تۇمانبايدىڭ 1996 جىلى اقىن ىنىسىنە جازعان حاتى
بۇل كۇندەرى كىممەن، قاشان، قاي جەردە كەزدەسىپ اڭگىمەلەسسەم بولدى تۇماعاعا ءبىر سوقپاي ءوتۋ – مەن ءۇشىن مۇمكىن ەمەس داعدى. ونسىز كەزدەسۋ قىزىقسىز، اڭگىمە ءدامسىز. ءتىپتى، تەلەفون ارقىلى سويلەسسەك تە سولاي.
سونداي ءبىر اڭگىمە اقىن، جازۋشى ادىلبەك اعا ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا بولدى. كەزەكتى ءبىر جۇمىس بابىمەن قوڭىراۋ شالعان ادىلبەك ىبىرايىمۇلى مۇراعاتىندا تۇماعانىڭ وزىنە جازعان حاتى بار ەكەنىن ەسكەرتتى. بۇل كۇندە ءبىز ءۇشىن تۇمانباي اعادان قالعان ءبىر بەت حات تۇرماق، ءبىر جول ءسوزدىڭ ءوزى قىمبات! قويار دا قويماي ءجۇرىپ، سۇراپ الدىم. بۇل ماقالا وسىلايشا اقىننىڭ 24 تومدىعىنا ەنىپ، جارىق كوردى. بۇگىن تۇماعاڭنىڭ وسى حاتىن «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارىمەن ءبولىسۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن.
اۋىت مۇقيبەك
«ءپىر مەن پىراق» كىتابىنىڭ اۆتورىنا حات
ولەڭ جازعانمەن، ولەڭ تۋرالى جازۋعا جالقاۋلانا بەرەتىن بولىپپىن. دارىگەردەي تامىردىڭ سوعىسىن ءدال اڭعارا الام با، الدە لاعىپ دالاعا كەتىپ قالام با دەيمىن عوي. ايتپەسە ولەڭ ورنەكتەپ وتىرۋدان گورى جازىلعان ولەڭ جايلى پىكىر ايتۋدىڭ جەڭىلىرەك ەكەنىن قۋ ءىشىڭ سەزەدى دە. مەن اڭگىمە ەتەيىن دەپ وتىرعان كىتاپ اۆتورىمەن جوندەپ تانىسپاي تۇرىپ، ولەڭمەن اۋىزشا قاقتىعىسىپ كوردىم. ءايبات بالا ەكەن. كوڭىلى اق ەكەن، جاقسىلىققا جاق ەكەن دەپ ويلادىم. ءوزىنىڭ سىرتىنداي ءىشى دە سۇلۋ بولار دەپ ويلادىم. ءبىر كۇنى «جاس الاشتان» ءبىر توپ ولەڭىن وقىدىم. ءارتۇرلى ولەڭدەر. ىشىمە كىرگەنى دە بار، كىرمەگەنى دە بار. ايتسە دە اۆتوردىڭ اقىندىققا تالاسىنىڭ بارىنا شەك كەلتىرگەم جوق.
ونىڭ «ءپىر مەن پىراعىنىڭ» مەنىڭ الدىمدا جاتقانىنا دا ەكى ايدىڭ ءجۇزى بولدى. وقىپ شىعۋدىڭ رەتى كەلمەي-اق قويدى ءبىر. ادىلبەك جولىققان سايىن ءوز كىتابى جايلى بىردەڭە ايتا ما دەپ اۋزىما قارايدى. مەن ونى بايقاماعانسىپ ءوتىپ كەتەمىن. وسى ءبىر ەكى جەتى شاماسى بولدى-اۋ دەيمىن ادىلبەك ىبىرايىمۇلىنىڭ «ءپىر مەن پىراق» اتتى كىتابىن پاراقتاي باستادىم. العاش كىتاپتى جاراتپاي تاستادىم، ءبىر ءتۇرلى سۋىق، ءبىر ءتۇرلى جات كورىندى ماعان. بىرتىندەپ جاقىنداستىم. بىرتىندەپ ادىلبەك جۇرەگىمنىڭ قىلىن شەرتە باستادى. بىرتىندەپ جىر پىراعى مەنى الىس ءبىر جاقتارعا الىپ كەتكەندەي بولدى. ەركىن، ەركەلەگەن مۋزا اركىمدى الىپ الىس قيالارعا، الىسقا، ايعا، جۇلدىزدارعا قاراي الىپ ۇشتى.
