– شىنىن ايتقاندا، ءسىزدىڭ اس ءۇي مەن سانيتارلىق توراپسىز پاتەرلەر جايلى ۇسىنىڭىز «كازنەتتى جارىپ شىقتى». دەپۋتات پەرۋاشەۆ وتانداستارىن لاس، ءارى اش كورگىسى كەلە مە؟   

– مەن، «اك جول» فراكتسياسى اتىنان، جاقسى جابدىقتالعان، كورىكتەندىرىلگەن جاتاقحانالاردى سالۋدى ۇسىندىم. ال «اجەتحاناسى جوق پاتەرلەر» جايلى سىبىستى باسقا بىرەۋ تاراتتى، مەنىڭ سويلەگەن سوزىمنەن بەس سەكۋندتىق روليك قيىپ الىپ، جەلىگە سالىپ جىبەردى. وندا نەگە مەنىڭ سويلەگەن ءسوزىمدى تولىق كورسەتپەسكە؟ نە بولماسا، مەنىڭ ۇكىمەتكە ناقتى ۇسىنىستار ەنگىزىپ جاتقان بولىگىن؟ ءماجىلىستىڭ سايتىنا كىرىپ، ءبىزدىڭ ناقتى نە ۇسىنىپ جاتقانىمىزدى سول جەردەن وقي الاسىزدار. قۇجاتتىڭ ورنالاستىرىلعان ۋاقىتىن دا سول جەردەن باقىلاي الاسىزدار.

ءيا، مەنىڭ پاتەردى مىسالعا كەلتىرگەنىم راس، مۇنداعى ماقساتىم – باسپانانىڭ پايدالى جانە جالپى اۋماعى اراسىنداعى ارا قاتىناستى انىق كورسەتۋ: اس ءۇي مەن سانيتارلىق توراپ جالپى اۋماققا كىرمەيتىن جاتاقحانادا  باسپانانىڭ قۇنى 40%  ارزانعا تۇسەدى. سوندىقتان جەكە پاتەردىڭ يپوتەكاسىن قالتاسى كوتەرمەيتىندەر ءۇشىن جاتاقحانا سالۋ كەرەك.

بۇل جەردە مەنىڭ سىنشىلارىم شۋ كوتەرگەن «ەسكى-قۇسقى» جاتاقحانا تۋرالى ايتىپ جاتقانىم جوق. ءبىز زاماناۋي ستاندارتتار بويىنشا اباتتاندىرىلعان جاتاقحانالاردى سالۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. مۇنداي جاتاقحانالار كوپتەگەن دامىعان ەلدەردە بار، ولار، ادەتتە، جۇمىسسىزدار نەمەسە قونىس اۋدارعاندارعا ارنالعان. جانە بۇل ۇلگىدە تەك جاتاقحانالار عانا ەمەس، مىسالعا، ەۋروپالىق نورمالار بويىنشا – ءبىر جۇلدىزدى قوناق ءۇيدىڭ اجەتحاناسى مەن اس ءۇيى – ءبىر قاباتقا ورتاق. ولاردىڭ باعاسى ارزان بولعاندىقتان، ۇلكەن سۇرانىسقا يە. مۇنداي قوناق ۇيلەردى گەرمانيا، پولشا، فرانتسيا، سكانديناۆيا ەلدەرى، جاپونيا، كورەيا ەلدەرىندە كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى. سوندىقتان ءبىز وتكەنگە ەمەس، وركەنيەتتى الەم قولدانىپ جاتقان تاجىريبەگە كوشۋدى ۇسىنىپ وتىرمىز. ءتىپتى باي دەگەن گەرمانيا ەلىنىڭ وزىندە حالىقتىڭ كوبىسى جالدامالى ۇيدە تۇرادى، ويتكەنى جەكەمەنشىك ءۇي الۋعا كەز كەلگەننىڭ شاماسى جەتە بەرمەيدى.

ءيا، جاتاقحانالار مۇلدەم ءۇيى جوق، جاعدايى جوق جاندارعا ارنالعان.

سول سەبەپتى، «ءبىزدى جاتاقحاناعا قاماۋ كەرەك ەمەس» نەمەسە «ءوزىڭ بارىپ تۇر» سياقتى سوزدەر – بوس اڭگىمە. بىرىنشىدەن، ەركىنەن تىس وندا ەشكىمدى كۇشتەپ اپارىپ، تۇرعىزىپ قويمايدى. جاتاقحانا سالۋ – ول دا اقشا. ەگەر ءسىزدىڭ لايىقتى باسپاناڭىز بولسا – قۇبا-قۇپ، قۋانىشتىمىز. وندا بۇل باستاما سىزدەر ءۇشىن ەمەس، سىزگە قاتىسى جوق ماسەلە جايلى قاتتى ۋايىمداۋدىڭ قاجەتى جوق.

