...الدىڭعى كىتابىمىزدا تەزەك تورەنىڭ سۋرەتتەرى جونىندە دە ويلارىمىزدى بىلدىرگەن ەدىك، سول سۋرەتتەردى بۇل جەردە دە سالعان اۆتورلارىن كورسەتىپ، تۇسىنىكتەرىمەن بىرگە كەلتىرە كەتەلىك (ا.اقىلبەكوۆتىڭ «تەزەك تورەگە قاتىستى جىر-ايتىستار انتولوگياسى»، 2014. الماتى كىتابى).

1. تەزەك تورەنىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ سالعان سۋرەتى.

2. تەزەك تورەنىڭ پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدىڭ كومەكشىسى

پ.كوشاروۆتىڭ سالعان سۋرەتى.

تەزەك تورەنiڭ كوزi تiرiسiندە سالىن­عان ەكi سۋرەتi بار. بۇل ەكەۋi دە بiزگە امان-ەسەن جەتتi. بiرi – تۋرا قاراپ وتىرعان، ەكiنشiسi – قىرىنان سالىنعان سۋرەت. سۋرەتتەردiڭ قۇندىلىعى مىنادا: بۇل سۋرەتتەر سۋرەتشiلەردiڭ قيالىنان سالىنعان تۋىندىلار ەمەس، تورەنiڭ بەت-الپەتiنە، كيiمiنە، بوي-باسىنا قاراپ وتىرىپ سالىنعان.

قازاقستان زەرتتەۋشiلەرi تەزەك تورەنiڭ قىرىنان قاراعانداعى سۋرەتiن اتاقتى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سالعانىن دالەلدەدi. بۇعان ەشكiمنiڭ دە تالاسى بولا قويماس. باق پەن ونەر قاتار قونعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتشiلiك ونەرi دە زور بولعانى بارشاعا ءمالiم. اكەسi شىڭعىس سۇلتاننىڭ “قۇداي ماعان باق بەرسە، iنiم حانقوجاعا (داۋلەسكەر كۇيشi) ونەر بەرگەن” دەگەن ءسوزi بار ەمەس پە؟!

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ “تەزەك تورە” اتتى سۋرەتiنە ماماندار بىلايشا باعا بەرەدi: “ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ۇزدiك تۋىندىلارىنىڭ بiرi –“تەزەك تورە” (پورترەتi) كەسكiنi. مۇندا قازاقتىڭ بەلدi سۇلتانى، ۇلكەن ديپلومات بەينەسi ايشىقتى دا ويلى، تەرەڭ فيلوسوفيالىق دارەجەدە كەسكiندەلگەن. شوقان سۋرەتتەرiن مۇقيات قارار بولساڭىز، ونىڭ ۇلى سۋرەتشiلەرگە ءتان ءادiس-ءتاسiلiن بايقايسىز. ونىڭ كوپتەگەن سۋرەتتەرi “قايتا ورلەۋ ءداۋiرi” سۋرەتشiلەرiنiڭ تۋىندىسىنا ۇقسايدى، سولاردىڭ تەحنيكاسى مەن ادiستەرiن قايتالايدى. بۇل شوقاننىڭ ۇلى سۋرەتشiلەر لەوناردو دا ۆينچي، رافاەل سانتيدiڭ گرافيكالىق سۋرەتتەرiمەن تانىس بولعانىن بiلدiرەدi. اسiرەسە، ونىڭ دولبار سۋرەتتەرi (نابروسكiلەرi) لەوناردو دا ۆينچيدiڭ ەسكيز سۋرەتتەرiنە وتە ۇقسايدى. شوقاننىڭ شوقتىعى بيiك جۇمىستارىنىڭ بiرi دە – ونىڭ وسى نوباي سۋرەتتەرi”[20] .

1) بiزدiڭ ويىمىزشا، بۇل سۋرەت شوقان ءۋاليحانوۆ پەن تەزەك تورەنiڭ العاشقى كەزدەسۋلەرiنiڭ بiرiندە، 1850-جىلدارى سالىنسا كەرەك. ونى تەزەك تورەنiڭ باس كيiمiندەگi قىتاي وكiمەتi بەرگەن (بيلiك­تi بiلدiرەتiن) اسىل تاس تا بiلدiرiپ تۇر. ول تۇستا رەسەي بيلiگi قازاق اراسىنا تولىق دەندەي قويماعان-دى.

