۇرپاققا ۇلگى ەتۋگە اسىعىستىق جاساعانىمىز ءجون بە؟

سويتە تۇرا، «28 پانفيلوۆشىلار ەرلىگىن قازاقستاندىقتار اسا جوعارى باعالايدى» دەگەن قر مادەنيەت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى ءتىپتى بۇل فيلم «كينوشەدەۆر» بولادى دەپ، «اربانىڭ الدىندا» جۇگىرە جونەلگەن ەكەن. بۇگىندە ءبىزدىڭ ەلدىڭ عالىمدارى مەن تاريحشىلارى ءوز ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىگى قاي جىلدان باستالادى دەگەن سۇراقتى ۇلكەن پىكىرتالاستىق تاقىرىبىنا اينالدىرعان كەزدە بوتەن ەلدىڭ ءبۇلىندىسىن تىقپالاۋدىڭ قاجەتى قانشا؟

راس، قىرۋار قارجى جۇمسالىپ تۇسىرىلەتىن شىعارمانىڭ «شەدەۆر» بولۋىنا مومىن قازاق قارسى بولماس، بىراق فيلمگە جەلەۋ بولار تاقىرىپتىڭ قۇندىلىعى جانە ونىڭ كەشەگى تاريحتاعى اقيقاتى مەن ورنىن انىقتاپ الۋ الدەقايدا ماڭىزدى ماسەلە بولسا كەرەك. ودان بۇرىن سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ يتەرمەلەۋىمەن تۇسىرىلگەن «زا نامي موسكۆا» ءفيلمىن، ونىڭ باستى كەيىپكەرى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ تاريح مويىنداعان ەرلىگىن جاڭاشا دارىپتەۋ الدەقايدا ماڭىزدى بولار ەدى.

باۋىرجان دەمەكشى، قازاقتىڭ حاس باتىرى، سول سوعىستا داڭقى جايىلعان قولباسشى وسى پانفيلوۆ ديۆيزياسىندا روتا، باتالون، پولك باسقارسا دا، 28 پانفيلوۆشىنىڭ ەرلىگى تۋرالى نەگە ءتىس جارماي كەتتى؟ بۇل دا ءبىز ءۇشىن ءتۇيىنى شەشىلمەگەن سۇراق.

ال سول باۋىرجاننىڭ ماسكەۋ تۇبىنەن كەيىنگى مايدان جولى، ونىڭ اتاقتى رجەۆ شايقاسىنداعى ەرلىگى، ديۆيزيا كومانديرى بولعان كەزدەگى قولباسشىلىق سوعىس قيمىلى جونىندە ءبىزدىڭ جاس ۇرپاق دانەڭە بىلمەيدى. سوعىستان كەيىن كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس شتابىندا جاياۋ اسكەردىڭ سوعىس تاكتيكاسى كۋرسى بويىنشا ساباق بەرگەن پولكوۆنيك مومىشۇلى تۋرالى ءبىز نە بىلەمىز؟

مىنە، ۇلتقا ۇلاعات بولارلىق وسىنداي ەسىمدى دارىپتەۋدىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ ەلدىڭ بيلىگى داقپىرتى مەن دابىراسى كوپ تاريحقا تانتىلىك تانىتۋدا. «داقپىرت پەن دابىرا» دەيتىن سەبەبىمىز – اسىرەسە وتكەن عاسىردىڭ 80–90-جىلدارى ارالىعىندا رەسەي تاريحشىلارى مەن جۋرناليستەرى ءباسپاسوز بەتتەرىندە پانفيلوۆشىلارعا قاتىستى دۇرلىككەن ايتىس تۋدىردى: 28 باتىر بولعان جوق، ول سوعىس جىلدارعى پاتريوتتىق يدەيادان تۋعان اڭىز ەدى دەگەن تاقىرىپ توڭىرەگىندە كوپ داۋ-داماي بولدى.

