بارلىبەك سىرتانوۆ پەن ساكەن  وزبەكۇلى ۇسىنعان يدەيالار اراسىنداعى  ۇندەستىك

الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ەڭ الدىمەن ءاليحان بوكەيحانۇلى، احمەت بايتۇرسىنۇلى باستاعان كوپتەگەن حح-عاسىر باسىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرىن تىلگە تيەك ەتەمىز. دەگەنمەن، الاش يدەياسى جولىندا قىزمەت ەتىپ، قازاق ەلىنىڭ دەربەستىككە قول جەتكىزۋى جولىندا بارىن سالعان ازاماتتاردىڭ الاش پارتياسى قۇرىلماستان بۇرىن دا ونىڭ نەگىزىن سالىپ، يدەيالىق تۇرعىدان قالىپتاسۋىنا اتسالىسقانىن دا قاپەردەن تىس قالدىرۋعا بولماس. قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى جولىندا قىزمەت ەتىپ، قازاقتىڭ دەربەستىككە قول جەتكىزۋىنە قىزمەت ەتكەن، قولىنان كەلگەنشە قازاققا جاقسىلىق جاساپ، ءارتۇرلى ۇلتقا پايدالى ارەكەتتەر جاساعان ادامدار تاريحتا كوپتەپ كەزدەسەدى. سونداي، ازاماتتاردىڭ ءبىرى قازاقتان شىققان ەڭ العاشقى ازاماتتاردىڭ ءبىرى بولىپ ساكت-پەتەربۋرگتا ءبىلىم العان، كوپتەگەن جىلدار بويى پاتشالىق اكىمشىلىك قىزمەتتە ءجۇرىپ ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن ازامات بارلىبەك سىرتانوۆ ەدى.

بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ الاش قايراتكەرلەرىمەن بايلانىستا بولعانى جايلى دەرەكتى عالىم ساكەن وزبەكۇلى ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ايقىن كورسەتىپ، ونىڭ العاشقى قازاق ەلىنىڭ دەربەس مەملەكەت رەتىندەگى كونستيتۋتسياسىن جازعانى تۋرالى دا مالىمەتتەر كەلتىرگەن ەدى. س.وزبەكۇلىنىڭ مالىمەتىنشە بارلىبەك سىرتانوۆ  جەتىسۋداعى قازاق-قىرعىزدىڭ جەر جانە وزگەدە زار-مۇڭىن تالاپ ەتىپ 1911 جىلى سانك-پەتەربۋرگكە بارىپ، ۇلىقتارعا شاعىم تۇسىرەدى. سول جىلى سانك-پەتەربۋرگتە قىستاعان بارلىبەك وسىنداعى باي كىتاپحانانىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانا وتىرىپ، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءوتىنىش ايتۋىمەن س.ب.الاشينسكي دەگەن بۇركەنشىك اتپەن قازاق ەلىنىڭ العاشقى كونستيتۋتسياسىن («قازاق ەلى ۋستاۆى») جازىپ شىعادى (س.وزبەكۇلى. بارلىبەك سىرتانوۆ. الماتى 1996. 36 ب). قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى دەگەن تاقىرىپپەن جازىلعان قولجازبانى ەڭ العاش رەت عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، ونىڭ قازاقتىڭ ەڭ العاشقى جازىلعان كونستيتۋتسيالىق جوباسى رەتىندەگى ءمانىن اشىپ كورسەتكەن جانە وسى قۇجاتتى بولاشاق زاڭگەرلەر ءۇشىن ءبىلۋى مىندەتتى قۇجات رەتىندە تانىتقان ساكەن وزبەكۇلى ەكەندىگىن دە ەستەن شىعارۋعا بولماس. سوندىقتان، وسى ماقالادا بارلىبەك سىرتانوۆ پەن ساكەن وزبەكۇلى اراسىنداعى يدەيالىق بايلانىستار تۋرالى ءسوز قوزعاماقپىن.