2) تەزەك تورەنiڭ تۋرا قاراپ وتىرعان سۋرەتiن پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدiڭ كومەكشiلەرiنiڭ بiرi, تومسكiلiك سۋرەتشi پ.م.كوشاروۆ سال­عان. “الاتاۋ­سكيە وچەركي” ەڭبەگىندە تەزەك تورەنىڭ سۋرەتى بىلايشا سيپاتتالادى: “...قىمبات، جىلى شاپان كيiپ، اسىل، جالپاق بەلبەۋمەن بۋىن­عان. كەڭ ورنەكتi شالبار كيiنiپ، باسىنداعى بوركi باعالى تەرiلەرمەن ادiپ­تەلگەن. اشىق كوزدەرiنiڭ جانارى وتكiر. باستىرىلعان مۇرتتى، سيرەكتەۋ ساقالدى. اشاڭ ءوڭدi, ءور مiنەزi شەشiمدi, اقىلدى كiسiنi كورسەتiپ تۇر. بەت-الپەتi بiر قاراعاننان-اق ۇنامدى جانە تۋمىسىنان اسىپ تۋعان زەرەك ەكەندiگi بايقالادى”.

كەيiنiرەك ا.گەينس تەزەك تورەنi “...ورتاشا بويلى. وتكiر كوزدi, تiكە قاراعاندا جانارى وڭمەنiڭنەن وتكەندەي. سويلەگەندە شەشەندiكپەن اعىلىپ، ءوز ويىن انىق جەتكiزەدi...” دەپ سۋرەتتەيدi. سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدiڭ ءوزiنiڭ ايتۋىنشا: “تەزەك – ۇلى ءجۇزدiڭ سۇلتاندارىنىڭ iشiندەگi ەڭ ەرجۇرەك ءارi العىر ادام. قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا تەگiس تانىمال كiسi”.

پ.كوشاروۆتىڭ سۋرەتi سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدiڭ ىستىقكول ساياحاتى كەزiندە، ياعني 1857 جىلى سالىنعان. وسى سۋرەت 1889 جىلعى تاشكەنتتە شىققان ە.ت.سميرنوۆتىڭ “سۋلتانى كەنيسارا ي سادىك” اتتى كiتابىنا ەنگەن. سۋرەتتiڭ استىنا “تەزەك تورە. پوتوموك چينگيس حانا” دەپ جازىلعان. بۇل كiتاپتا تەزەكتەن باسقا ابىلاي حاننىڭ، كەنەسارى حاننىڭ، سىزدىق سۇلتاننىڭ، شىڭع­ىس ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتتەرi دە باسىلعان [4].

3) وسى جەردە ءوز تاراپىمىزدان قوسىمشا تىڭ وي (ازىرگە بىرەۋ ايتقانىن ەستىمەدىك) ۇسىنباقشىمىز. ول تەزەك تورەنىڭ (بولۋى مۇمكىن) ءۇشىنشى سۋرەتى تۋرالى. «شوقان جانە ونەر» كىتابىندا [20] «اعا سۇلتان» اتتى 1864 جىلى شوقاننىڭ سالعان سۋرەتى بار.

3. 1864 جىلى شوقان سالعان «اعا سۇلتان» سۋرەتى.

سول كەزدەگى (1864 جىلعى) شوقان ومىرىنە وي جۇگىرتىپ كورەلىك، بۇل جونىندە تاريحشى س.وتەنيازوۆ بىلاي دەپ جازادى: «1864 جىلى 10 ماۋسىمدا شوقان اۋليەاتا قالاسىن قوقاندىقتاردان بوساتقان  سوڭ، چەرنياەۆ وتريادىنان شىعىپ، ۆەرنىيعا، سودان سوڭ جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا كەلىپ، ونىڭ قارىنداسى ايساراعا ۇيلەندى. ايسارانى جاقىن بىلەتىن شوقاننىڭ دوستارى ونىڭ وتە اقىلدى ايەل بولعاندىعىن ايتادى»[9].

ولاي بولسا، شوقان 1864 جىلى قاي اعا سۇلتاننىڭ سۋرەتىن سالۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىزدار؟

بۇل جىلى اتاقتى عالىمىمىز ۇلى ءجۇز ىشىندە (جەتىسۋ، تۇركىستان ماڭى) بولدى، ياعني ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتاندارىمەن كەزدەسكەن جوق دەپ ەسەپتەيمىز. ال ۇلى جۇزدەگى اعا سۇلتان ءالي ءاديلوۆتى كوردى دەسەك (ەگەر ءتىرى بولسا), ول كىسى 1864 جىلى 78 جاستا (1846 جىلى 60-تا) بولۋى كەرەك (سۋرەتكە كەلمەيدى). ال اۋليە اتا، تۇركىستان، شىمكەنت جاعىندا اعا سۇلتان ول كەزدە جوق ەكەنىن (رەسەي يمپەرياسى جاۋلاپ، ۇرىس قيمىلدارى ءجۇرىپ جاتتى) ەسكەرسەك، سۋرەتتە سالىنعان جەتىسۋدىڭ اتاقتى سۇلتانى - تەزەك تورە بولار دەپ پايىمدايمىز.