سونىمەن، ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستىڭ تاريحتاعى فابۋلاسى قالاي ءوربىدى؟

...1942 جىلدىڭ 22 قاڭتارىندا «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىندە ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى الەكساندر كريۆيتسكيدىڭ «28 باتىر تۋرالى» وچەركى جارىق كورەدى. وندا 1941 جىلدىڭ كۇزىندە الماتىدا جاساقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزيسىنىڭ 28 پانفيلوۆشى-باتىرلارىنىڭ سوعىستاعى ەرلىگى، گازەت ءتىلشىسى ءوز كوزىمەن كورىپ تۇرعانداي، ەگجەي-تەگجەيلى جازىلادى.

«ەلۋدەن استام جاۋ تانكىسى پانفيلوۆ باسقاراتىن ديۆيزيانىڭ جيىرما توعىز سوۆەتتىك گۆاردياشىلارى قورعاعان شەپكە جىلجىپ كەلەدى... (سولداتتاردىڭ بىرەۋى كەيىننەن قورقاق بولىپ شىعادى – رەد.). سوعىس ءتورت ساعاتتان استامعا سوزىلدى. بۇل كەزدە جاۋدىڭ 14 تانكى مايدان دالاسىندا قيمىلسىز قالعان ەدى. سەرجانت دوبروبابين مەرت بولدى، قىزىل اسكەر شەمياكين دە قازا تاپتى... كونكين، شادرين، تيموفەەۆ جانە تروفيموۆتار دا جان تاپسىردى... كوزى قىزارىپ كەتكەن كلوچكوۆ جولداستارىنا قاراپ: «دوستار، وتىز تانكى ەكەن، بىزگە وسى جەردە ولۋگە تۋرا كەلەتىن شىعار. رەسەي كەڭ بايتاق، بىراق شەگىنەرگە جەر جوق – ارتىمىزدا موسكۆا...» – دەدى.

ەكى قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ العان قوجابەرگەنوۆ ساقىلداپ تۇرعان جاۋ پۋلەمەتىنىڭ اۋزىنا بارىپ قۇلادى... بارلىق جيىرما سەگىز ادام جان تاپسىردى».

راس، ەگەر سوعىس الاڭىنداعى وقيعا وسىلاي بولعاندا، بۇل – جانكەشتى ەرلىكتىڭ كورىنىسى. دەسەك تە، ارادا كوپ جىلدار وتكەندە، رەسەي تاريحشىلارىن بۇل ەرلىكتىڭ تاريحى نەگە دۇرلىكتىرىپ وتىر؟ سول تۇستاعى ساياسي جۇيەنىڭ بەدەلدى اسكەري باسىلىمىنداعى وچەرك مايدانداعى ءتىلشى ۆاسيلي كوروتەەۆتىڭ 1941 جىلدىڭ 27 قاراشادا شىققان «مەرت بولعان 28 باتىردىڭ وسيەتى» اتتى ماقالاسىنىڭ ىزىمەن جازىلعان كورىنەدى. بىراق، كريۆيتسكي مەن كوروتەەۆتىڭ جازعاندارىندا تولىپ جاتقان سايكەسسىزدىكتەر بار ەكەنىن ايتىپ، اقيقاتتى انىقتاماق بولعان رەسەي تاريحشىلارى دابىل قاقتى: «بۇل ناسيحاتتىق قيال»، «شىندىققا ساي كەلمەيدى» دەپ، اڭىزدى اشكەرە ەتۋ ءۇشىن جار سالدى.

وكىنىشكە قاراي، بۇل شايقاستىڭ انىق-قانىعى بۇگىن ەمەس، سول سوعىس كەزىنىڭ وزىندە-اق ءتيىستى ورىنداردىڭ كۇمانىن تۋعىزىپ، كوڭىلىن اۋدارعانى بۇگىنگى كۇنى بەلگىلى بولىپ وتىر. رەسەي باسىلىمدارىندا ءار كەزدە جاريالانعان اشكەرە ماقالالاردا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر بويىنشا، 28 پانفيلوۆشىنىڭ ءبارى بىردەي قازا بولماعان.