جەكە ءوز باسىم 16 جاستان 24 جاسقا دەيىن جاتاقحانادا تۇردىم. ارينە، 50 جاسقا تاقاعان كەزدە وزىمە جايلى باسپانا ساتىپ الۋىما ابدەن بولادى. الايدا بۇل مەنىڭ باسپاناعا مۇلدەم قولدارىن جەتكىزە الماي جۇرگەن جاندار جايلى ويلاۋعا كەدەرگى بولماۋى ءتيىس، اسىرەسە، ولار ماعان دەپۋتات رەتىندە كەلىپ، كومەك سۇراعاندا، بەيجاي وتىرا المايمىن. ال مۇنداي ادامدار بىزدە تولىپ جاتىر. ال ەڭ جاعدايى قيىن جاندار – تۇرمىسىن جاقسارتۋ ماقساتىندا اۋىلدان قالاعا كەلگەن جاستار. ولار مۇگەدەك ەمەس، ءالى كوپ بالالى وتباسى ەمەس، تىركەلگەن تۇرعىلىقتى جەرى جوق، سوندىقتان اكىمدىكتەگى كەزەك بويىنشا الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي تۋرالى ارماندامايدى دا.

سونداي-اق، 40-60 مىڭ تەڭگەگە جۇمىس ىستەپ، جالاقىسىنىڭ جارتىسىن جاتاتىن ورىن ءۇشىن بەرسە ء(الى ءبىر اي بويى بىردەڭەگە كۇن كورۋ كەرەك) – يپوتەكانىڭ ءيىسى ولاردىڭ مۇرىندارىنا دا بارمايدى! سوندىقتان بۇل جەردە باسقا شەشۋ جولى كەرەك. «نۇرلى جەر» باعدارلاماسىنا 1,5 ترلن تەڭگە ءبولىندى – ال بۇل تەك قالا تۇرعىندارى مەن يپوتەكاعا كوزدەلگەن. ال، سوندا، مىنا جاستار ەشكىمگە كەرەك بولماي قالدى عوي؟ مەن مۇنىمەن كەلىسپەيمىن.

بازار مەن قۇرىلىس ماڭىنداعى جەكە سەكتوردى ارالاپ كورىڭىزشى – مۇندا انتيسانيتاريالىق جاعدايدا، ەگەۋقۇيرىقتارمەن بىرگە، اجەتحاناسى دالادا، سۋىق سۋى عانا بار ءار بولمەدە 6-10 بالادان تۇرىپ جاتىر! مىنە، اش، ءارى لاس دەگەندەر! ءبىز ولارمەن كەزدەستىك، اڭگىمەلەستىك. ولار اناعۇرلىم جاقسى جاعدايدا تۇرۋعا ارينە قۋانىشتى بولار ەدى، جاتاقحاناداعى جەكە بولمە – ولار ءۇشىن قول جەتپەس ارمان! وكىنىشكە وراي، بۇل بۇگىنگى كۇننىڭ شىن بەينەسى. ارينە، زور سۇرانىستىڭ ناتيجەسىندە جەكە مەنشىك يەلەرى وزدىگىنەن ءبىرشاما جاقسارتىلعان جاتاقحانالار سالا باستادى. دەگەنمەن، ولار وتە از، جاعدايلارى دا «ءماز» ەمەس.

سوندىقتان «اق جول» پارتياسى جايلى جاتاقحانالاردى سالۋدى ۇسىنىپ وتىر، بۇل جەردە يەسىنە قىرۋار اقشا تولەمەيسىز، جىلى اجەتحانا، جۋىناتىن جەر مەن اس ءۇي. وسى ارقىلى اۋىلدان كەلگەن جاستاردىڭ، مەيلى ارزان بولسىن، بىراق ادامعا لايىق، ءبىر جۇلدىزدى بولسا دا، ەۋروپالىق قوناق ۇيلەر دەڭگەيىندەگى باسپاناعا قولدارىن جەتكىزۋ.

سوندىقتان بۇل جەردە ءبىز ەمەس، جاتاقحاناعا قارسى شىققاندار جاستاردى اش-جالاڭاش، ونىڭ ۇستىنە اۋرۋ قىلعىسى كەپ وتىر، ويتكەنى ءبىر توپ بوپ انتيسانيتاريالىق جاعدايدا سالاۋاتتى ءومىر سالتى تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ابەستىك.

شامامەن ءبىر-ەكى كۇن بۇرىن پرەزيدەنتتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى جارىق كورگەن ەدى. ەلباسى ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدى زامان تالابىنا ساي بەيىمدەۋدى ۇسىنىپ وتىر. بۇل باسەكەگە قابىلەتتىلىك، پراگماتيزم، ۇلتتىق سايكەستەندىرۋ، ءبىلىم، ەۆوليۋتسيا، سانانىڭ اشىقتىعى.

نەلىكتەن، قانداي سەبەپپەن ءوز وتانداستارىمىزعا وركەندەۋگە، باسەكەگە قابىلەتتى بولۋعا، ومىردەن ءوز ورنىن تابۋعا مۇمكىندىك بەرمەيمىز؟ قالاي الىپ قاراساق تا، بۇنىمىز قاتە: ءوز جاستارىمىزدى «سورلاتىپ»، تىعىرىققا يتەرمەلەيتىن بولساق، سوندا ەلىمىزدى كىم ءۇشىن كوركەيتىپ جاتىرمىز؟ بۇل جاعدايدا، كەرىسىنشە، قوعام مەن مەملەكەت بىرىگىپ، جاستارىمىزعا ءبىلىم الۋعا، جاڭالىقتار اشۋعا جاعداي جاساۋعا مىندەتتى.

– العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىزعا پىكىر ايتقان – ءسىزدىڭ بۇرىنعى ارىپتەسىڭىز جانە دە «قول جۇمساۋ» جەكپە-جەگىنىڭ اۋەسقويى مۇحتار تىنىكەەۆ ەدى. ونىڭ سوزىنشە، ءوزىنىڭ تۋعان جەرى قاراعاندىدا مۇنداي ۋاقىتشا باراقتار ستالين-حرۋششەۆ زامانىنان بەرى تۇر. سوندا ءسىز بارلىعىن باراققا قاماپ قويماق ويىڭىز بار ما؟     

– مۇحتار جاي عانا بوس ءسوزدىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتتى. باراق دەگەن نە؟ ءتورت قابىرعاسى، بۋرجۋي پەشتەرى، اۋلا ورتاسىندا اجەتحاناسى جانە ەكى كۆارتال جەردە سۋ الاتىن كولونكاسى بار بەيشارا حالدەگى باسپانا.

ءدال قازىر وسىنداي جاعدايدا تۇرىپ جاتقان ادامدار دا بار، ءبىز زاماناۋي جاتاقحانالاردى سولار ءۇشىن سالۋدى ۇسىندىق. جۇرگىزىلگەن ۋاقىتشا تىركەۋ العاشقى ءۇش ايدىڭ وزىندە تىركەلگەن ورنى بويىنشا تۇرمايتىن 690 مىڭ ازاماتتى انىقتادى. ولاردىڭ كوپ بولىگى – سول باياعى اۋىلدان قونىس اۋدارىپ كەلگەندەر. بۇل تەك بىزگە ءمالىم بولعانى عانا، ال تىس قالعان جاندار قانشاما. ويتكەنى سالىق تولەۋدەن جالتارۋ ماقساتىندا، كوپتەگەن جالعا بەرۋشىلەر ءوز تۇرعىندارىن تىركەۋگە تۇرعىزبايدى دا. ولار ۋچاسكەلىك پوليتسيا قىزمەتكەرىمەن كەلىسىپ، وڭاي قۇتىلا سالادى.

بۇل دا ءالى ماسەلەنىڭ شەگى ەمەس. مەن ءوز ساۋالىمدا كەلتىرگەن (جەلىدە ونى دا قيىپ الىپ تاستاعان) دەموگرافتاردىڭ باعالاۋى بويىنشا بولاشاقتا ۇزاق مەرزىممەن اۋىلدان قالاعا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ سانى 2,5 ملن ارتىق ادامدى قۇرايتىن بولادى. جوعارىدا ايتىلعان 690 مىڭ، ال ءتىپتى مىنا 2,5 ملن ادام دا تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىندا كوزدەلمەگەن.

ۋرباندالۋ – الەمدە بىردە-ءبىر ەل توقتاتا الماعان ۇدەرىس. ءۇيى-كۇيى جوق، اشىنعان وسىنداي حالىقتى ءبىر ءسات كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزشى؟! مۇمكىن ءسىز ولاردى بايقاماعان بولارسىز، بازار ارتىنداعى جەكەمەنشىك ۇيلەردى ارالاماعان شىعارسىز، ال ونداي ادامدار بار، ولار كوپ. بۇل ءبىزدىڭ ەلدىڭ ازاماتتارى! بارلىق قىلمىس پەن جەزوكشەلىك ءدال سول جەردەن ءوربيدى – قىلمىستىق دەرەكتەردى وقىپ كورىڭىز. ال مۇنداي «سورلىلار» 5-6 ەسە كوبەيسە، وندا نە بولماق؟

سول سەبەپتى مۇنداعى «بولاشاق باراقتار» تۋرالى ۇرەيلى اڭگىمەلەر ورىنسىز دەپ سانايمىن. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز بۇعان قاراما-قارسى – قازىرگى باراقتاردان ادامدارىمىزدى قۇتقارىپ، لايىقتى ءومىر جاعدايىن جاساۋ.

– رەجيسسەر نۇرتاس ادامباي — ايەل بوپ كيىنۋدى جاقسى كورەتىن – ءتىپتى ءسىز تۋرالى سۋرەت شىعاردى: «دۋبايدا پيلوتسىز درون جىبەرىلسە، بىزدە دەپۋتات قازاقستاندىقتار ءۇشىن اجەتحاناسى مەن اس ءۇيى جوق تۇرعىن ۇيلەردى  سالۋدى ۇسىنىپ وتىر». ءتىپتى بىرنەشە پىكىردىڭ ءوزىن وقىپ وتىرىپ-اق، جۇرتشىلىق ءسىزدىڭ بۇل ۇسىنىسىڭىزعا نارازى ەكەنى بايقالۋدا. 