بۇعان وسى ءۇش سۋرەتتى سالىستىرا قاراپ، كاسىبي سۋرەتشى (ۇقساس شتريحتارىن انىقتاپ) باعاسىن بەرسە وڭ بولار ەدى.

مىنە، ءدال وسى سۇراق بويىنشا مامان رەتىندە بەلگىلى تاۋەلسىز سۋرەتشى - بەرىك جانكە بەردەشۇلىنا جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى سۋرەتتەرگە ءوز باعاسىن ساراپتاۋ رەتىندە بەرۋىن سۇراعان ەدىك. ول كىسى بىلاي دەدى:

«...شوكاننىڭ شامامەن 1850 جىلدارى سالىنعان تەزەك تورە سۇلتاننىڭ سۋرەتi مەن 1864 جىلى سالىنعان (اۆتوردىڭ پايىمداۋى بويىنشا - تەزەك تورە سۇلتان) پورترەتiن سالىستىرعاندا سالىنۋ قولتاڭبالارىنىڭ وتە ۇقساستىعى تايعا تاڭبا باسقانداي-اق بiلiنiپ تۇر.

سۋرەتشiنiڭ (شوقان) تەحنيكالىق سالۋ ءادiسi بiر iزبەن ورiلگەن. مىسالى، باس كيiم مەن ۇستiگە كيگەن كيiمنiڭ قالىڭ كونتۋرلىق سىزىقتارىنىڭ ۇقساستىعى، شتريح بوياۋلارىنىن بiر iزدiلiگi, سونداي-اك بەت الپەتiنiڭ ارادا شامامەن ون ءتورت جىل ۋاقىت ءوتiپ سالىنعانىمەن دە، قاستىڭ، قىر مۇرىننىڭ، مۇرت پەن ساقالدىڭ ۇكساستىقتارىندا داۋ تۋعىزار ەلەمەنت جوق، ياعني ناعىز ۇقساستىق بايقالادى.

قىر مۇرىن مەن يەكتiڭ پ.كوشاروۆ سالعان سۋرەتتە دە قايتالانۋى، ءبارi - بiر تۇلعانىڭ بەينەسiن اشىق كورسەتەدi.

بiر قىزىعى، وسى ءۇش سۋرەتتiڭ سالىنۋ كەزەڭدەرiنiن اراسى جەتi جىلدان ەكەن، ياعني 1850 جىلعى سالىنعان سۋرەتتەگi ادامنىڭ جاس شاماسى شامامەن 30-35 جاس دەپ الساق، پ.كوشاروۆ سالعان 1857 جىلعى سۋرەتتەگi ادامنىڭ جاسى شامامەن 37-42, ال 1864 جىلى سالىنعان پورترەتتەگi جاس 44-49 جاس ارالىعىن كورسەتەدi. ارينە، اقشىل-قارا گرافيكا جاس مولشەرىن ناقتى انىقتاۋعا قيىنداۋ، ايتكەنمەن سولاي بولجامدايمىن.

سول سەبەپتi, وسى سالىنعان ءۇش سۋرەتتiڭ بiر ادام بەينەسi ەكەندiگiنە ەش ءشۇبا كەلتiرۋگە بولمايدى، سوندىقتان ءوز تاراپىمنان بۇل ءۇش سۋرەت تە بiر - اعا سۇلتان تەزەك تورەنiڭ پورترەتi دەپ ايتا الامىن.

قازiرگi دامىعان زاماندا، مۇمكiن، كومپيۋتەرلiك ەكسپەرت ارقىلى دا انىقتاۋعا بولاتىن شىعار، الايدا ول سۋرەت الەمiندە ءومiر سۇرەتiن ادامعا ارتىق بولار دەپ ەسەپتەيمiن...»

الماتى. 2015.

قۇرمەتتى وقىرمان، تاريحشى، سۋرەتشى اعايىنداردىڭ وسى پايىمداۋىمىزعا الىپ-قوسارلارىڭىز بار ما ەكەن دەگەن ويمەن، سىزدەرمەن ءبولىسىپ وتىرمىز.

ازامات اقىلبەكوۆ.

تالدىقورعان.

اباي.kz