ماسەلەن، سوڭعى جىلدارى بەلگىلى بولعان مىنانداي بىرنەشە دەرەك بار. 1942 جىلى-اق «ايىرىقشا ءبولىم» چەكيستەرى فاشيستەرگە ءوز ەركىمەن تۇتقىنعا تۇسكەن دانيل قوجابەرگەنوۆتى (ا.كريۆيتسكي «جاۋ پۋلەمەتىنىڭ اۋزىنا بارىپ قۇلادى...» دەگەن) تۇتقىنداعان. ول جاۋاپ الۋ كەزىندە ءوزىنىڭ پانفيلوۆ باسقارعان 316-اتقىشتار ديۆيزيانىڭ جاۋىنگەرى ەكەنىن مويىنداعان. ساياسي جەتەكشى ۆاسيلي كلوچكوۆتىڭ بايلانىسشىسى بولعان قوجابەرگەنوۆ دۋبوسەكوۆوعا اقپارات اكەلە جاتىپ، قولعا تۇسكەنىن ايتادى. ياعني، ول 17 قاراشا كۇنگى «قىرعىن شايقاس بولعان» رازەزگە جەتىپ ۇلگەرمەگەن.

16 قاراشا كۇنى ول الدەبىر جاعدايدا تۇتقىننان سىتىلىپ شىعىپ، ورمانعا ءسىڭىپ كەتەدى. سودان قوجابەرگەنوۆ ورمان اراسىندا لەۆ دوۆاتوردىڭ اتتى اسكەرىنە تاپ بولادى...

وسى جەردە تاعى ءبىر ادام سەنگىسىز وقيعا (دۇرىسى – ەكىجۇزدىلىك) بولادى. «قازا بولعان» جاۋىنگەر ء«تىرىلىپ كەتكەن سوڭ»، پولك كومانديرى 1942 جىلى پانفيلوۆ ديۆيزياسىنا كەلە سالىپ، «قازا تاپقان» اسقار قوجابەرگەنوۆتىڭ اتى «قاتە جازىلعانىن»، ياعني «دانيل» بولىپ كەتكەنىن، شىن مانىندە ونىڭ ءتىرى ەكەنىن جوعارىعا حابارلايدى. ناتيجەسىندە اسقار قوجابەرگەنوۆكە «سوۆەت وداعىنىڭ باتىرى» اتاعى بەرىلەدى. بىراق ءوزارا اتتاس ەكى جىگىتتىڭ ەشبىرى دە دۋبوسەكوۆو تۇبىندەگى شايقاسقا قاتىسى بولماي شىعادى.

دانيل قوجابەرگەنوۆ بولسا، ء«تىرىلىپ» كەلگەن سوڭ، بىردەن مايدانعا جىبەرىلەدى. اۋىر جارالانىپ، ەلگە قايتادى. وت جاعۋشى بولىپ جۇمىس ىستەپ، 1976 جىلى الماتىدا قايتىس بولادى.

مايداندا «قازا تاپقان» سوڭ ماراپاتتالعانداردىڭ تىزىمىندە ءبىرىنشى بولىپ تۇرعان يۆان ءدوبروبابيننىڭ تاعدىرى ودان دا قيىنداۋ. ول 1947 جىلى قاراشادا ۋكراينادا تۇتقىندالىپ، «مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاساعان» دەپ ايىپتالادى. ول كەزدە ءوز ەركىڭمەن ەمەس، جارالانىپ، ەسىڭنەن تانىپ قالىپ، جاۋ قولىنا تۇتقىنعا تۇسسەڭ دە، سونىڭ ءوزى اتۋ جازاسىنا نەمەسە قيىر شىعىسقا 10–15 جىلعا جەر اۋدارىپ جىبەرۋگە جەتكىلىكتى بولاتىن. بىراق يۆان دوبروبابين 1942 جىلى قاراشادا ماسكەۋ تۇبىندە ولمەگەنىن، تەك جارالانىپ، تۇتقىنعا تۇسكەنىن مويىندايدى.

