تولىمبەك ءابدىرايىم. تاعدىر سىيى
اڭگىمە
باق كەلدى دەپ تاسپا،
سور كەلدى دەپ ساسپا.
قازاق ماتەلى
قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا بولعانىمەن ءورى مەن ەڭىسى، بۇرالاڭى مەن بۇلتارىسى كوپ ءفاني جالعاندا جايباراقات عۇمىر كەشۋ مۇمكىن ەمەس-اۋ!.. ماڭدايىنا جازىلعانى مۇڭ مەن وي بولسا، قولدان كەلەر قايرانى بار ما؟!. تاعدىر سىيى كەرمەك پە، اششى ما، كىم بولجاپ بىلگەن؟!. كىشكەنتاي كۇنىندە «كورەسىڭدى كورمەي، كورگە كىرمەيسىڭ» دەگەن ءسوزدى اجەسىنەن ەستىگەندە ەرتەككە بالايتىن. سول ءسوزدىڭ اقيقاتىنا ەندى كوزى جەتكەندەي. نەشە جەردەن ويلامايىن، ەسىنە المايىن، ۇمىتايىن دەگەنمەن اناداعى اڭگىمە قۇلاق تۇبىندە تاعى دا شىڭ-ڭ ەتە قالعانى.
- سىرقاتىڭىزدىڭ سىرىن ايتايىن با، الدە ەمىن ايتايىن با؟ – دارىگەر ايەل اياسى كەڭ، بوتا كوز سۇلۋ قىزعا تاڭىرقاي قارادى.
- ەمىن ايتقانىڭىز ءجون شىعار.
- تۇرمىسقا شىعۋىڭىز كەرەك.
- ءوزىم دە جالعىزدىقتان جالىقتىم... اۋرۋىمنىڭ شيپاسى سول عوي دەمەك؟!
- ءدال سولاي، كۇيەۋگە ءتيۋىڭىز كەرەك.
ەمحانا اۋلاسىنان شىعا بەرە كوز جاسىنا ەرىك بەردى; ۇستاي المادى ءوز-ءوزىن...
ححح
جوعارى وقۋ ورنىنداعى جىلدار جىلدام وتە شىقتى. مىنەز-قۇلقىن، ادامشىلىق بولمىسىن ءبىر كىسىدەي ءبىلدىم دەگەن ج. ەسىمدى جىگىتپەن انە-مىنە وتاۋ قۇرامىز دەپ جۇرگەندە، ونىڭ اياق استىنان نىلدەي بۇزىلىپ، جالت بۇرىلعانى جان دۇنيەسىن استاڭ-كەستەڭ ەتتى. ۇيدەن ءۇش كۇن شىقپاي، جىلاپ جاتىپ الدى. سەزىمىنە سەلكەۋ تۇسپەپتى، الدانعانىن بىلمەپتى. ازامات اتاۋلىنىڭ ءبارى سول سياقتى كورىنىپ، ودان كەيىن سوڭىنان جۇگىرگەن، تانىسقان جىگىتتەردىڭ بىردە-بىرەۋىن ماڭىنا جولاتقان جوق. ورىنسىز وكپە، تاسىر تاكاپپارلىق جارعا جىعا جازدادى... ءسويتىپ جۇرگەندە مەملەكەتتىك قىزمەتكە اۋىستى. مۇنداعى جاعداي بەلگىلى، ەرتە كەتىپ كەش كەلەدى. سەنبى كۇندەرى دە جۇمىسقا شىعۋ قالىپتى جاعدايعا اينالدى. ەكى ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، تاپسىرمانى مۇلتىكسىز ورىندايتىن بىلىكتى ماماندى باسشىلار دا بايقاپ، لاۋازىمى بيىكتەي بەردى. قازىر قالالىق اكىمشىلىكتە باسقارما باسشىسى. قىزمەت، مانساپ ايەل زاتىنا قۋانىش سىيلامايتىندىعىن باعامدادى.
كوپتەن بەرى كورشى باسقارماداعى بەكەڭ جەرلەسىم، قارىنداسىم دەپ جاقىن تارتىپ جۇرەتىن. ورتا بويلى، قىر مۇرىن، قارا تورى جىگىت اعاسىنا بۇنىڭ دا بۇيرەگى بۇرىپ تۇرادى. جۇمىسقا تاقاۋ جەردەگى اسحانادان تۇسكى اس ىشۋگە كۇندە بىرگە باراتىن. جۇپتارى جازىلماي بۇلايشا جۇرۋلەرى كەلە-كەلە داعدىعا اينالدى. وسى مەن نە ىستەپ ءجۇرمىن، بۇلاي جالعاستىرا بەرسەم، بىردەڭە ءبۇلدىرىپ المايمىن با، ۇياتقا قالمايمىن با دەپ ءبىر كۇنى تۇسكى اسقا بارماي قالدى. كوپ ۇزاماي قالتا تەلەفونى شىرىلداي جونەلدى. قاراسا بەكەڭ. سويلەسكىسى كەلمەدى. ارامىزدى ءوستىپ سۋىتايىن دەپ ويلاعانىمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە اعاسىنا دەگەن سەزىمى ۇدەي تۇسكەندەي مە، قالاي؟!. ارالارىندا دانەڭە بولماسا دا، ءجيى ەسكە الاتىن بولدى. قازىر دە كورگىسى كەلىپ، ساعىنىپ وتىر. بۇل نە جۇمباق، ياپىر-اۋ؟! التىناي كەنەت التىن تاپقانداي قۋاندى. بەكەڭ العاشقى جىگىتىنە كەرەمەت ۇقسايدى ەكەن...