– قاتەلەسپەسەم، بۇل كەلىن سابينا ەمەس پە؟ تاماشا كينو، وتە مەيىرىمدى، كۇلكىلى، ءارى وزەكتى. ءبىزدىڭ باستامامىز – تۋرا وسىنداي نۇرتاس دارىندى كينو ءتۇسىرىپ جۇرگەن اۋىل جاستارىنىڭ پايداسىنا قوزعالىپ وتىر. ولار اۋىلدان كەلگەن بەتتە، وزدەرىنىڭ قاراپايىمدىلىعى مەن مەيىرىمدىلىگىن جوعالتپاي، اشىنباي، قۇردىمعا كەتپەي، كەلگەن جەرىندە پايدالى بولىپ، ماماندىق يگەرىپ، جۇمىسقا ورنالاسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولۋى ءۇشىن وسىنداي ۇسىنىستى كوتەرىپ جاتىرمىز. ەرتە مە، كەش پە، مۇنى ادامباي دا، باسقا ادامدار دا تۇسىنەدى دەگەن ۇمىتتەمىن. ازىرشە ادامدار جەلىگە ءسىڭىپ كەتكەن اقپارات ءۇزىندىسى بويىنشا وي تولعاپ وتىر عوي. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز قازاق سەگمەنتى ىشىندە زور قولداۋ تاپتى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزعا «جاپپاي ىزا» تۋرالى پىكىر – بىلايشا ايتقاندا، ازداپ اسىرا سىلتەپ ايتىلعان.

جالپى، مەن تۋرالى كىم نە دەگەنىن تالقىلاۋ ورىنسىز دەپ سانايمىن. مىناداي ءسوز بار: «اقىلدى ادامدار يدەيانى تالقىلايدى، قالعاندارى اقىلدى ادامداردى تالقىلايدى». ارينە، ماعان وسىنشالىق نازار اۋدارعان قۋانتادى، ءتىپتى پليۋس دەۋگە بولادى، ويتكەنى بۇل داۋ بارلىعىن ايقىن كورسەتتى. ال، ءوز سىنشىلارىما ايتارىم: مەن ولاردىڭ بارلىعىن قۇرمەت تۇتامىن جانە ءتىپتى تۇسىنەمىن دە.

ويتكەنى «دەپۋتات پاتەرلەردى اجەتحاناسىز سالۋدى ۇسىندى» دەگەن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرىن كوزىم شالىپ قالعان كەزدە – العاش كەلگەن ويلاردىڭ ءبىرى  «بۇل نەتكەن اقىماقتىق؟» بولعان ەدى. تەك سودان كەيىن، ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى قانشالىقتى بۇرمالاپ العانعا كوزىم جەتتى. تانىمال ادام ءومىرىنىڭ قيىن تۇستارىنىڭ ءبىرى وسى – كەيدە ءوزىڭ تۋرالى اقىلعا قونىمسىز جايتتاردى ءبىلىپ جاتاسىڭ. ەكىنشىدەن: جەلى ادامدارعا ءوزىن باتىل سەزىنۋگە مۇمكىندىك بەرەدى، اڭگىمەلەسىپ وتىرعان ادامدى كوزىڭمەن كورمەيسىڭ، ال ونىڭ ساعان قارسى دايەك كەلتىرەتىن مۇمكىندىگى جوق. بۇل «قيسىق تەلەفون» ويىنى سياقتى. بالا كەزدە وسى ويىندى جاقتىرتپايتىن ەدىم.

ۇشىنشىدەن، ءارى ەڭ باستىسى: ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز ارنالعان جاندار جەلىدە وتىرمايدى. ولار اياعىنان جىعىلعانشا قۇرىلىستا جۇمىس ىستەيدى، ادام تاسيدى، بازاردا اربا سۇيرەپ جۇرەدى، ايتەۋىر، شاماسى جەتكەنشە كۇن كورىپ جۇرگەندەر. ولاردىڭ كوبىندە كومپيۋتەر دە، سمارتفون دا جوق. سوندىقتان ولاردىڭ ينتەرنەتتە وتىرىپ، پىكىر جازۋعا ۋاقىتى دا جوق، جاعدايى دا جوق. بۇل ءبىر پاراللەل ءومىر سەكىلدى، بىراق بۇل شىنايى بار ءومىر، ونى ءبىزدىڭ كوپتەگەن ۆيرتۋالدى باتىرلارىمىز كورگەن ەمەس تە شىعار. ال ءبىر تەلەارنانىڭ جۋرناليستەرى ەرىنبەي، الماتىلىق بازارعا بارىپ، ونداعى اۋىلدان كەلگەن وتانداستارىمىزبەن اڭگىمەلەستى. مىنە، سول ادامدار ءبىز ۇسىنىپ وتىرعان جاتاقحانادان بولمە الۋدى قۇپ كورىپ، ءبىزدى قولداپ وتىر.