نەمىستەردەن قاشىپ شىققان ول حاركوۆ وبلىسىنداعى پەرەكوپ دەرەۆنياسىنداعى تۋىستارىنا كەلەدى. سول جەردە دوبروبابين نەمىستەرگە پوليتساي بولىپ قىزمەت ەتەدى.

28 پانفيلوۆشىلار تۋرالى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ارتەم پلاتونوۆ بۇل جايىندا بىلاي دەپ جازادى: «1942 جىلدىڭ تامىز ايىندا مامانداردى گەرمانياعا جۇمىسقا جىبەرۋ تۋرالى نەمىستەردىڭ بۇيرىعى شىعادى. دوبروبابينگە ءوزىنىڭ تۋعان سەلوسىندا پوليتساي بولۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل جەردە ەكىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا تۋرا كەلگەن ەدى: نە پەرەكوپتا پوليتساي بولاسىڭ، بولماسا گەرمانياعا ايدالاسىڭ. بۇنىڭ ماجبۇرلىكتەن بولعانىن، يۆاننىڭ ءوز وتانىن ساتپاعاندىعىن مىنا ءبىر فاكتىلەر دالەلدەيدى. ءدوبروبابيننىڭ كەزىندە دەرەۆنيادا بىردە-ءبىر كوممۋنيست دارعا اسىلماعان، سەلوعا كەلىپ تىعىلعان بىردە-ءبىر سوۆەت جاۋىنگەرى نەمىستەرگە بەرىلمەگەن».

الايدا اسكەري چەكيستەر ونىڭ وتكەن-كەتكەنىن 1947 جىلى انىقتايدى. بۇل تۋرالى ارتەم پلاتونوۆ بىلاي دەپ جازادى: «اسكەري تريبۋنال بۇرىنعى ۆزۆود كومانديرىنىڭ ورىنباسارىن 15 جىل لاگەرگە جىبەرىپ، جازاسىن وتەۋگە ۇكىم ەتەدى. و باستا «وتانىنا وپاسىزدىق جاساعانى ءۇشىن» 25 جىل بەرمەك بولادى. بىراق قانشا دەگەنمەن دە، «ايگىلى 28-ءدىڭ» ءبىرى ەمەس پە، سول سەبەپتى مەرزىمىن ازداۋ بەرەدى. ول بوستاندىققا مەرزىمىنەن بۇرىن، جەتى جىلدان سوڭ شىعادى».

سونداي-اق لاريون ۆاسيلەۆ، گريگوري شەمياكين، يۆان شادرين جانە دميتري تيموفەەۆ وزدەرىنىڭ سول «اتاقتى شايقاسقا» قاتىسىپ، ءتىرى قالعاندارىن دالەلدەيدى. ءسويتىپ، ولارعا دا «سوۆەت وداعى باتىرىنىڭ» التىن جۇلدىزى بەرىلەدى، بىراق بۇل تۋرالى كوپشىلىك جۇرتقا باسى ارتىق اڭگىمە ايتىلمايدى.

شىن مانىندە، ءتىرى قالعان سوڭ دا، ياعني سوعىستان كەيىن ولاردىڭ تاعدىرى وڭاي بولماعان. مىسالى، يۆان شادرين ايگىلى شايقاستا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ودان 1945 جىلى عانا بوسادى. مۇنان سوڭ سوۆەتتىك كونتسلاگەرلەردىڭ بىرىندە بۇرىنعى تۇتقىندارىنا ارنالعان فيلتراتسيالىق ەلەكتە ەكى جىلىن وتكەرەدى. 1947 جىلى التاي ولكەسىندەگى ۇيىنە ورالعاندا، جۇرت وعان كوكتەن تۇسكەندەي قارايدى. سەبەبى، ول «مايداندا ەرلىكپەن قازا بولعان» ەدى.