ححح
قىز قولىمەن ۇقىپتى سالىنعان جۇمساق توسەك جامباسىنا باتقانداي ارى-بەرى اۋناقشىدى. جايلى جاتىپ، جاقسى تۇرىڭىز دەپ بولمەسىنە ەنگەن التىنايدى قۇشاقتاپپ بەتىنەن سۇيگەندە ونىڭ ۇيالىپ، ۇندەمەي قالعانى كەت ءارى ەمەس ەكەندىگىن بىلدىرگەندەي دەنەسى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى. جاپسارلاس بولمەدە بولەك جاتىپ تاڭ اتىرا ما سوندا؟ نە دەگەن ادىلەتسىزدىك؟ ەركەك اتىم بار ەمەس پە؟ قارسىلىق ءبىلدىرىپ، قولىمدى قاقسا قاقسىن. بۇل ارەكەتىم وعاش ەكەندىگىن مويىندايمىن. امال قانشا! قايداعى-جايداعى اڭگىمەلەر ايتىپ ءتۇن ورتاسىنا دەيىن وتىرۋداعى ماقساتىم نە؟ ويىمداعى ارام نيەتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بە؟ جان سىرىن جايىپ سالعانى ءۇشىن جازىقتى ما قىز جازعان؟!
كورشى بولمەگە بارعىسى كەلىپ، ءوزى دە تۇسىنبەيتىن ءبىر كۇش جەلكەلەي جەتەلەپ، كەرەۋەتكە اياعىن سالبىراتىپ وتىردى. جۇرەگى ءدۇرس-ءدۇرس سوعادى; قول سوزىم جەردە تولعان ايداي تولىقسىپ قىز جاتسا قالاي شىداسىن...
جايشىلىقتا كوزى جىلدام ىلىنەتىن قىزدىڭ دا ۇيقىسى شايداي اشىلعان. كىرپىگىنە ينە تىرەگەندەي. اعاسىنىڭ جاي-كۇيى قالاي ەكەن؟ قاسىنا كەلىپ جانتايسا قايتپەك؟! وتباسى، بالا-شاعاسى بار ادامنىڭ ونداي وجار قىلىققا بارۋى اقىلعا سيا قويماس. ەكەۋىنىڭ اراسى ون توعىز جاس ەكەن. بىلايشا الشاق تا ەمەس...
التىناي بۇرىن ءوزىن سابىرعا شاقىرىپ، لىقسىعان ىستىق سەزىمىن بارىنشا اۋىزدىقتايتىن. بەرىكقان اعاسىمەن جولىققالى قارا جىلانداي ارباعان ءناپسى ءسات سايىن مازاسىن الادى، سالقىن اقىلدى تىڭدار ەمەس...
قىزدىڭ قاسىنا ءازازىل كەلىپ جانتايدى. ونى التىناي سەزگەن جوق.
- ماسەلە جاس الشاقتىعىندا ەمەس، ماسەلە مەنىڭ جەڭىلتەك مىنەزىمدە بولىپ تۇر-اۋ! – دەدى التىناي ءوزىن-ءوزى سوگە جامانداپ. – «بيتكە وكپەلەپ، تونىڭدى وتقا جاقپا» دەگەندەي، الداپ كەتكەن انا جىگىتكە رەنجىپ، وسى كەزگە شەيىن جاپادان-جالعىز ءجۇرۋىم قىڭىر كىسىنىڭ قىلىعى ەمەس پە؟! كىمدى مۇقاتتىم؟! «جالعىزدىق اللاعا عانا جاراسقان»،– دەۋشى ەدى اجەم. دەنى-قارنى ساۋ، اياق-قولى بالعاداي ايەل زاتىنا تىزەسىن قۇشاقتاپ جالعىز جاتقان كۇنا ەمەس پە؟!.
- سوندا قالاي؟ – دەدى ءازازىل داۋ ايتىپ. – كۇيەۋگە ءتيۋدىڭ ءجونى سول ەكەن دەپ، كولدەنەڭ كوك اتتىعا شىعا سالاسىڭ با؟!
- نە ىستەۋىم كەرەك؟!.
- جاقسى كورەتىن ەر كىسىدەن جۇكتى بول!..
- اۋلاق!.. كۇناھار بولار جايىم جوق!..
- ات-تونىڭدى نەگە الا قاشاسىڭ؟! سەن عانا ما جەر بەتىندەگى جالعىز ادال جان؟! كارى قىزداردىڭ كوپشىلىگى سولاي ىستەيدى. ولاردان قاي جەرىڭ ارتىق؟ بالالى بولۋ – باقىت! الدانىش! ەر كىسىنى كوپ ىزدەمەيسىڭ سودان سوڭ!.. بالاڭا كوڭىل بولەسىڭ!.. ويلان، التىناي!..