جەلىدە از-كەم بولسىن جاعدايى بار ادامدار وتىر، ولارعا جاتاقحانا كەرەك ەمەس. ونداي ادامداردىڭ وي-ساناسىنىڭ دەڭگەيىنە ءتۇسىپ نە كەرەگى بار؟ ال، ولاردىڭ پىكىرلەرىنە كوز جۇگىرتەتىن بولساق، ولاردى ءوز قامى كوبىرەك الاڭداتادى: نەگە پاتەرلەر مۇلدەم تەگىن بەرىلمەيدى؟ سول اۋىلدىكىلەر نەگە اۋىلدارىندا وتىرمايدى؟ نەگە تەك اۋىل جاستارىنا كومەكتەسۋ كەرەك؟ نەگە… نەگە…  سۇراقتار، شىنىمەن دە، وزەكتى، بىراق دەپۋتاتتىق ساۋال پروتسەدۋرا بويىنشا 5 مينۋتپەن جانە تاقىرىپ جاعىنان دا شەكتەلگەن. ءبىزدىڭ ساۋالىمىزدىڭ تاقىرىبى «نۇرلى جەر» بولدى، ونىڭ ۇستىنە 5 مينۋتقا سىيعىزۋعا بولاتىن تەك ءبىر اسپەكتىسى عانا قوزعالدى. الايدا بۇل باعدارلاما بويىنشا ءبىز بىرنەشە وزگە دە ساۋال ازىرلەپ قويدىق. ەگەر بايقاعان بولساڭىز، «اق جول» فراكتسياسى – رەسمي تۇردە ۇكىمەتتىڭ وسى باعدارلاماسىنا سىن ايتىپ جۇرگەن جالعىز پارتيا، بۇل ءتىپتى تاڭ قالدىرمايدى دا. سونىمەن بىرگە، مۇنداي كوشى-قوندى تەجەۋ ماقساتىندا قارقىندى جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك: اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، اۋىلدا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ. بىراق بۇل ءوز الدىنا بولەك ءبىر تاقىرىپ، ول دا كوتەرىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىن كەمسىتپەيدى. سوندىقتان، مۇحتار مەن نۇرتاستى بىلاي قويىپ، ساۋالدا كوتەرىلگەن تاقىرىپتى ءسوز ەتەيىك. تانىمال ادامداردى ەمەس، يدەيالاردى تالقىلاۋ كەرەك.

– وسىدان ەكى جىل بۇرىن مەن اۋە اپاتىندا قايتىس بولعان ينجەنەردىڭ وتباسى تۋرالى جازعان  ەدىم – ايەل ءۇش بالاسىمەن جاتاقحانانىڭ سۋىق ءبىر بولمەسىندە كۇن كورىپ ءجۇردى، تەك وسى وقيعا جاريا بولعاننان كەيىن عانا، سول وتباسىنا پاتەر ساتىپ اپەردى. ورتاشا كۇن كورىس دەڭگەيى بار ادامدار ءسىز العا جىلجىتىپ وتىرعان باعدارلامانى قالتالارى كوتەرە مە؟   

– بۇل وتباسىنىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، كوڭىل ايتامىن. ءبىزدىڭ كوتەرىپ وتىرعان باستامامىز ءدال وسى جايلى: «نۇرلى جەر» – ماڭىزدى، قاجەتتى، كوپ ماسەلەنى شەشەتىن باعدارلاما، دەگەنمەن ول دا بارلىق ادامدارعا لايىق ەمەس. سول 1,5 تريلليوننىڭ سوڭعى بەنەفيتسيارى تاعى دا سول قارجى ينستيتۋتتارى بولماق. ەگەر قوعام نەسيە بويىنشا تولەمگە قابىلەتسىز بولسا، بانكتەر دە تۇراقتى بولمايدى. بۇل ءبىر پارادوكس: قازاقستان – تابىستى، مىقتى مەملەكەت، ءبىز ەڭ جوعارعى دارەجەلى شارالاردى وتكىزىپ جاتىرمىز، تەاتر مەن ستاديوندار سالىپ جاتىرمىز… ال، حالقىمىز بەلشەسىنەن قارىزعا باتىپ وتىر: يپوتەكا ءۇشىن، تەلەديدار ءۇشىن، ماشينا ءۇشىن…

سوندىقتان ءبىز العى شەپتە كومەككە ءزارۋ ادامداردىڭ ءتىزىمىن كەڭەيتۋدى ۇسىندىق. باعدارلامادا مۇگەدەكتەر مەن كوپ بالالى وتباسىلار تىس قالعان جوق، ول دۇرىس. بىراق ولار قالادا تىركەلگەن بولۋى ءتيىس، ال اۋىلدان كەلگەن ادامدار شە؟! ءدال سول  جاستار ەمەس پە، اياققا نىق تۇرعان سوڭ، ماماندىق الىپ، جۇمىس ىستەپ، مەملەكەتكە ءوز قارىزىن قايتاراتىن الەۋەتتى حالىق ساناتى سولار ەمەس پە؟! ءتىپتى نەسيە بويىنشا قايتارماسا دا، ءوزىنىڭ ادال ەڭبەگىمەن وتەۋى دە مۇمكىن، ال ول ءوز الدىنا كاپيتالدان كەم تۇسپەيتىن قۇندىلىق!

ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز جىلجىمايتىن مۇلىك نارىعىنداعى باعالاردى تومەندەتۋگە دە تۇرتكى بولماق: ءبىز جاتاقحانالاردىڭ قۇرىلىسى باسپانانىڭ قۇنىن كەم دەگەندە 40% تومەندەتۋى مۇمكىن ەكەنىن كورسەتتىك. بۇگىنگى كۇنى بىرقاتار قۇرىلىس كومپانيالارى ءبىر شارشى مەتر ءۇشىن 100-120 مىڭ تەڭگەگە استانادا (!) جاتاقحانا سالۋعا دايىن ەكەندەرىن راستادى، ايتا كەتەيىن، قازىر پاتەرلەردىڭ ءبىر شارشى مەترى 180-250 مىڭ تەڭگە تۇرادى. ال وڭىرلەردە بۇل تىپتەن دە ارزان بولماق. اۆتوماتتى تۇردە جەكە پاتەرلەرگە باعالار دا وزگەرە باستايدى، ەڭ الدىمەن ءبىر بولمەلى – ويتكەنى تولەمگە قابىلەتتى حالىق اناعۇرلىم ارزان سەگمەنتكە كوشە باستايدى. ءسويتىپ، اقىرىن-اقىرىن بۇكىل پاتەرلەردىڭ دە قۇنى وزگەرۋى مۇمكىن.

سول سەبەپتى، بۇل جەردە تەك اۋىلدان كەلگەندەر عانا ەمەس، تۇرعىن ءۇيدىڭ اناعۇرلىم جوعارى دەڭگەيىنە قول جەتكىزگىسى كەلەتىندەر دە ۇتاتىن بولادى.

– ءسىز، ءبىزدىڭ كوزىمىز جەتۋ ءۇشىن، جاڭاعى كومپانيالاردى اتاپ شىعا الاسىز با؟ 

– ايتا الامىن، بىراق بۇل جارناما بوپ كەتەدى. بىلاي ىستەيىك: مەن سىزدەرگە ولاردىڭ تەلەفوندارىن بەرەيىن، سىزدەر حابارلاسىپ، بارلىعىن دا سولاردان انىقتاپ ءبىلىپ الىڭىزدار.

– جاقسى. مىسالى، كيەۆتە ورتاق اس ءۇي مەن سانيتارلىق تورابى بار باسپانا ءۇشىن مىناداي تەرمين قولدانىلادى – «گوستينكا». بۇل جاس وتباسىلارعا ارنالعان باسپانىڭ ءتۇرى، ءوز قاتارلاستارىمەن بىرگە تۇرىپ، ۋاقىت وتىسىمەن، ودان دا ءبىر جاقسى ۇيگە اقشا جيناپ الۋ مۇمكىندىگى بار. ءسىزدىڭ يدەياڭىز – وسىنداي «گوستينكا» سەكىلدى باسپانا دەپ ايتۋعا بولا ما؟     

– مەنىڭشە، بۇل جەرگىلىكتى تىلگە لايىقتاپ وزگەرتىلگەن «حوستەل» حالىقارالىق تەرمينى. ءيا، ءدال سونداي باسپانا تۋرالى. بۇل جەردە گاپ باسقا دا، «حوستەل» ءومىر بويىنا سوزىلىپ كەتۋى مۇمكىن، ونى بولدىرماۋ ءۇشىن جاستاردى ىنتالاندىرىپ، وقىتىپ، جۇمىسقا تۇرعىزىپ، ازداپ قاراجات تولەۋگە ماجبۇرلەۋ كەرەك. ەكونوميكانى كوتەرىپ، كوزبوياۋشىلىق ءۇشىن ەمەس، ناقتى كاسىپورىندار مەن جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ كەرەك. لايىقتى جالاقى تولەۋ كەرەك. سوندا عانا – ءۇش، بەس، ون جىلدان كەيىن ولار وزدەرىنە لايىقتى جاقسى باسپانا الۋعا قابىلەتتى بولادى. بىراق العاشقى ءۇيىن، العاشقى بولمەسىن – كوبىسى ەرەكشە تەبىرەنىسپەن ەسكە الاتىن بولادى. بۇل دامىعان ەلدەردەگى جاس وتباسىلار مەن قونىس اۋدارعانداردى قولداۋدىڭ تاجىريبەسى. ءبىز ءوزىمىزدى مىقتى مەملەكەت دەپ تانىتىپ ءجۇرمىز بە؟ ەندەشە سول مەملەكەتتە تۇرىپ جاتقان ادامداردىڭ ءحالىن دە ەستەن شىعارمايىق.