العاش الەكساندر كريۆيتسكيدىڭ «قيالداعى باتىرلارىنا» سەنبەگەن، پانفيلوۆشىلاردىڭ تاريحىنا جاريا تۇردە كۇمان كەلتىرگەن ادەبي سىنشى، پروزاشى ەميل كاردين بولدى. ونىڭ زەرتتەۋى ناتيجەسىندە «پانفيلوۆشىلار قۇپياسى» 1966 جىلى اشىلادى. 1948 جىلى پروكۋراتۋرا جۇرگىزگەن تەرگەۋ قۇجاتتارى بويىنشا مايدانگەر جازۋشى، ادەبيەت سىنشىسى ەميل كاردين «نوۆىي مير» جۋرنالىنا «اڭىزدار مەن فاكتىلەر» اتتى ماقالا جاريالايدى.

ول قولىنا تۇسكەن قۇجاتتار نەگىزىندە كەلتىرگەن دەرەكتەر بويىنشا، 1075-اتقىشتار پولكىنىڭ بۇرىنعى كومانديرى، كۋاگەر يليا كارپوۆتىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى: «1941 جىلدىڭ 16 قاراشاسىندا دۋبوسەكوۆو رازەزى ماڭىندا 28 پانفيلوۆشىنىڭ نەمىس تانكتەرىمەن شايقاسى بولعان جوق، مۇنىڭ بارلىعى ويدان شىعارىلعان. بۇل كۇنى دۋبوسەكوۆو رازەزى ماڭىندا 2-باتالوننىڭ قۇرامىندا 4-روتا سوعىستى. ولار شىنىندا دا باتىرلىقپەن شايقاستى. ماسەلە وسى باتىرلار تۋرالى بولۋى كەرەك ەدى عوي؟! بۇعان نە نارسە كەدەرگى بولعان؟ الدە پانفيلوۆشىلاردىڭ اتىستا ولگەنى – ءولىپ، قاشقانى – قاشىپ، نەمىستەرگە بەرىلگەنى قول كوتەرىپ كەتكەن سوڭ، مۇنىڭ ارتىن جابۋ كەرەك بولدى ما؟ ال 4-روتادا 100-دەن اسا ادام مەرت بولدى، گازەتتە جازعانداعىداي، 28 ادام ەمەس. بۇل كەزەڭدە مەنىمەن ەشقانداي ءتىلشى سويلەسكەن جوق. ەشكىمگە ەشقانداي 28 پانفيلوۆشى تۋرالى ايتقان ەمەسپىن، مۇنداي سوعىس بولماعاندىقتان، ول جايىندا ايتۋىم دا مۇمكىن ەمەس»، – دەگەن ەكەن پولكوۆنيك كارپوۆ.

ارادا 30 جىلدان استام ۋاقىت وتكەندە، ياعني 1997 جىلى، تاعى سول «نوۆىي مير» جۋرنالىندا تاريحشىلار نيكيتا پەتروۆ پەن ولگا ەدەلمان انىقتاما-باياندامانىڭ تولىق ءماتىنىن جانە ونىڭ باستى قورىتىندىسىن جاريالايدى:

«تەكسەرۋ-تەرگەۋ بويىنشا بەلگىلى بولعانداي، باسپاسوزدە جازىلعان 28 گۆاردياشى-پانفيلوۆشىنىڭ ەرلىگى – اسكەري ءتىلشى كوروتەەۆتىڭ، «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىنىڭ رەداكتورى ورتەنبەرگتىڭ جانە اسىرەسە گازەتتىڭ ادەبي حاتشىسى كريۆيتسكيدىڭ ويدان شىعارعان، قيالي دۇنيەسى. بۇل قيالي دۇنيە كەيىنىرەك جازۋشىلار تيحونوۆتىڭ، ستاۆسكيدىڭ، بەكتىڭ، كۋزنەتسوۆتىڭ، ليپكونىڭ، سۆەتلوۆتىڭ جانە وزگەلەردىڭ شىعارمالارىندا قايتالانىپ، سوۆەت وداعى حالقىنىڭ اراسىندا كەڭىنەن تارالدى».