ءازازىل ويدىڭ باستىرمالاپ بارا جاتقانىن سەزگەن قىز كەنەت سەرپىلدى.
- جوق! – دەدى شيرىعىپ. – نەكەسىز بالا تاۋىپ، باقىتتى بولماي اق قويدىم؟!. جولاما ماعان قاراۋ وي!.. ازعىرما الباستى!..
- جارايدى، كەلىستىم، – دەدى ءازازىل از ۇنسىزدىكتەن سوڭ. – ۇيىڭدە قونىپ جاتقان اعاڭدى قايدا قوياسىڭ؟ نەندەي ءۋاجىڭ بار ايتار؟!
- اعاتتىق جاسادىم!.. وپىنۋدامىن ءوزىم دە!.. بۇدان بىلاي جانىما جولاتپايمىن...
- شىن ايتاسىڭ با؟! قويشى-ەي؟! سەنبەيمىن!..
- وتىرىك ايتىپ، نە كۇن تۋدى باسىما؟!
- ءويتىپ كولگىرسىمە!.. ايتشى، قاي قىلىعى ۇنايدى اعاڭنىڭ؟
- ورنىقتى مىنەزىن، ادالدىعىن باعالايمىن.
- حا-حا، – دەدى قوس قولىن شاپالاقتاپ ءماز بولعان ءازازىل شەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ. – ماقتاما اعاڭدى!.. ماقتانۋعا ەرتە!.. انە-ە، ءوزى دە كىرىپ كەلە جاتىر بولمەڭە... قارسىلاسپا!.. ىرقىنا كونە بەر!.. – حا-حا، حي-حي...
ححح
كەيىنگى كەزدە كۇيەۋى جۇمىستان كەش ورالاتىن بولدى. بۇل ادەتى جيىلەپ بارا جاتقان سياقتى. ءبىر كۇنى كەشكىلىك شاي ۇستىندە سەبەبىن سۇراعان.
-جۇمىستىڭ كوپ ەكەنى راس،– دەدى ءسوزىن كۇمىلجىپ باستاعان بەرىكقان. – ءبىر جاعدايدى ايتا الماي ءجۇر ەدىم.
- اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى عوي...
-تارتىنۋدىڭ رەتى جوق.
-سەزىپ ەدىم... - اقشاباقتىڭ جۇرەگى الابوتەن سوقتى. سەزىمگە بەرىلگىش عادەتىمەن كوزىنە كەلگەن جاستى دا ىرىكپەدى.
- بۇلىنگەن دانەڭە جوق... ءبىر قىزعا عاشىقپىن مەن...
ايەلى ءشاي ءىشىپ وتىرعان كەسەسىن قولىنان ءتۇسىرىپ الدى.
-نە دەپ وتىرسىڭ؟! عاشىعى نە؟!.
-قىزدىڭ مەنەن اياعى اۋىر...
-سولاي دە-ە!..
-بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى!
-توق ەتەرىن ايت.
-وعان ۇيلەنەم!
...
-ار جاعىن ءوزىڭ ءبىل،– دەدى كۇيەۋى ورنىنان تۇرىپ جاتىپ.
-سەنىمەن تۇرمايمىن، اجىراسام، – دەدى اقشاباق.
-بۇلىنگەن ەشتەڭە جوق، – دەدى بەرىكقان.
-ءبۇلىندى، نەگە بۇلىنبەسىن؟!. سەن مەنى قايداعى ءبىر شوپجەلكەگە ايىرباستادىڭ!.. جەك كورەم سەنى!.. - ايەلى كوز جاسىن كولدەتتى.
-ەسىمى كىم؟
-التىناي.
-الگى... ەشكىمدى مەنسىنبەيتىن كارى قىز با؟!
-سول-ل...
-سەندەرمەن كورشى باسقارماداعى...
-مەن ول قىز تۋرالى ساعان تالاي رەت ايتقانمىن... ادامگەرشىلىگىن، كىشىپەيىلدىلىگىن...
-ويتكەن ونىڭ كىسىلىگىن...
-عايبات سويلەمە؟!
-جەرلەسىڭ ەمەس پە؟
-ءيا...
ەرتەڭىندە وتاعاسى ون كۇنگە ىسساپارعا اتتاندى.
ححح
اقشاباقتىڭ ىشكەنى ءىرىڭ، جەگەنى جەلىم. بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن، ىڭ-شىڭسىز تۇرىپ جاتقاندارىنا شۇكىرشىلىك ەتەتىن. بىرتوعا مىنەزدى، ورنىقتى وتاعاسىنان وعاش قىلىق شىعارىن كىم بىلگەن؟! ون ويلانسا دا ميى جەتەر ەمەس. ەكى قىزىنىڭ اكەسى ەلۋدەن اسقاندا اياق استى وزگەرەدى دەپ كىم ويلاعان؟ بارىنەن بۇرىن «ونىڭ اياعى اۋىر، ۇيلەنەم» دەگەنى جىنىن قوزدىردى. ەركەكتەرگە سەنىپ كور!.. تاعى بىرەۋى اليمەنت داۋلاپ جۇرمەسىن!.. وي، اللا-اي؟!. وزىڭە دە سول كەرەك، اشىق اۋىز اقشاباق!..
