قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى كەدەن اتاۋلى جويىلاتىن بولدى. بۇل مالىمەت كەشەگى ۇكىمەتتەگى سەلەكتورلىق كەڭەستە جاريا ەتىلدى. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءو.شوكەەۆتىڭ ايتۋىنشا، 2011 جىلدىڭ شىلدەسىنەن باستاپ رەسەي، قازاقستان جانە بەلارۋس اراسىنداعى شەكارالاردا ۇلتتىق كەدەندىك، سالىقتىق، فيتوسانيتارلىق، ۆەتەرينارلىق قىزمەتتەر ءوز جۇمىستارىن تولىعىمەن توقتاتۋعا ءتيىس. ولاردى جويۋ جونىندەگى كەلىسىمدەردى ءۇش ەلدىڭ ۇكىمەتباسىلارى الداعى ايدىڭ 9-ىنداعى ماسكەۋدەگى كەزدەسۋدە بارماقتارىن باسىپ، بەكىتپەك. وسىلايشا، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە شەكارالاردى جويىپ، ەلدەردى ءبىرتۇتاس ەۋرازيالىق وداققا بىرىكتىرۋ جونىندەگى 1994 جىلى جاريا ەتىلگەن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ باعىتىندا ۇلكەن قادام جاسالاتىن بولىپتى.

قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى كەدەن اتاۋلى جويىلاتىن بولدى. بۇل مالىمەت كەشەگى ۇكىمەتتەگى سەلەكتورلىق كەڭەستە جاريا ەتىلدى. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءو.شوكەەۆتىڭ ايتۋىنشا، 2011 جىلدىڭ شىلدەسىنەن باستاپ رەسەي، قازاقستان جانە بەلارۋس اراسىنداعى شەكارالاردا ۇلتتىق كەدەندىك، سالىقتىق، فيتوسانيتارلىق، ۆەتەرينارلىق قىزمەتتەر ءوز جۇمىستارىن تولىعىمەن توقتاتۋعا ءتيىس. ولاردى جويۋ جونىندەگى كەلىسىمدەردى ءۇش ەلدىڭ ۇكىمەتباسىلارى الداعى ايدىڭ 9-ىنداعى ماسكەۋدەگى كەزدەسۋدە بارماقتارىن باسىپ، بەكىتپەك. وسىلايشا، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە شەكارالاردى جويىپ، ەلدەردى ءبىرتۇتاس ەۋرازيالىق وداققا بىرىكتىرۋ جونىندەگى 1994 جىلى جاريا ەتىلگەن قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋ باعىتىندا ۇلكەن قادام جاسالاتىن بولىپتى.
بۇرىنىراقتا بولاشاعى بۇلىڭعىرلاۋ كورىنەتىن بۇل جوبانىڭ ومىرگە جولداما الىپ، كەنەت جەدەلدەتىلۋى كەدەن مەن سالىققا جاۋاپتى ورگانداردىڭ باسشىلارىن ابدىراتىپ تاستاعان. ويتكەنى باس قاتىراتىن ماسەلەلەر جەتەرلىك. ماسەلەنكي، ورتاق شەكارالارداعى ۇلتتىق كەدەندەردىڭ «كوزى قۇرىعاننان» كەيىن كەدەندىك تولەمدەر كەدەندىك وداقتىڭ ورتاق ەسەپشوتىنا قۇيىلا باستايدى ەكەن. ەندى سول ورتاق قازانداعى قازىنانى ءۇش ەل اراسىندا ءبولۋ جايى قازىردەن كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋعىزۋدا. قازاقستاندا سالىق، كەدەندىك باقىلاۋ كوميتەتتەرى قارجى مينيسترلىگىنىڭ قاناتىنىڭ استىندا ەكەندىگى ءمالىم، وسىنى نازارعا الىپ، پرەمەر ك.ءماسىموۆ قارجى ءمينيسترى ب.جامىشەۆكە ءسوز بەرگەن. قازاقستاننىڭ مۇددەسىن قورعايدى دەپ وتىرعان جاۋاپتى تۇلعانىڭ وسى مەزەت كۇمىلجىپ، كىدىرىپ قالعاندىعىنا قاباعىن تۇيگەن كارىم قاجىمقانۇلى ونى توقتاتىپ تاستادى: «جاقسىلاپ دايىندالىڭىز! ماسكەۋگە اتتانار الدىندا ورتاق ۇستانىم ءتۇزۋ ءۇشىن قايتا جينالامىز». وسى ورايدا ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەمەر ومىرزاق شوكەەۆ كەدەندىك وداقتىڭ «كەدەن كودەكسىن» ازىرلەۋ قازاقستانعا، دالىرەك ايتقاندا، قارجى مينيسترلىگىنە جۇكتەلگەندىگىن ەسكە سالدى. «كەدەن كودەكسىن ازىرلەۋگە ءبىزدىڭ ەل جاۋاپتى، – دەدى ول. – بۇل قۇجات 2009 جىلعى قىركۇيەكتە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنىلادى. وندا كەدەندىك تولەمدەر بويىنشا ورتاق ەسەپشوت مەحانيزمى ۇسىنىلعان، بىراق سونى ءۇش ەل اراسىندا ءبولۋ ءبىر وتە كۇردەلى ماسەلە بولىپ تۇر. قازاقستاننىڭ قارجى مينيسترلىگىنە الداعى 9 ماۋسىمعا دەيىن ورتاق ەسەپشوتقا كەدەندىك تولەمدەر قالاي تۇسەتىندىگى جانە ودان قالايشا بولىنەتىندىگى جونىندە ۇسىنىس ازىرلەۋ جۇكتەلگەن». ياعني بولات جامىشەۆتىڭ كومانداسىنا ورتاق قازىنا بولىسكە تۇسكەندە ۇلتىمىز ۇتىلمايتىنداي، قايتا ۇپايى تۇگەندەلەتىندەي جولدى ىزدەۋگە جانە جىلدامداتىپ ىزدەپ تابۋعا تۋرا كەلەدى.