بۇل - الدەبىر جۋرناليست نەمەسە تاريحشى ەمەس، كەڭەس وداعى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس پروكۋرورى، يۋستيتسيا گەنەرال-لەيتەنانتى ن.افاناسەۆ شىعارعان قورىتىندى. اسكەري پروكۋرور اڭىزعا وسىلاي ءولىمشى ەتىپ، ۇكىم شىعارىپ، ونى ەلدىڭ باس پروكۋرورى گ.سافونوۆقا جولدايدى. ال سافونوۆ ءوز كەزەگىندە ۆكپ ورتالىق كوميتەتىنە جونەلتەدى.

بىراق ورتالىق كوميتەتتىڭ ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى مۇنى تالقىلادى ما، جوق پا دەگەن ماسەلە قۇپيا كۇيىندە قالادى. تالقىلاۋ بولعان كۇننىڭ وزىندە جابىق ەسىك جاعدايىندا قابىلدانعان شەشىم بويىنشا، 28 پانفيلوۆشىلاردىڭ «ەرلىگى» ەلدىڭ پاتريوتتىق سەزىمىنە قىزمەت ەتۋ ءۇشىن جىلى جاۋىپ قالدىرىلۋى ابدەن مۇمكىن.

اقيقاتقا اينالعان اڭىزعا قاتىستى كۇدىكتىڭ ءبىرازىن كەيىننەن الەكساندر كريۆيتسكيدىڭ ءوزى سەيىلتكەن. ونىڭ ءوز ءسوزى بويىنشا، وچەرك جاريالانىسىمەن، ونى كەڭەس ارمياسى ساياسي باس باسقارماسىنىڭ باستىعى گەنەرال-پولكوۆنيك الەكساندر ششەرباكوۆ شاقىرتىپ الادى.

«ازداعان اڭگىمەدەن سوڭ، ششەرباكوۆ كۇتپەگەن جەردەن:

– جولداس كريۆيتسكي، ءسىز وچەركتە 28 پانفيلوۆشى تۇگەل قازا بولعانىن جازاسىز. سوندا سىزگە كلوچكوۆتىڭ «...روسسيا ۇلان-بايتاق... بىراق ارتىمىزدا موسكۆا – شەگىنەرگە جەر جوق!» دەگەن ءسوزىن كىم جەتكىزدى؟ – دەپ سۇرايدى.

كريۆيتسكي:

– مەن وسىنداي ساتتە كلوچكوۆ وسىعان تەكتەس ءسوز ايتۋى مۇمكىن-اۋ دەگەن ويمەن ونىڭ اۋزىنا بۇل ءسوزدى ءوزىم سالدىم، – دەپ، تۋراسىنان جاۋاپ بەرەدى.

ششەرباكوۆ كريۆيتسكيگە ۇزاق ۋاقىت ءۇنسىز قاراپ تۇرىپ:

– ءسىز وتە دۇرىس ىستەگەنسىز، جولداس كريۆيتسكي، – دەگەن...».

ششەرباكوۆتىڭ وسىنداي قولداۋىنان بولسا كەرەك، كريۆيتسكي ابدەن ەركىنسيدى. ول كەيىننەن: «28 باتىردىڭ سەزىمى مەن ارەكەتىنە كەلسەك، بۇلاردىڭ بارلىعى – مەنىڭ ادەبي قيالىم. مەن جارالانعان نەمەسە ءتىرى قالعان گۆاردياشىلاردىڭ ەشقايسىسىمەن سويلەسكەن ەمەسپىن. جەرگىلىكتى تۇرعىن حالىقتان مەن تەك كلوچكوۆتىڭ جەرلەنگەن بەيىتىن كورسەتكەن 14–15 جاسار بالامەن عانا سويلەستىم»، – دەگەندى اشىق ايتىپ جۇرەدى.