بيىلعى ەڭبەك دەمالىسىنىڭ شىرعالاڭعا ءدوپ كەلگەنىن قاراشى. جۇمىستا جۇرسە باسى ارتىق اڭگىمەنى ۇمىتار ەدى. شەر تارقاتار، مۇڭ بولىسەر قۇربىلاردىڭ جوقتىعى قيىن ەكەن. ارالاسىپ جۇرگەن انا سىرىم، قايىربەك، امانعالي، مۇقىش، ساكەندەردىڭ ايەلدەرىنە ايتساڭىز ءبىتتى، قىپ-قىزىل وسەك-ءورتتىڭ ورتاسىنا ءتۇستىم دەي بەر! الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ، ەستىگەندەرىن دابىرايتىپ، ۇستەمەلەي قوسىپ، جالپاق ەلگە جايىپ تىنسىن! شاڭىراقتارى بولەك، وزدەرىمەن وزدەرى تىرشىلىك ەتىپ جاتقان قىزدارىنا مۇڭىن شاعا ما؟! ۇيات قوي، ۇيات!..
ءا-ءا، كۋرستاسى كۇلتاي بار ەكەن-اۋ! كۇيەۋى الدىڭعى جىلى قايتىس بولعاننان بەرى جالعىز تۇرىپ جاتىر. كوپ نارسەدەن حابارى بار، كوپ وقيتىن، كوپ بىلەتىن ەرۋديت ايەل. قاق-سوعى جوق ەشكىممەن. تىك مىنەزىنەن تىكسىنەتىن. باستىققان شىعار. جارالى جانىن ءبىر تۇسىنسە سول تۇسىنەر.
كۇلتايمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن سوڭ سولاي تارتتى. قوس قۇربى ءبىرىن-ءبىرى قاتتى ساعىنعان ەكەن. باپپەن پىسىرىلگەن كۇلتايدىڭ ءدامدى پالاۋىن جەپ، ءشاي ىشە وتىرىپ ۇزاق سىرلاستى.
اقشاباق كەلەسى ءبىر ساتتە كۇيەۋىنىڭ قىلىعىن جەتكىزدى. وتكەندەگىدەي ەمەس، كوڭىلى ءسال بوساعانىمەن بۇل جولى كوزىنە جاس العان جوق.
-ە-ە، سولاي دە!.. – كۇلتاي انشەيىن اڭگىمە ەستىگەندەي بەيمارال، بەي-جاي. اقشاباققا ءىشىپ-جەي تەسىلە قارادى دا سويلەپ جونەلدى:
...مۇڭ باسقاندا،
نە جەتسىن سىردى اشقانعا،
كەلەيىنشى ءبىر بارىپ سىرلاس جانعا.
كوزىم الدى – كوك تۇمان، جاناردا – جاس،
كولەڭكەلەپ كوڭىلدى كىر باسقان با؟
كەلەيىنشى ءبىر بارىپ سىرلاس جانعا,– دەيدى اقىن مۇقاعالي.
قالاي-قالاي ءدوپ باسقان ۇيقى-تۇيقى كوڭىلدى!.. جۇرەگىم كىرلەپ، مۇڭايعان، كەيىگەن ساتتە اباي مەن مۇقاعاليدى وقيمىن. وقيمىن دا جۇبانام!.. مەن قازىر ەشنارسەگە تاڭ قالمايمىن!.. سايتان بيلىك قۇرعان الاساپىران زاماندا نە دەپ بولادى؟!. بەرىكقاننان ءبارى شىعادى...
-ا، چتو ون، پوۆود تەبە داۆال؟ – دەدى ورىسشا سويلەگەنىن اڭداماي قالعان اقشاباق.
– ءوزى سەرى بولسا، ءوزى قىزدار قارايتىنداي سيمپاتيچنىي بولسا، كونەچنو!..
- كۇلتاي-اۋ!.. سەن... سوندا، بەكەڭنىڭ ارەكەتىن جاقتاپ وتىرسىڭ با؟
-جاقتامايمىن! بىلايشا قاراساڭ، بۇلىنگەن ەشتەڭە جوق سياقتى...
- بەرىكقان ەكەۋىڭ كەلىسىپ العاننان ساۋسىڭدار ما، ءوزى؟ ول دا ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «بۇلىنگەن دانەڭە جوق» دەيدى.
-سوكپە مەنى! – دەدى كۇلتاي. – «ايتىلماعان ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى» دەگەن ماتەل بار عوي...
اقشاباقتىڭ ءىشى قىلپ ەتە ءتۇستى: «بەكەر كەلدىم-اۋ؟!. باياعى جىندى مىنەزىنەن بيتتەي وزگەرسەشى؟!.»
ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ مەزىرەتىمەن اقشاباق:
-كىم بىلەدى، مايموڭكە تىلدەن اقيقات ءجون شىعار،– دەدى قانداي ءسوز بولسا دا تىڭداۋعا پەيىل تانىتىپ.
-ۇشقارى ويلايسىڭ،– دەدى كۇلتاي تۋرا قاراپ. وتكىر جانارى وڭمەنىنەن ءوتىپ بارادى. – «ايەلدىڭ شاشى ۇزىن، اقىلى قىسقا» دەپ، دانا قازاق باياعىدا شەگەلەپ ايتقان. كۇيەۋىڭ نەگە سەنىڭ عانا مەنشىگىڭ بولۋى ءتيىس. ونداي قۇيتىرقى ويدى ويلاپ تاپقان كىم ءوزى؟ نە دەگەن ىشتارلىق؟! سوندا انا بەيشارا قىز تىزەسىن قۇشاقتاپ، ومىردەن بايسىز ءوتۋى ءتيىس پە؟! ول سەنىڭ كۇيەۋىڭنىڭ پەرزەنتىن جارىق دۇنيەگە اكەلمەي مە؟! ۇرپاق وربىتپەي مە؟! انا بولۋ باقىتىنا يە بولۋعا ونىڭ دا مورالدىق قۇقىعى بار شىعار. ايەل ءۇشىن بالالى بولۋ، ءسابي ءسۇيۋ باقىت ەمەس پە؟! ايەلدەردىڭ اڭگىمەسىن ەستىسەڭ، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى. ەتەگىنە ناماز وقىعان، جالعىز ايەلمەن شەكتەلگەن ەركەك از سياقتى. كورشى پودەزدەگى قاسى-كوزىن كەرگەن تاكاپپار كەنجەگۇلدى قاراشى. كوڭىلدەسىنەن ەكىنشى بالا ءسۇيىپ وتىر. كەلىنشەكتى ايتام، ءتورت قۇبىلاسى تۇگەل جانداي ءماز. قۇداي-اۋ، نەسىنە جەتىسەدى دەسەيشى؟!. انا جىگىتتىڭ نەكەلى ايەلى بۇنى بىلمەيدى. بۇدان وزگە مىسالدار پىشەن-پىشەن!..
بەرىكقان بولعان جاعدايدى جاسىرماي ايتىپتى. بۇگەجەكتەمەپتى. مەن وعان ريزا بولىپ وتىرمىن... تۋساڭ تۋ!.. اسىل ازامات ەكەن!..
-وسى دا جەتەر كۇلتاي؟!. ۇندەمەگەن سايىن ۇدەتىپ باراسىڭ...
-سوڭىنا دەيىن تىڭدا!
-ايت، ايتىپ قال!.. – اشۋ-ىزاسىن تەجەگەن اقشاباق زورعا وتىر. «سول كەرەك وزىڭە!.. شوق-شوق!..»
كۇلتاي ايىلىن جيار ەمەس. اڭگىمەسىن جاڭا لەپپەن ساباقتادى:
-زاماندى، قوعامدى كىنالاۋدىڭ تۇك قاجەتى جوق! اقيقاتىندا، ءبىر-بىرىنە قيانات جاسايتىن ادامداردىڭ وزدەرى. بارىنە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن، ساندارىن جارقىراتا كورسەتىپ، ومىراۋلارىن اشىق-شاشىق ۇستايتىن، ۇشقالاق قىز-كەلىنشەكتەر ەمەي كىم؟ ءبۇلدىرشىن كوزىن سۇزبەسە، بۋىرشىن بۇيداسىن ۇزبەيدى... ۇمىتپاسام، اتاقتى لەۆ تولستويدىڭ «كرەيتسەر سوناتاسى» پوۆەسىنەن وقىدىم-اۋ دەيمىن... قالاي ەدى؟!. ءا-ءا، ەسىمە ءتۇستى. «...ايەلدەر سەزىمگە ىقپال جاسايتىن قۇدىرەتتى قارۋعا اينالىپ العان. ەركەكتەر ايەل كورسە، بار سابىرىنان ايرىلادى دا قالادى. ايەلدىڭ ماڭايىنا جولاپ كەتسە بولدى، ەركەك ونىڭ ەلىرتپەسىنە ەلتىپ، ەسىنەن اداسادى دا قالادى. مەن توي كويلەك كيىپ ساندەنگەن ايەلدى كورگەندە، بۇرىن دا قولايسىزدانىپ ۇركە قارايتىنمىن، ال قازىر تۇپ-تۋرا ولەردەي قورقام، جۇرتقا اسا قاۋىپتى جانە زاڭنان تىس بىردەمە كورگەندەي بولىپ، ايقاي ساپ پوليتسيا شاقىرعىم، مىناۋ قاۋىپ-قاتەردەن قۇتقارا كور دەپ جالىنعىم، قاۋىپتى نارسەنى جولدان الىپ، كوزىن جويۋ كەرەك دەپ تالاپ ەتكىم كەلەدى... ۇتىس ويىندارعا نەگە تىيىم سالادى، ال جەزوكشەلەرشە سەزىمگە شاباتىن ءسان-سالتاناتپەن جۇرگەن ايەلدەرگە، نەگە تىيىم سالمايدى؟ ولار انادان گورى مىڭ ەسە قاۋىپتىرەك ەمەس پە؟!.»