«ۇشتىك وداققا» قازاقستان الدىڭعى ەكەۋدىڭ سوڭىن الا كىرەدى ەكەن. «سەبەبى رەسەي مەن بەلارۋس بۇرىننان ەكى مەملەكەتتىڭ وداعىندا ءومىر سۇرۋدە، – دەپ ءتۇسىندىردى ومىرزاق ەستايۇلى. – ولاردا كوپتەگەن ماسەلەلەر ەندىگى شەشىلگەن. رەسەي مەن بەلورۋسسيانىڭ شەكارالارىندا ءىس جۇزىندە بىزدەگىدەي تولىققاندى كەدەندىك راسىمدەۋ دەگەن جوق، جەڭىلدەتىلگەن جۇمىس فورماتىنا كوشىپ العان. قازىر ولار مىناداي كەلىسىمگە كەلىپتى: ەگەر تاۋار جەتكىلىكتى وڭدەۋ ولشەمدەرىنە جاۋاپ بەرسە، ياعني قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ول رەسەيدە نە بەلارۋستە جاسالسا، 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان 1 شىلدەسىنە دەيىنگى ارالىقتا مۇنداي جۇكتەر «سەرتيفيكات پرويسحوجدەنيا» دەپ اتالاتىن قۇجاتتى كورسەتىپ، ەكى جاققا ەركىن وتە بەرەتىن بولادى. ال 2010 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ جۇكتەر مۇلدە ەشقانداي راسىمدەۋسىز تاسىلماق» دەگەن ءبىرىنشى ۆيتسە-پرەمەر قازاقستان مەن رەسەي شەكاراسىنان الگىندەي سەرتيفيكاتپەن وتكىزۋگە 2010 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن كىرىسۋگە بەل بۋعاندارىن ءمالىم ەتتى. ال 2011 جىلعى 1 شىلدەدەن باستاپ ەكى ەل شەكاراسىنان ءارى-بەرى تاسىلاتىن جۇكتەرگە كەدەندىك راسىمدەۋ مۇلدە جۇرگىزىلمەيتىن بولادى.
– وسىلايشا، كەدەندىك وداق 2011 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن باستاپ تولىققاندى جۇمىس جاساي باستايدى، – دەدى سەنىمدى تۇردە ومىرزاق شوكەەۆ. – وسى كەزدە رەسەيلىك-قازاقستاندىق شەكاراداعى بارلىق راسىمدەۋ اتاۋلى ەلدەرىمىزدىڭ سىرتقى شەكارالارىنا شەگىنەدى. فيتوسانيتارلىق، ۆەتەرينارلىق باقىلاۋ، تاريفتىك رەتتەۋ – ءبارى-ءبارى جويىلادى. بۇل ماسەلەلەر تەگىس ءوزارا كەلىسىلدى جانە الداعى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنا كەدەندىك وداقتى قالىپتاستىرۋدىڭ كەزەڭدەرى مەن مەرزىمدەرى تۋرالى ناقتى كەلىسىم شىعارىلادى. ال قارجى ءمينيسترى ب.جامىشەۆ بۇل ىستە اسىقپاۋدى جاقتايتىندىعىن جاسىرمادى: «ءبىزدىڭ ۇسىنىستارىمىز كەدەندىك راسىمدەۋدىڭ دە، كەدەندىك باقىلاۋدىڭ دا جاڭا جۇيەسىن ەنگىزۋ ءۇشىن وتپەلى كەزەڭ بەلگىلەۋگە سايادى، – دەدى مينيستر، – «باقىلاۋدىڭ بارلىق ءتۇرىن جويۋدى» الىپ تاستاپ، ونى «باقىلاۋ فۋنكتسيالارىنىڭ كەلىسىلگەن تىزبەسىمەن» الماستىرۋ قاجەت. سەبەبى شەكارالار جويىلعان سوڭ ۆەتەرينارلىق، كولىكتىك، فيتوسانيتارلىق باقىلاۋ جۇيەلەرىنىڭ قالاي جۇمىس ىستەيتىندىگى ءالى پىسىقتالماعان، ولاردىڭ سحەمالارى ءتىپتى تالقىلانعان دا جوق. ول ول ما، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اكتسيزدەر قالاي جينالاتىندىعى دا پىسىقتالماعان. وداققا كىرەتىن ەلدەردىڭ ءوز تاۋارلارىنا كەڭ ءورىس اشۋ ءۇشىن قولداناتىن قورعانىشتىق، دەمپينگتىك شارالارىنان قالاي قورعانامىز؟ تۇتاس تەتىكتەر انىقتالماي قالۋدا. ارينە، شەكاراداعى باقىلاۋدىڭ بارلىق ءتۇرىن جويۋ باعىتىندا جىلجيتىنىمىز انىق، بىراق تەتىكتەردىڭ ىسكە قوسىلۋىنا قاراي ىلگەرىلەۋگە ءتيىس ەمەسپىز بە؟!» دەدى ب.جامىشەۆ. قارجى ءمينيسترى تاعى ءبىر دەرەك كەلتىردى: «اسىرەسە، رەسەيمەن قيىن بولادى، ولاردا ونلايندىق قازىناشىلىق ەسەپشوت جوق. ولاردا بەلگىلى ءبىر بولىك «وففلايندا» (ياعني، ەلەكتروندى جەلىدەن تىس – اۆت.) جاتىر...» دەپ تورىقتى مينيستر.