ساكەن وزبەكۇلى ءوزىنىڭ الاش ارىستارىنان قالعان ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستار مەن يدەيالاردى زەرتتەۋىنە ۇستازى اكادەميك س.زيمانوۆتىڭ تىكەلەي ىقپالى بولعاندىعىن ىلعي دا ايتىپ وتىراتىن. ول 1980 جىلدان باستاپ «پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى قازاقستاننىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق وي-پىكىرىنىڭ تاريحىندا» تاقىرىبىندا كانديداتتىق جۇمىسى بويىنشا زەرتتەۋ جۇرگىزە ءجۇرىپ، ءارتۇرلى مۇراعات دەرەكتەرىنەن، باسپاسوزدە جاريالانعان ماتەريالدار مەن جەكە ادامداردىڭ مۇراعاتتارىنان كوپتەگەن قازاقتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى تۋرالى قوسىمشا مالىمەتتەر جيناپ، كەيىننەن بىرنەشە زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جاريالاعان ەدى. سونداي عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى بارلىبەك سىرتانوۆقا ارنالعان بولاتىن.

جالپى، ساكەن وزبەكۇلى كوزى تىرىسىندە ءوزىنىڭ ساياسي-قۇقىقتىق ۇستانىمدارىنىڭ قالىپتاسۋىنا الاش ارىستارىنىڭ ۇلكەن اسەرى بولعانىن ماقتانىشپەن ايتاتىن. كەزىندە تاۋەلسىزدىك جولىندا جان اياماي كۇرەس جۇرگىزىپ، جالپى قازاق قوعامىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن الاش يدەياسىن جاساقتاعان، ءوز مۇددەسىنەن ۇلت مۇددەسىن جوعارى قويا ءبىلۋدىڭ ناقتى مىسالى بولا العان الاش ارىستارىنىڭ ۇلت ءۇشىن اتقارعان قىزمەتتەرىن شاكىرتتەرىنە ۇلگى قىلاتىن. ساكەن وزبەكۇلى باستاپقى كەزدەرى قازاقتان شىققان ويشىلداردىڭ ساياسي-قۇقىقتىق وي-پىكىرلەرىن تالداپ، ولاردى جان-جاقتى زەرتتەۋمەن اينالىسسا، بىرتىندەپ ءوزى دە مەملەكەت پەن قۇقىققا قاتىستى تولىمدى پىكىرلەر ايتىپ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قانداي بولۋى، قۇقىقتىق جۇيەنى قالاي جاساقتاۋ قاجەتتىگى باتىل دا ايقىن پىكىرلەر قالدىرا الدى. سونىمەن قاتار، ءوزىنىڭ شاكىرتتەرىنە دە قازاقتان شىققان ويشىلداردىڭ ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان عىلىمي تاقىرىپتار بەرىپ، ولاردىڭ وسى سالادا تىڭ ىزدەنىستەر جاساۋىنا مۇرىندىق بولدى.

ءوزى زەرتتەگەن قانشاما قازاق زيالىلارىنىڭ اراسىنان س.وزبەكۇلى بارلىبەك سىرتانوۆتى ايرىقشا قاستەرلەپ، ونىڭ ەڭ العاشقى قازاق ەلىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىن جاساعان تۇلعا ەكەندىگىن تىلگە تيەك ەتۋشى ەدى. ءتىپتى، ب.سىرتانوۆتىڭ پورترەتىن ارنايى تاپسىرىسپەن سالدىرىپ، سول كىسىنىڭ اتىن العان ورتا مەكتەپكە سىيعا تارتۋدى جوسپارلاپ جۇرگەن. ب.سىرتانوۆتى س.وزبەكۇلىنىڭ ايرىقشا قاستەرلەۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «ونىڭ ارتىندا قالدىرعان يدەيالارىنىڭ وسى كۇنگى ءومىردىڭ كوكەيكەستى ماسەلەلەرىمەن ساباقتاس ەكەندىگىندە» ەدى.  س.وزبەكۇلى ب.سىرتانوۆتىڭ ارتىنا قالدىرعان ساياسي-قۇقىقتىق وي-پىكىرلەرىن زەرتتەي وتىرىپ ولاردىڭ جاڭا تاۋەلسىزدىك العان قازاق ەلى ءۇشىن اسا ماڭىزدى ەكەندىگىن العا تارتتى، سەبەبى، ب.سىرتانوۆ تا ءوز يدەيالارىن كەزىندە تاۋەلسىزدىك الۋ مۇمكىندىگىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلعان قازاق قوعامىنا ارناعان ەدى. سول سەبەپتەن دە ارادا  سەكسەن جىل وتسە دە ونىڭ يدەيالارى قازاق قوعامى ءۇشىن اسا ماڭىزدى بولدى. 20-عاسىردىڭ سوڭىندا پايدا بولعان تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ جاقتاۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان س.وزبەكۇلى دا ب.سىرتانوۆ سياقتى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىستىڭ كۋاسى بولىپ، تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەس جۇرگىزدى. ەكىت تۇلعا دا ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن الۋىنا مۇددەلى بولدى، سول جولدا كۇرەس جۇرگىزدى، ب.سىرتانوۆ الاش قايراتكەرلەرىمەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس جاساسا، س.وزبەكۇلى تاۋەلسىزدىك جولىندا جان اياماي كۇرەسكەن ازات قوزعالىسىنىڭ بەلدى مۇشەسى بولعان ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا س.وزبەكۇلىنىڭ ساياسي-قۇقىقتىق ۇستانىمدارىنا ب.سىرتانوۆتىڭ تيگىزگەن اسەرى زور بولعاندىعىن نىق سەنىممەن ايتا الامىز.