قالاي سۋرەتتەگەن قاعىنعان قاتىندار قىلىعىن. تاك چتو، كىنانىڭ كوبى ايەلدەردە! ءتۇسىندىڭ بە؟!
- لەۆ تولستوي ءومىر سۇرگەن قاي زامان؟ ارتتا قالعان، مەشەۋ 19 عاسىر ەدى عوي. اششىناسىمەن جاتقان جەرىندە ۇستىنەن ءتۇسىپ، ايەلىن ولتىرگەنى ءۇشىن سوتتالىپ، اباقتىدان بوساپ ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتقان كوپەستىڭ اڭگىمەسى عوي.
-بولسا شە؟! سەن ءويتىپ دالەلىڭدى كولدەنەڭ تارتپا! «ادامنىڭ مىنەز-قۇلقى، تۇسىنىگى، سەنىمى، سەزىمى – ءبارى زامانىنا قاراي وزگەرىپ تۇرادى» دەگەن ءبىر دانىشپان-سىماقتىڭ ءۋاجىن ايتىپ وتىرسىڭ با؟ مەن وعان كەلىسپەيمىن! بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم!
ويلاپ قالما، بەكەڭنەن جۇكتى بولعان قىزدى ايتىپ وتىرعام جوق. ماسەلە باسقادا!.. ماسەلە، ۇياتسىز، ناپسىقۇمار ايەلدەردە! ولارعا تىيىم سالاتىن اي دەر اجا، قوي دەر قوجا بار ما؟!.
-ايەلدىڭ بارىنە قارا كۇيە جاقپا ءويتىپ؟!.
-ءبارى ەمەس!.. جاقسى ايەلدەر بولماسا، ارداقتى انالار قايدان شىقسىن؟!. كەيبىر جەڭىلتەك قىز-كەلىنشەكتەردى ايتامىن... ءجا، ءتىل بۋىنسىز، وي ءتۇپسىز... وسىمەن دوعارايىق بۇل اڭگىمەنى...
-مەن دە سونداي ويدامىن...
اقشاباق كۋرستاسىن جاقسى بىلمەيدى ەكەن. مۇڭ-شەرىن ءبولىسىپ، بەرىكقاندى سوگە مە دەسە، لاعىپ بارادى ءدويدالا.
-قىزىق بولدى-اۋ، ءوزى؟!– دەدى قۇربىسىنىڭ ۋاجىنە جاۋاپ قايتارا الماعان اقشاباق.
-قورعانسىز با ەدىڭ سونشاما؟!. ەسىڭدە بولسىن. ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق. بەرىكقان سەنى تاستاپ كەتپەيدى! مەسەلىن قايتارما كۇيەۋىڭنىڭ. ەكى وتباسىن ۇستاۋعا اقىلى جەتەدى... اۋىلدا شارۋاشىلىقتارىڭ، قالادا بىرنەشە پاتەرلەرىڭ بار...
-يباي-اۋ، كوپ وتىرىپ قالدىم، ۇيگە قايتايىن...
اقشاباق اپىل-قۇپىل جينالا باستادى.
ححح
التىنايدىڭ مىنەزى كۇرت وزگەردى. ونىڭ بويىنداعى كولكوسىر قۋانىشتى ارىپتەستەرى دە بايقادى. قاتال باسشىنىڭ مىنەزى قازىر جىبەكتەي. قاباعى اشىلماي، تۇنجىراپ جۇرەتىن قىز قۇلپىردى. گۇل-گۇل جاينادى! جانارىندا جارقىلداعان وت! وتكەندەگى ناۋرىز تويىندا اۋەلەتە ءان سالدى. داۋىسى قانداي ادەمى!
-ناعىز انشىلەردەن قاي جەرى كەم التىنايدىڭ؟! - دەستى قىز-جىگىتتەر.
بىردە ول وزىمەن سىرلاس قۇربىسى، ەكى بالانىڭ اناسى قالامقاسقا توسىننان سۇراق قويدى.
-ۇشقالاق بولىپ بارا جاتقان جوقپىن با وسى مەن؟ – دەدى التىناي ەكەۋى وڭاشا قالعان كەزدە.
-نەگە ولاي دەيسىڭ؟!. ونداي ەشتەڭە بايقاعام جوق!.. بۇرىن قاباعىڭ كوپ اشىلمايتىن... ۇزىن-سونار وي تەڭىزىنە سۇڭگيتىنسىڭ... اشىق-جارقىن جۇرگەنىڭ دۇرىس،– دەدى بىرتوعا مىنەزدى قۇربىسى شىنىن ايتىپ.
-راحمەت ساعان،– دەدى التىناي بالاشا قۋانىپ.
كەيىنگى كەزدە ادامداردىڭ ءبارى ەرەكشە مەيىرىمدى، اياۋلى كورىنەتىن التىنايعا. «ءومىر قانداي تاماشا، قانداي ىستىق!..» - دەپ ءجيى تولعاناتىن.