– ماڭىزدى سۇراقتاردىڭ ءبىرى – بۇل جاتاقحانالاردى قايدا سالۋ كەرەك. ارينە، ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلكەن قالادا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ەكى استانانىڭ شەتىندە ۇيشىك جالداپ جۇرگەن ادامدار ءۇشىن قول ۇشىن سوزۋ كەرەك. ال، ەندى بارىمىزگە ءمالىم، ءدال سول الماتى مەن استانا ماڭىندا بوس جەرلەر تاپشى عوي… 

– شىنىن ايتساق، بۇكىل قازاقستان استانا مەن الماتىعا كوشىپ كەلگەنى قاجەت ەمەس. سول پاۆلودار، شىمكەنت، اقتوبە، تالدىقورعان، مەنىڭ سۇيىكتى تاراز قالاسىندا ءومىر جانعا جايلى بولۋى كەرەك. ادامدار سول قالالاردان كوشپەيتىندەي.

ەگەر جاس ادام ءوز وڭىرىندە جاقسى جۇمىس تاۋىپ، جالاقىسى جوعارى بولسا، ال ونداعى ءومىر قىزىقتى، ءارى تولىققاندى بولسا – ەشكىم ءوز تۋعان جەرىن استانالىق كۇيبەلەڭ تىرلىك پەن كەپتەلىستەرگە ايىرباستامايدى.

تاعى ءبىر جايت: سەرىكتەس قالالاردى دامىتۋ. جاتاقحانالار قالاشىعى سولار ءۇشىن ابدەن لايىق.

– ءبىزدىڭ بارىمىزگە دە ايان، سونىڭ ىشىندە «ۆرەميا» گازەتىنىڭ ارقاسىندا، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى بويىنشا مەملەكەتتىك باعدارلامالار جەمقورلىق ءۇشىن نەگىز بوپ جاتادى. ءسىزدىڭ زاماناۋي جاتاقحانالارىڭىز دا جاپپاي جەرگىلىكتى اكىمشىلىك شەنەۋلىكتەرىنىڭ الىس-جاقىن تۋىستارىمەن، جەڭىلدىكپەن يپوتەكا بەرەتىن بانك قىزمەتكەرلەرىنىڭ جەرلەستەرىمەن وزگە دە جوعارى لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ جەكە باسپانا الۋعا قاۋقارسىز دوستارىمەن قولدى بولىپ كەتەدى دەگەن قاۋىپ جوق پا؟ 

– ارينە مۇنداي قاۋىپ بار. ولاردى قايتىپ ازايتۋعا بولاتىنى جايلى ويلانايىقشى.

جالپى، مەنىڭ ەسكەرتەيىن دەگەنىم، ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىز – بۇل تالقىلاۋعا ارنالعان تاقىرىپ، «دايىن باعدارلاما» ەمەس. جەلىدەگى پىكىر ايتقاندارعا، ءبىزدى قولدايتىندارعا جانە قولدامايتىندارعا ايتقان يدەيالارى ءۇشىن العىسىم شەكسىز، ولار ءبىزدىڭ ۇسىنىسىمىزدى تەك كۇشەيتىپ، دامىتا ءتۇستى. ءار جوبادا سەكىلدى، مۇندا تەك جاقسى جاقتارى عانا ەمەس، ارينە وسال تۇستارى دا بار. مىسالى، جاي عانا جاتاقحانالار ەمەس، كامپۋستار – بۇكىل قاباتقا ەمەس، 3-4 بولمەگە ارنالعان جابدىقتار بار باسپانا سالۋ ۇسىنىسى. از دا بولسىن، بۇل دا باسپانا قۇنىن تومەندەتەدى. ءبىز مۇنداي ءتيىمدى ۇسىنىستاردى قاراستىرۋعا ءازىرمىز.

بىراق مىنانى دا ۇمىتپاعان ءجون، مۇنداي جاتاقحانالار نەعۇرلىم تارتىمدى بولسا، جەمقورلىق ءۇشىن دە سوعۇرلىم نەگىز كوپ بولادى. ال قاراپايىم جابدىقتالعان حوستەلدەرگە ناعىز جەمقورلار باسىن دا سۇقپايدى: ولاردان كوپ اقشا تاپپايسىڭ، ال ولارعا تۋىستارىن جايعاستىرۋ «بەدەلىنە نۇقسان».

ايتپاقشى، كەيبىر پىكىر جازۋشىلار مەن ساراپشىلار بۇل ساۋالدا «اق جول» پارتياسى كىمنىڭ مۇددەلەرىن قولداپ وتىر دەپ ءتۇرلى وي-پىكىرلەر ايتۋدا. ءتۇسىندىرىپ كەتەيىن: قاراپايىم ادامدار مەن شوب مۇددەلەرى. ءىرى قۇرىلىس كومپانيالارى ءۇشىن مۇنداي جوبالاردىڭ پايداسى از.