«پىرگە ىلەسىپ امبيمەن جولىعىستىم،
پەرىشتەمەن پەرىشتە بولىپ ۇشتىم.
پايعامبارلار ءسوز ايتتى پاراساتتى،
ءجون ۇيرەندىم ابىزعا قونىپ ءۇش كۇن.
قىدىر كوردىم، باق كوردىم، ەسەندەستىم،
ەندى الا الماس بۇدان سوڭ ەسەمدى ەشكىم.
پەندەلەردىڭ اراسى ءپاتۋاسىز،
پەرىشتەلەر ىشىنە كوشەم… كوشتىم».
ەگدە تارتىپ، ەڭسەڭ تۇسكەندە، قارتتىقپەن ۇشىراسقاندا، بويىڭداعى وتىڭنان، قوينىڭداعى توتىڭنان ايىرىلعاندا ايتىلار ءسوزدى جاس جىگىت نەگە سونشا ەرتە ايتتى ەكەن دەگەن كۇدىكتى ويعا بەرىلگەنىم بولماسا، ادىلبەكتىڭ وسى ءبىر جۇرەك جاردى سوزىنە مەن ابدەن سەندىم. سەرگەلدەڭ كۇندەر كەشكەلى، سەزىممەن كۇبىرلەسپەي، اقىلمەن ارىزداسپاي اقىن بايقۇس باقىتقا ۇشىراسا ما؟ اقىن دەگەن الدىمەن مازاسىزدىق. توعايعان اعايدان الدايتىن ءسوز شىعۋى مۇمكىن دە، سەنى اربايتىن، سەنى بولاشاقپەن جالعايتىن بەرەكەلى ءسوز شىقپاۋى مۇمكىن. جانكەشتى تىرشىلىك، جان بەرىسىپ جان الىسقان الاپات ايقاس قانا اقيقاتقا قاراي باستايدى. اقيقاتتان الىستاعان كۇنى قالام الىپ شوشاڭداۋعا جول جوق. ونسىز دا تەلەگەي وتىرىك، تەكسىز ءسوز تۋعان ەلدى قۇردىمعا جەتەلەپ بارا جاتىر. اقىن ءسوزىن وقىپ شىندىقتىڭ اۋاسىمەن تىنىستاماسا، وتىرىكتىڭ شىرىگەن اۋاسىمەن دەمالىپ ولەتىن جاققا شىقتى وقۋشى. كەشەگى لەنينشىلدەر بۇگىن ابىلايلاپ ايقايلاپ جاتىر. شىندىق قايدا وسى؟ ءىشىمىز استاڭ-كەستەڭ. ءتۇسىمىز الەم-جالەم. قۇداي الدىندا قول قۋسىرىپ تۇرىپ ايتاتىن ءسوزىمىز دە جوق سياقتى. ءوزىمىز وزىمىزگە ۇقساماي، قايدا تۋىپ، قايدا وسكەنىمىزدى، وتىرىكپەن ءومىر بويى سويلەسكەنىمىزدى ەندى مويىنداپ، پەيىلگە ەرىپ، پەيىشتىڭ تورىنە شىقپاقشىمىز.
ادىلبەكتىڭ كىتابىندا ابىگەر تىرشىلىك بار. شيماي-شيماي شىندىق شىرىلداپ ءتىل قاتادى. اعىنداعان تۇلپار، ساعىنباعان جار، ارىلماعان سور، باعىڭدى العان ور، قازىلماعان كور، جازىلماعان جىر، ايتىلماعان سىر – ءبارى قاناتتاسىپ، ءبارى قاباتتاسىپ كوڭىلىڭدى بەي-جاي ەتەدى. كەيدە ماي ىشكەندەي ساناڭدا، جۇرەگىڭدە ءبىر نارسە كىلكىلدەگەندەي زىلدەنەسىڭ. اۋىرلىق كوتەرگەندەي القىناسىڭ. بۇ قالاي؟ مىنا جاس جىگىت ءومىردىڭ شۋاعىن نەگە از كورەدى، اسقاقتاعان ارمان، بيىك تاۋ، بيىك مۇرات نەگە ەرتە ولگەن؟
«مۇتتايىمدەر، ءمۇتتايىم – زاماناقىر،
ازىپ-توزىپ قۇريدى ادام اقىر.