قىزدىڭ حوش ءيىستى گۇلدەرگە ەسى كەتتى. ءۇيىنىڭ قاسىنداعى گۇل ساتاتىن دۇكەننەن بىرنەشە تالىن ساتىپ اكەلىپ، كۇن شۋاعى سەبەزدەگەن تەرەزە جاقتاۋىنا، شىنى ۆازاعا سۋ قۇيىپ سالىپ قويدى.
ححح
شۋاقتى كوكتەم. تۇساۋ بويى كوتەرىلگەن كۇمىس كۇن شۋاعىن شاشا تۇسكەن. اعاشتار گۇلدەپ، ادامدار وزدەرىنە ىڭعايلى، جەڭىل كيىنگەن. توعىز قاباتتى ءۇيدىڭ اۋلاسى ۇساق بالالاردىڭ كۇلكىسىنە كومىلگەن. اقسارى ايەل ءتورت-بەس ايالداما جەردەگى مەشىتكە جاياۋ تارتتى. شاريعات شارتىنا جۇگىنبەك. ودان سوڭ التىنايمەن سويلەسكىسى كەلەدى. بەرىكقاننىڭ ايتقانى وتىرىك بولسا يگى ەدى؟!. ەسىك كورمەگەن قىزدىڭ اعاسىنداي ادامعا كۇيەۋگە ءتيۋى اقىلعا سيا ما؟!. جىلى-جىلى سويلەسە جىلان ىنىنەن شىعادى دەمەكشى، رايىنان قايتار ۇياتى بولسا... نە كورىندى سونشاما؟!.
اپىرىم-اي، جاناشىر دەگەن كۇلتايدىڭ ءسوزى اناۋ!.. قايداعى جوق اڭگىمەلەردى ايتىپ باسىن قاتىردى. كۇيەۋى شە؟!. كۇيەۋى شىنىمەن ۇيلەنبەكشى مە انا قىزعا؟!. سولاي بولعان كۇندە قولىنان نە كەلەدى؟!. ەركەكتىڭ كوڭىلى اۋماسىن، ىندىنى قۇرىماسىن دەڭىز...
اقشاباق التىناي جۇمىس ىستەيتىن باسقارما، اكىمشىلىك عيماراتتىڭ قاي كىرە بەرىسىندە، قاي قاباتىندا، نەشىنشى كابينەتتە ەكەندىگىن انىقتاعان. ۇيىنە بارسا ۇركىپ جۇرەر. جۇمىس بابىمەن ءجۇرمىن دەسە كىرگىزەر...
ءارى-ءسارى ويلارمەن مەشىتكە جىلدام جەتكەنىن دە اڭداعان جوق.
-شاريعات بويىنشا ءتورت ايەل الۋعا رۇقسات. بىراق تورتەۋىن دە الالاماي، كەمسىتپەي تەڭ ۇستاۋ كەرەك،– دەدى كەزەكشى مولدا.
-جاعدايى كەلمەسە قايتەدى؟ – دەدى اقشاباق سابىرسىزدانىپ.
-وندا ءبىر ايەلمەن شەكتەلگەن ءلازىم.
-ە-ە، باسە-ە!...
-رەتىمەن ايتايىن، رۇقسات بولسا.
-قۇلاعىم سىزدە.
-كوپ ايەل الۋ – نازىك جىنىس وكىلدەرىن قورلاۋ ەمەس، كەرىسىنشە ولاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ. جالپى كوڭىلدەس، اششىنا دەگەننىڭ ءوزى ار-ۇياتتى قورلايتىن ابىرويسىز اتاق. جانە مۇنداي ايەلدىڭ وزىمەن كوڭىل كوتەرىپ جۇرگەن ازاماتتىڭ تۇراقتى بولاتىنىنا، جان-جاقتى قامقورلىق جاسايتىنىنا كەپىلدىگى جوق. مۇنداي ايەلدىڭ بولاشاعى بۇلدىر، كوكىرەگى كۇدىكتى، سارى ۋايىمعا تولى، ءارى قاي كۇنى ۇرلىعىم اشىلىپ قالادى دەپ قىلپىلداۋمەن جۇرەدى. ال زاڭدى تۇردە نەكەسى قيىلعاندا، نەشىنشى ايەلى بولعانىنا قاراماستان، ونىڭ جانە بالالارىنىڭ بار تىرشىلىك-تاۋقىمەتى تۇتاستاي كۇيەۋىنىڭ موينىنا كوشەدى. ەر ادام ءوزى جاقسى كورگەن قىز-كەلىنشەك ءۇشىن، ونىڭ ار-ابىرويىن، ءومىرىن قورعاۋ ءۇشىن عانا مۇنداي تاۋەكەلگە بارا الادى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ انالارىمىز ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ايەل بولۋدى ار ساناماعان. تەكتى تۇقىمنان، بەدەلدى، داۋلەتتى ورتادان شىققان، ءتۇر-تۇلعاسىنا اقىل-پاراساتى ساي كەلگەن، ەرەكشە، ابزال قاسيەتتەرىمەن اۋليە اتانىپ، تاريحتا قالعان دومالاق انا نەگە باي-باعلانداردىڭ وزىمەن قاتار ءارى اقىلدى، سىمباتتى بالالارىنا تۇرمىسقا شىقپاي، بايدىبەك بابامىزدىڭ ءۇشىنشى ايەلى بولۋدى قالادى؟!.