جالپى، س.وزبەكۇلى مەن ب.سىرتانوۆ اراسىنداعى يدەيالىق ۇندەستىك تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ب.سىرتانوۆ 1911 جىلى جازعان قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى مەن س.وزبەكۇلى جازعان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىندا كوزدەلگەن يدەيالىق ساباقتاستىقتى  ايرىقشا اتاپ كورسەتۋگە بولادى. ەگەر قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى سول كەزدەرى تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان الاش قايراتكەرلەرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى قۇجات بولسا، 1991 جىلدىڭ قاڭتارىندا ازات گازەتىنىڭ №1 سانىندا  جاريالانعان عالىم ساكەن وزبەكۇلى  جاساعان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى جوباسى مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىكتى ءوز قولىنا الماستان بۇرىن ازات قوزعالىسى تاراپىنان ۇسىنىلعان قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى قاي باعىتتا وربۋىنە قاتىستى بىرەگەي جوبا بولدى.

قۇرىلىمى جاعىنان قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆى پرەامبۋلادان، 4 تاراۋدان جانە 28 باپتان تۇرادى، ونداعى 1-تاراۋ قازاق ەلى رەسپۋبليكاسىنىڭ جەكە بولۋى تۋراسىندا، 2-تاراۋ ادام بالاسىنىڭ حۇقى تۋراسىندا، 3-تاراۋ قازاق جەرى تۋراسىندا، 4-تاراۋ سوت تۋراسىندا دەپ اتالادى. ال، س.وزبەكۇلى جاساعان كونستيتۋتسيا جوباسى پرەامبۋلادان، 7 تاراۋدان جانە 91 باپتان تۇرادى: ءبىرىنشى تاراۋ – قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى، ەكىنشى تاراۋ – قازاق رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ حۇقىقتارى مەن مىندەتتەرى، ءۇشىنشى تاراۋ – ۇلتتىق ءماجىلىس، ءتورتىنشى تاراۋ – قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، بەسىنشى تاراۋ – قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مينيسترلەر كابينەتى، التىنشى تاراۋ – سوت بيلىگى، جەتىنشى تاراۋ-پروكۋراتۋرا دەپ اتالادى.

ۋستاۆتىڭ 1-بابى بويىنشا  مەملەكەت قازاق ەلى دەپ اتالىپ، حالىق بيلەيتىن ءھام قازاقي ەرەكشەلىكتەرى بار ەل رەتىندە ورنىقتىرىلادى. ال، 3-بابى بۇدان بىلاي قازاق ەلى روسسيامەن دوستاستىق، ياعني دومينيون دارەجەسىندەگى قارىم-قاتىناستا بولىپ تۇراتىندىعىن بەكىتەدى. وسى جەردە ءبىر اتاپ ايتا كەتەرلىگى سول كەزەڭنىڭ وزىندە ب.سىرتانوۆتىڭ قازاقتاردىڭ دەربەس مەملەكەت قۇرعانىمەن كوبىنە رەسەي ىقپالىندا بولاتىندىعىن الدىن الا بولجاپ بىلگەندىگى. ياعني، ول قازاق ەلى قانشالىقتى تاۋەلسىز بولسا دا وزىمەن كورشىلەس، بۇرىنعى وتارلاۋشى ەلدىڭ ىقپالىنان شىعا المايتىنىن، سوندىقتان، ءاۋ باستان ءوزىن دومينيون رەتىندە بەكىتۋىن قولدادى. بۇعان سول كەزدەرى بريتان يمپەرياسىنىڭ وتارلارىنىڭ دومينيون دارەجەسىن الۋى دا اسەر ەتسە كەرەك.