– ۋاقىت وتىسىمەن، مۇنداي جاتاقحانالاردىڭ قۇرىلىسى گەتتوعا اينالىپ كەتپەيدى مە، ودان شىعاتىن بارلىق سەبەپ-سالدارمەن – قىلمىس، ەسىرتكى، جاستار باندىلارى، تارتىپسىزدىكتەر؟ 

– مۇنداي دا قاۋىپ بار. بىراق قازىر دە ولار از ەمەس. قازىرگى كەزدە ءۇيى-كۇيى جوق جاستار قالانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندەگى زاڭسىز باراقتار مەن «قورالاردى» مەكەندەپ ءجۇر. وسىدان كەپ قىلمىس تا، جەزوكشەلىك تە، ەسىرتكى دە شىعادى. مۇنداي «بۇزاقى» اۋداندار كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە دە بولعان – سول شانحاي، جۇمىس كەنتتەرى، ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، مايقۇدىقتار. ۋرباندالۋ قارقىنى ۇلعايعان سايىن، حالىقتىڭ مۇنداي اۋداندارعا قونىستاۋى دا وسە ءتۇستى. استانا نەمەسە الماتىنىڭ كەز كەلگەن جۇرگىزۋشىسى قاي اۋداندا تۇنگى ۋاقىتتا ماشينانى قالدىرماعان ءجون ەكەنىن بوكپەسىز ايتىپ بەرەدى، جاي عانا ماشيناڭىزدان زاتتاردى ۇرلايدى دەپ ەمەس، ءتىپتى ءوزىڭىزدى دە ۇرىپ كەتۋ عاجاپ ەمەس. بۇل بۇگىنگى كۇندە بولىپ جاتقان قۇبىلىس.

ال ءبىز جارقىن جانە زاماناۋي جاستار قالاشىعىن قۇرۋىمىز كەرەكپىز. ال بۇل قولىمىزدان قانشالىقتى كەلەتىنى – ۇكىمەتكە دە، بىزگە دە، سەندەرگە دە، ەڭ الدىمەن – سول جاستاردىڭ وزدەرىنە بايلانىستى.

– ءسىزدىڭ تاراپىڭىزعا ايتىلعان وسىنشالىق جاعىمسىز پىكىرلەردىڭ لەگى نەگە بايلانىستى دەپ ويلايسىز؟ اقپاراتتىڭ ازدىعى، جالپى، دەپۋتاتتارعا دەگەن كەرى كوزقاراس، ولاردىڭ جالاقىسىنىڭ ءوسۋى نەمەسە تاعى باسقا ما؟      

– نە نارسەنى مەڭزەپ وتىرعانىڭىزدى ءتۇسىنىپ وتىرمىن)), ايتايىن: ءسىز اتاعاننىڭ ءبارى دە بار شىعار. ەڭ الدىمەن، بۇرمالانعان اقپارات. ەكىنشىدەن – دەپۋتاتتاردىڭ جاعدايى، بارلىق مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قالقانى سەكىلدى، قايتەيىك، جۇرتتىڭ كوز الدىندا جۇرگەن ادامداردىڭ تاعدىرى وسىنداي. تىكەلەي باعىتتالعان ارانداتۋشىلىقتى دا جوققا شىعارمايمىن: «اق جول» پارتياسى كوپ ادامعا تىنىشتىق بەرمەي ءجۇر. مىسالى، ءبىزدىڭ شەنەۋلىكتەر ءۇشىن بانك قۇپياسىن الىپ تاستاۋ تۋرالى تالابىمىز، ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ ساتىپ الۋلارىنداعى ميلليونداعان بۇزۋشىلىقتارى تۋرالى تۇراقتى ساۋالدارىمىز، باس پروكۋراتۋراعا وففشورلىق شوتتاردىڭ يەلەرىنىڭ اتى-ءجونىن جاريا ەتۋ تۋرالى ۇسىنىسىمىز، مونوپوليستىك كەلۋ جولدارىنىڭ اقىلعا قونىمسىز تاريفتەرى جونىندە جۋىردا جولدانعان ساۋالدار، ججم نارىعىنداعى احۋالعا قاتىستى سىن-پىكىرىمىز…

بۇل ماڭىزدى ەمەس. بىرتىندەپ جەلىدەگى تالقىلاۋ ەموتسيالاردان نەگىزدى دايەكتەرگە كوشىپ، ادامداردىڭ كوبىسى ءبىزدى قولداپ، ويلارىن ءبىلدىرىپ جاتىر. ءبارىمىز دە ءبىر ەلدە تۇرامىز، ءبارىمىز دە ەلىمىز ءۇشىن الاڭدايمىز. ءبىزدىڭ بۇل باستامامىز ءالى ءبىرتالاي ادامداردىڭ باسىن قوسادى دەگەن ۇمىتتەمىن. ەرتە مە، كەش پە، ءالى بۇل ۇسىنىسىمىزدى ىسكە اسىرۋعا دا جەتەرمىز.

كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكپەن، تۇرمىس-تىرشىلىك قامىمەن ءجۇرىپ، ءوز جولى مەن جاقسى ءومىردى ىزدەپ كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ تاعدىرىن دا ەستەن شىعارماعان ابزال. اقىن سابىر ادايدىڭ كەرەمەت ءسوزى بار: «ءار قازاق مەنىڭ جالعىزىم». ءبىز جاستارعا قاجەتپىز، جاستار – بىزگە قاجەت.

– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

ميحايل كوزاچكوۆ

دەرەككوزى: www.time.kz

Abai.kz