قاتىن – جالەپ، ەركەكتەر اۋەي كىلەڭ،
قايدا بارىپ تىرەلمەك بالا پاقىر؟»
مەن بۇل شۋماققا قول قويمايمىن. ءومىردىڭ، قۇدايدىڭ ءوزى سىيلاعان مىڭ-ميلليون جاقسى مۇراتتارىن، ساتتەرىن كورۋگە دە مەيىرىمدى كوز كەرەك، ءىنىم. ادامنان بەزىپ اقىلداستى قايدان تاباسىڭ؟ جاماننان بەزگەنمەن، جاقسىدان قالاي بەزەسىڭ؟ اجالىڭا ارا تۇسەر اناڭنان، سەنى عانا ءۇمىت قىپ، سەنى عانا سەرىك تۇتىنعان اتاڭنان قايدا بەزەسىڭ؟
كىتابىن وقىپ وتىرىپ ادىلبەك ىنىممەن ايتىسىپ، ايقايلاسىپ وتىرعان ساتتەرىم دە از ەمەس. قاراڭعىدان جارىق ىزدەۋ، ونى تابۋ، ارىقتان سەمىز، جالقىدان ەگىز، جاماننان جاقسى، قارادان اق ىزدەۋ اقىننىڭ ءىسى، اقىن مۇراتى. كۇدىكشىل كوڭىلدەن، سەكەمشىل سەنىمنەن سەرگيتىن كۇش تابۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ومىرگە بالانىڭ، ءسابيدىڭ كوزىمەن دە قاراپ ۇيرەنۋ كەرەك. ۇلى جىردىڭ ءبارى باتىردىڭ جەڭىسىمەن، ۇلان اسىر تويمەن بىتەدى. وسىنى دا ويلاۋ كەرەك، ادىلبەك. ءومىردىڭ قاراڭعىسىنان جارىق تابۋ ءۇشىن اقىندىق سەنىڭ جۇرەگىڭە قونعان، شىراعىم. سەن مەنى سەرگەك ويعا، اسىر تويعا باستا.
اقىندىقتىڭ ارعىماعىنا مىنگەن، قولىندا قارۋى جارقىلداعان جاقسى ىنىدەن، جاقسى اقىننان ەرلىككە باستار، ىزگىلىككە جەتەكتەر اقپەيىل جىرلار، جاقۇتتاي اجارلى جىرلار كۇتۋگە حاقىمىز بار. ويتكەنى ونىڭ اقىندىق دۇنيەسىندە مەنىڭ دە قوسقان ۇلەسىم، ءوز ەڭبەگىمنىڭ بار ەكەنىنە ءشۇبام جوق. ۇلكەن اقىن ۇلى كوشتىڭ الدىندا اتوي سالىپ جۇرسە عوي، شىركىن. كوشتىڭ شاڭىنا كومىلمەي شىرقاپ شىق، ءىنىم.
«وسى جولدا تۇسەرمىز وتقا نەبىر،
ايدالاعا بوس شاپپا، توقتا كوڭىل.
قالجىراعان كەزىمدە قالتارىسقا،
تاستاپ كەتىپ جۇرمەشى، كوكپار-ءومىر!» – دەپسىڭ ادىلبەك ءبىر ولەڭىڭدە. ومىرگە ءوزىڭ يەلىك ەتپەسەڭ، ءوزىڭ باسشىلىق ەتپەسەڭ، اناۋ ارداقتى اتالارىڭ ءابدىلدا، حاميت، قۋاندىق قۇساپ قۇدىرەتتەنە بىلمەسەڭ، سۋدىڭ تايازىنا تابانىڭ تايىپ، مايىپ بوپ كەتۋىڭ ابدەن مۇمكىن. جاس اقىنعا دانىشپان بولما دەمەيمىن، كوكتەمەي جاتىپ سولما دەيمىن. بولما دەمەيمىن، بول دەيمىن. الىسقا تارتسىن اسۋى كوپ جول دەيمىن. ەگدە كۇنىڭنىڭ جەمىسى تاتتىرەك بولاتىنىن عانا ەسكەرتەمىن. كوزى جاستى، كوڭىلى دەرتتى ابايدىڭ دا اڭساعانى، جەتپەگەنى كوپ. سوڭىمنان تۋعان وقشاۋ جۇلدىزداردىڭ جارىعى قازاقتىڭ اسپانىن نۇرلاندىرا بەرسىن، جارقىراتا بەرسىن دەمەكپىن، جۇلدىزىم مەنىڭ.
تۇمانباي اعاڭ
1996 جىلدىڭ قازانى