س.وزبەكۇلى بولسا قازاق جەرىن كوپتەگەن ۇلت وكىلدەرى مەكەندەيتىندىگىن ەسكەرە وتىرىپ، كونستيتۋتسيا جوباسىنىڭ 1 بابىن «قازاق رەسپۋبليكاسى – تاۋەلسىز دەموكراتيالىق  ۇلتتىق مەملەكەت»، ال 3 بابىن «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى قازاق ۇلتىنىڭ جانە رەسپۋبليكانى مەكەن ەتەتىن بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ قولىندا» دەگەن ماتىندە بەرەدى. وسى جەردە ءمان بەرۋدى تالاپ  ەتەتىن تاعى ءبىر ماسەلە مەملەكەت اتاۋى. جوبا اۆتورى مەملەكەتتى «قازاق رەسپۋبليكاسى» دەپ اتاعان، ياعني بۇل مەملەكەتتىڭ قازاق ۇلتىنىڭ مەملەكەتى ەكەندىگىن ناقتىلاي تۇسەتىن اتاۋ.

ب.سىرتانوۆ سول كەزدىڭ وزىندە پارلامەنتتى ۇلت ءماجىلىسى دەپ اتاپ، تولىققاندى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋ قاجەتتىگىن العا تارتقان بولاتىن. ۋستاۆتىڭ 9-بابىنا سايكەس، قازاق ەلىندە بيلىك جۇرگىزۋ زاكون شىعاراتىن (پارلامەنت), ورىندايتىن (ۇكىمەت) ءھام سوت بولىپ تۇرادى. ءۇش بيلىك ءبىر-بىرىنە باعىنبايدى، باسسىزدىققا جول بەرمەۋدىڭ بەلگىسى بولىپ تۇرادى. ۇلت ماجىلىسىنە داۋىسپەن وتكەندەر قازاق ەلىنىڭ باسشىسى پرەزيدەنتتى ءتورت جىلعا سايلايدى. ءبىر پرەزيدەنت ەكى رەتتەن اسىپ ەل بيلەۋگە حۇقى جوق.  پرەزيدەنت قازاق ەلىن مينيسترلەر ارقىلى باسقارادى. مينيسترلەردى پرەزيدەنت ءوزى تاڭدايدى، بىراق ۇلت ءماجىلىسى داۋىسپەن شەشەدى. مينيسترلەر وزدەرى باسقارعان جۇمىستارىمەن پرەزيدەنتتىڭ ءھام ۇلت ءماجىلىسىنىڭ الدىندا ەسەپ بەرىپ تۇرادى.

س.وزبەكۇلى ب.سىرتانوۆتىڭ يدەياسىن نەگىزگە الا وتىرىپ مەملەكەتتىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىنا ۇلتتىق ءماجىلىس اتاۋىن بەرگەن. جوبانىڭ 43-بابىنا سايكەس قازاق رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك وكىمەتتىڭ جوعارعى جانە تەك جالعىز زاڭ شىعاراتىن ورگانى ۇلتتىق ءماجىلىس بولىپ تابىلادى. اۆتور  جوعارعى زاڭ شىعارۋشى ورگاندى ءبىر پالاتالى جانە جىلىنا ەكى رەت شاقىرىلاتىن ەسكى كەڭەستىك تيپتەگى جوعارعى كەڭەس ۇلگىسىندە ۇسىنعان.  سول كەزەڭدەگى مەملەكەتتە قالىپتاسقان ەكونوميكالىق جاعدايدى ەسكەرگەن عالىم جوعارعى كەڭەستىڭ مەملەكەت قازىناسىنا اۋىر بولماۋىنا ءمان بەرگەن. كەيىننەن پارلامەنتتىڭ تۇراقتى جۇمىس ىستەۋىنە وڭ پىكىردە بولعانىمەن ۋنيتارلىق مەملەكەتتە تەك ءبىر پالاتادان تۇراتىن پارلامەنت قۇرۋدىڭ جەتكىلىكتى ەكەندىگىن عالىم ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ايتىپ ءجۇردى.