كەيىن 60-جىلدارى ماسكەۋ تۇبىندەگى سوعىستىڭ اڭىزى مەن اقيقاتىن جازىپ جۇرگەن تاريحشى ەميل كاردين 28 پانفيلوۆشى تۋرالى اڭىزدى قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، سوڭىنا دەيىن اشكەرەلەگەن تۇستا، وعان سوناۋ جوعارىدان برەجنەۆتىڭ ءوزى قاتتى ەسكەرتۋ جاساپ، باسىپ تاستايدى.

كريۆيتسكي بولسا، كەز كەلگەن داۋ-دامايدا: «سەندەر نە دەسەڭدەر، ول دەڭدەر، مەنىڭ ماقالام تاريحي قۇجات بولىپ قالادى!» – دەپ، ەشكىمگە دەس بەرمەيدى. مىنە، اڭىزدى اقيقاتقا اينالدىرعان اۆتوردىڭ ءوزى وسىلاي مويىنداپ وتىرعان جاعدايدا «28 پانفيلوۆشىلار ەرلىگىن» ودان ءارى دابىرا ەتىپ، ۇلت ۇرپاعىن جالعاندىققا مويىنسۇندىرۋ ادىلەتسىزدىكتىڭ اكەسى بولماي ما؟

ءبىر كوڭىل اۋداراتىن ماسەلە – سوعىستان امان قالعان پانفيلوۆشىلاردىڭ بىردە-ءبىرى بۇل پىكىرتالاسقا ارالاسپاعان، وزدەرىن قورعاپ، ءۋاج ايتقان ەشكىم بولماعان. سوعان قاراعاندا، بۇل «ەرلىكتىڭ» كولەڭكەلى تۇستارى كوپ بولعانىن «تاريحي كۋاگەرلەر» دە ءۇنسىز مويىنداعان سىڭايلى. سەبەبى، كەڭەس وداعىنىڭ بۇقارالىق سانانى باعىندىرۋعا باعىتتالعان الىپ يدەولوگيالىق ماشيناسى بولماسا، ءولىم مەن ءومىر اراسىنداعى ادامداردىڭ تاعدىرى بۇلايشا بۇرمالانىپ، وسىنشاما دابىرامەن ناسيحاتتالماعان بولار ەدى!

سونداي-اق بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا قوعامدىق قۇرىلىم وزگەرىپ، تاۋەلسىز ەلدىڭ تاريحى جاسالىپ جاتقان كەزدە، كەڭەستىك ساياسي ناسيحات اقيقاتتىڭ مىسىن باسقان كوممۋنيستىك يدەيا وزگەرمەي كەلە جاتقانىنا، جالعاندىقتىڭ جانى مۇنشا ءسىرى بولاتىنىنا دا قايران قالاسىز. كورشىلەس وزبەكستاندا سوۆەتتىك مۇرا مەن ونىڭ ناسيحاتتىق نەگىزدەرى قيراتىلدى. گرۋزيا «ۇلى وتان سوعىسى» دەگەن تاريحتى قايتادان سارالاۋ ۇستىندە. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى بۇل سوعىستى «بولشەۆيزمنەن ازات ەتۋ سوعىسى» دەپ جاريالادى. ۋكراينا رەسەيلىك مۇرانى عانا ەمەس، تۇتاس پراۆوسلاۆيە دۇنيەسىن ۇلتتىق ۇجدانمەن قايتادان قاراۋدا. ال ءبىزدىڭ ەل رەسەيدىڭ «ۇلىورىستىق» شوۆينيزم يدەياسىن قايتادان «تىرىلتۋگە» جان-دارمەنىمەن جاردەم جاساۋدا.

وسى ورايدا «28 پانفيلوۆشىلار» وقيعاسىنا قاتىستى كەڭەستىك كەزدە قالىپتاسقان رەسمي تاريحتى قايتا قاراپ، وعان اقيقات دەرەكتەر نەگىزىندە جاڭاشا باعا بەرۋ قاجەتتىلىگى «وتىرىك» كينو تۇسىرۋدەن الدەقايدا ماڭىزدى بولسا كەرەك. راس، ءبىز پانفيلوۆ ديۆيزياسىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاعى باتىرلىعىنا شەك كەلتىرە المايمىز. بىراق سول سوعىستىڭ اقيقاتى مەن اڭىزىن ايىرىپ الاتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى.