تاريحقا جۇگىنسەك، ءبىر رۋلى ەلدى اۋزىنا قاراتقان نەبىر اتاقتى، اقسۇيەك اجەلەرىمىز ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ايەل بولىپ-اق ۇرپاق كوبەيتكەن ەمەس پە؟ قازىرگى قازاقتىڭ ءبارى تەك بايبىشەلەردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى دەپ كىم ايتا الادى؟ ەندەشە اتا-بابالارىمىز باس يگەن، ايالاپ، قۇرمەتتەگەن، سونىڭ ارقاسىندا ءوسىپ-ونگەن شاريعات زاڭىن ءاربىر يماندى، ەستى قازاق قادىرلەي بىلگەنى ءجون.
ححح
جولاۋشىلار پويىزى زۋلاپ كەلەدى. ەكى كىسىلىك كۋپەدەگى سەرىكتەسى – ستۋدەنت جىگىت، كىرگەن بەتتە توسەگىن سالىپ جاتىپ قالعان. قازىر ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا، ءتۇس كوردى مە ەكەن ءبىر-ەكى اۋىز ءتىل قاتىپ، وڭ قىرىنا اۋناپ ءتۇستى.
قاراتورى جىگىت اعاسىنىڭ قوڭىر كوزدەرى قاراڭعى تۇننەن الدەنە ىزدەگەندەي تەرەزەگە ۇڭىلە قارايدى. بۇلاي وتىرعانىنا ءبىرشاما ۋاقىت وتسە دە قوزعالار ەمەس.
-قالاي شاپشاڭ، ون كۇن ون مۇينەت سياقتى بولمادى،– دەدى داۋسى شىعىپ كەتكەنىن ءوزى دە اڭداماي قالىپ.
ساپارى ءساتتى بولعانىمەن، وتباسىنداعى كيكىلجىڭ كوڭىلىن بۇزدى. اساۋ اتتاي ەرىن باۋىرىنا العان ايەلى نە ىستەر ەكەن؟! التىناي شە؟!. التىناي اينىماسا بولعانى!.. «وي، اللا-اي!– دەدى بەرىكقان كۇرسىنىپ. – تاعدىر تالقىسى عوي؟!.. نە بولسا دا، بارا كورەرمىن...»
بەرىكقان اللاعا سەنەتىن. قازىر دە قاسيەتتى قۇرانداعى بەتاشار سۇرەنى وقىپ وتىرعان. كەنەت راديودان ەستىلگەن ديكتور داۋسىنا قۇلاعى ەلەڭ ەتتى.
-ەندىگى كەزەكتە كونتسەرت تىڭداۋعا شاقىرامىز. كومپوزيتور مەلس وزبەكوۆتىڭ «تاعدىر سىيى» ءانى. ءسوزىن جازعان تولەگەن مۇقاەۆ.
ءبىر تۇمان كوڭىلدەن،
جۇرگەندە تارقاماي،
ساۋلە بوپ كورىنگەن،
سىمباتتى قالقام-اي...
اسەم ءان جۇرەگىن ۇيىتتى. نەتكەن اۋەز! نەتكەن ساعىنىش! سوزدەرى قانداي! تىڭداي بەرگىڭ كەلەدى، تىڭداي بەرگىڭ.
ءوزىڭ بوپ ورالدى.
ارمانىم ءبىر الىس.
ءوزىڭ بوپ جارالدى،
كەۋدەمدە قۋانىش.
تاسىتتى جىر سەلىن،
كوكەيىم كۇي تۇنعان.
قۇپيا ءبىر سەزىم،
وياتتى ۇيقىمنان...
شالقىسىن جىر-ارمان،
الاڭسىز ءسۇي، كۇنىم،
تاعدىردان ءبىر العان،
عاجايىپ سىيلىعىم...
ححح
بەرىكقان ۇيىنە كىرگەندە سوستيىپ تۇرىپ قالدى. اڭ-تاڭ... ايەلى ايىرىقشا كوڭىلدى. وزىنە سونداي جاراساتىن گۇلدى حالاتىن كيىپ، داستارحان ءمازىرىن جاساپ جۇگىرىپ ءجۇر. جاپسارلاس بولمەدەن التىناي شىقتى. ول دا ادەمى كيىنگەن. بەكەڭدى كورگەندە قوس بەتى البىراپ، قىزارىپ كەتتى.
- حوش كەلدىڭ، جوعارى شىق! – دەدى اقشاباق سەزىمىن ىركە الماي. قۋانعانى اقسارى وڭىنەن انىق بىلىنەدى. – جوعارى شىق!.. سەنى كۇتىپ وتىرمىز...
Abai.kz