س.وزبەكۇلى دا  مەملەكەتتە پارلامەنتتىك بيلىكتى ۇسىندى، جوبادا اتقارۋ بيلىگىنىڭ باسشىسى بولىپ پرەزيدەنت تانىلادى جانە ونداعى 65 باپقا سايكەس ءوزىنىڭ بارلىق مەملەكەتتىك قىزمەتى تۋرالى ۇلتتىق ماجىلىستە ەسەپ بەرىپ وتىرادى.  قازىرگى ۋاقىتتا دا كوپتەگەن ساياساتكەرلەر ەلىمىزدە پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋ جايلى ويلارىن ورتاعا سالىپ ءجۇر. دەگەنمەن، ءدال قازىر ەلىمىز ءۇشىن اقش ورنىقتىرعان مودەلدەگى پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا ورنىقتىرۋ ماڭىزدىراق دەگەن پىكىردەمىن. تەك ارادا ءبىراز ۋاقىت سالىپ، ەلىمىزدەگى قازاق ۇلتىنىڭ سانى 80 پايىزدان اسقان كەزدە اتالعان تۇلعالار قولداعان پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا قۇرۋعا تولىقتاي نەگىز بولارى انىق.

ب.سىرتانوۆ ۋستاۆتىڭ ءۇشىنشى ءبولىمىن جەر ماسەلەسىنە ارناعان، ول جەردىڭ ەل ءۇشىن ماڭىزىن ءتۇسىنىپ قازاق جەرى مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە بولۋىن جانە ونىڭ ساۋداعا تۇسپەيتىندىگىن، تەك پايدالانۋ ءۇشىن بەرىلەتىندىگىن ناقتىلاعان. سونىمەن قاتار، جەردىڭ كەنى، ورمان، سۋ، كولى ءھام تاۋلارى قازاق ەلىنىڭ تيەسىلى ەكەندىگىن، ال، مال جايۋ، ەگىن ءوسىرۋ، ءۇي سالۋ، جەردى وڭدەۋ ءھام جەردى پايدالى ءىس ماقساتىندا قازىناعا قايتارۋ ۇكىمەت  رۇقساتىمەن بولاتىندىعىن ورنىقتىرادى. ب.سىرتانوۆ جەردىڭ ۇلكەن ەكى يمپەريانىڭ اراسىندا ورنالاسقان قازاق ەلى ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزىن ەسكەرگەندىكتەن ونىڭ كىمگە بولماسىن مۇلدەم ساتىلماۋىن جاقتايدى.  س.وزبەكۇلى بولسا ءوز كەزەڭى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ەل اۋماعىنىڭ ءبولىنىپ كەتۋىن بولدىرماۋدى باستى نازاردا ۇستايدى، سوندىقتان،  1990 جىلدارى حالىقتىڭ قۇرامى عاسىر باسىنداعىسىنان الدەقايدا وزگەشە بولعاندىقتان ەلدە ۋنيتارلىق مەملەكەت ورنىقتىرۋدى جاقتايدى. وسى سەبەپتەن، جوبانىڭ 3-ءشى بابىندا رەسپۋبليكانىڭ شەبى ءبىرتۇتاس، بولىنبەيدى، وعان قول سۇعىلمايدى دەگەن نورما كورسەتىلەدى.

اتالعان جوبالاردىڭ ارقايسىسى قازاق ەلىنىڭ ناقتى ءبىر تاريحي كەزەڭدەگى ەل ەرتىندە قالىپتاسۋ مۇمكىندىگىن ەسكەرىپ، سول ۋاقىتتاعى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ جاسالدى. سول سەبەپتەن دە بولار قازاق ەلىنىڭ ۋستاۆىنىڭ دا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىنىڭ دا  وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى بار. دەگەنمەن، س.وزبەكۇلى كەزىندە ب.سىرتانوۆ تاراپىنان ۇسىنىلعان كەيبىر ەلىمىز ءۇشىن قۇندى يدەيالاردى جاڭا زامان تالابىنا ساي جاڭعىرتىپ، ءوز جوباسىندا كىرىكتىرگەن. وسىلايشا، ەكى جوبا اراسىندا يدەيالىق ساباقتاستىق ورىن العان دەپ تۇجىرىمداۋعا بولادى.

ەسبول ءومىرجانوۆ

Abai.kz