كەيىننەن 8-گۆارديالىق گەنەرال پانفيلوۆ اتىنداعى ديۆيزيا اتالعان اسكەري قۇرامانىڭ 1077-پولكىندە كوماندير بولعان زينوۆي شەحتمان ءوز ەستەلىكتەرىندە: «...تەك ەكى كۇنگى ۇرىستىڭ وزىندە پولكتىڭ 400 ادامى مەرت بولىپ، 100 ادامى جارالانىپ، 600 ادامى ءىز-ءتۇزسىز كەتتى. دۋبوسەكوۆو رازەزىن قورعاعان 4-روتانىڭ بەستەن ءبىر بولىگى عانا امان قالىپ، 5- جانە 6-روتالاردىڭ شىعىندارى ودان دا كوپ بولدى...» – دەپ جازدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – ەرلىكتى جوققا شىعارۋ ەمەس، اقيقاتتى جارىققا شىعارۋ.

ءبىر كەزدەرى كەڭەستىك اسكەردىڭ رۋحىن كوتەرۋگە قاجەت بولعان ۇراندار مەن يدەيالار بۇگىنگى قازاقستان ءۇشىن ۇلتتىق ۇلاعات بولا الا ما؟ ايتالىق، «موسكوۆسكي كومسومولەتس» گازەتىنىڭ شولۋشىسى الەكساندر مينكين 28 پانفيلوۆشىنىڭ تاريحىنا تۇسىنىكتەمە بەرە كەلىپ، 2009 جىلى مامىر ايىندا «ازات ەۋروپا/ازاتتىق» راديوسىنىڭ ورىس قىزمەتىنىڭ حابارىندا بىلاي دەپ مالىمدەدى:

«بۇل بۇرمالاۋ (!) بۇگىن جاسالعان جوق. ول سوعىس ۋاقىتىندا اسكەري رۋحتى كوتەرۋ ءۇشىن جاسالدى. مەن بۇل جايتتى ايىپتاۋعا اسىقپاس ەدىم. ساربازداردىڭ رۋحىن كوتەرۋگە تىرىستى. مايدان دالاسىندا تاۋىمىز شاعىلىپ، ءبىز جىلدام شەگىنىپ بارا جاتتىق. تۇتاس ارميالار قورشاۋدا قالىپ، قۇرىپ كەتىپ جاتتى. قالاي بولعاندا دا، اسكەري رۋحتى كوتەرۋ كەرەك ەدى».

ال ايگىلى تاريحشى ءارى پۋبليتسيست روي مەدۆەدەۆ بۇل بۇرمالاۋدىڭ سەبەپتەرىن ايتا كەلىپ، ويدان شىعارىلعان قيالي دۇنيەگە بىلاي دەپ تۇسىنىكتەمە بەردى: «تاريح دەگەنىڭىز – وتە كۇردەلى عىلىم جانە ونىمەن وتە بايىپتى تۇردە اينالىسۋ كەرەك. بۇل وتە قيىن دۇنيە، پىكىرتالاستىرۋ كەرەك، كەز كەلگەن شىنايى تۇسىندىرمەگە مۇمكىندىك بەرۋ كەرەك. بىراق بۇرمالاۋ – بۇل شىنىندا دا ساياسي دۇنيە، كوپ جاعدايدا ول «ارامنيەتتى وتىرىك»، – دەدى.

سوندىقتان دا بۇگىنگى قازاق جاستارىن «28 پانفيلوۆشىلار» دەپ اتالاتىن ءفيلمنىڭ جەلىسىمەن «ارامنيەتتى وتىرىككە» باۋلۋ بىزگە قاجەت پە؟

گۇلميرا تويبولدينا.

اباي.kz

دەرەككوزى: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى، (پروەكت «DAT» №05 (276) وت 05 فەۆراليا 2015 گ).