ايتسە دە، جيىن سوڭىندا ۇكىمەت باسشىسى كەدەندىك وداقتىڭ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى جاقسى قارقىنمەن كەلە جاتقاندىعىن ايتىپ، ومىرزاق شوكەەۆ باستاعان قازاقستاندىق كەلىسسوزشىلەردىڭ جۇمىسىنا ريزاشىلىق تانىتتى. انەۋگۇنى پۋتين ەلباسىمەن كەزدەسكەندە، تاريفتەرگە قاتىستى 11 مىڭ 214 ۇستانىمنىڭ 88%-ى بويىنشا ەكى ەلدىڭ كەلىسىمگە كەلگەندىگى ايتىلعان. «سودان بەرى بۇل كورسەتكىش 95%-عا جەتتى. قالعاندارى – ءدارى-دارمەككە، مەتالوڭدەۋىش ستانوكتارعا، تۇرمىستىق تەحنيكاعا، اۆتوكولىككە، ۇشاققا جانە باسقاسىنا قاتىستى، اسا ساقتىقتى تالاپ ەتەتىن ۇستانىمدار، ولارمەن ءالى جۇمىس ىستەيمىز. بۇلار بويىنشا وتپەلى كەزەڭ نۇسقالارىن قولدانامىز. ايتكەنمەن، كەدەندىك وداق 2010 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ قالىپتاستىرىلادى دەۋگە بولادى، ويتكەنى كلاسسيكالىق ۇعىمداعى كەدەندىك وداق وزارالىق جانە ءۇشىنشى ەلدەرگە ارنالعان ورتاق كەدەندىك ءتاريفتىڭ بولۋىن تۇسپالدايدى، وعان ءبىز كەلەر جىلدىڭ باسىندا-اق قول جەتكىزەمىز» دەپ ءتۇيدى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى.
وسى جيىندا «جول كارتاسىنداعى» حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ شارالارىنىڭ ورىندالۋ بارىسى جونىندە ۇكىمەت باسشىسىنا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى گۇلشارا ابدىحالىقوۆا باياندادى. مينيستر حانىم دايىندىق جۇمىستارى اياقتالعاندىعىن جانە ونى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسىپ كەتكەندەرىن جاريا ەتتى. وبلىستاردىڭ، الماتى جانە استانا قالالارىنىڭ اكىمدەرىنە جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە 14,6 ملرد تەڭگە، الەۋمەتتىك جۇمىس ورىندارىن جانە جاستار تاجىريبەسىن قۇرۋعا 324 ملن تەڭگە، كادرلاردى قايتا دايارلاۋ جونىندەگى مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋعا 334 ملن تەڭگە سوماسىندا قارجى اۋدارىلعان. «مامىردىڭ 26-سىنداعى جاعداي بويىنشا 2313 جوبا بويىنشا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار كونكۋرسى وتكىزىلدى. بۇل – جوبالاردىڭ جالپى سانىنىڭ 48,4 پايىزى» دەدى گ.ابدىحالىقوۆا. ال پرەمەر بولسا، وبلىستاردى ارالاعاندا كەي جەردە ەسەپ-قيساپتاردىڭ دۇرىس جاسالماعاندىعىن جەتكىزىپ، ەلباسى تاپسىرعان ءىستىڭ سوزبايعا سالىنۋىنا، ال ەل قارجىسىنىڭ جەلگە ۇشۋىنا جول بەرمەۋ قاجەتتىگىن قاداپ تاپسىردى.

«ايقىن» گازەتى، 03.06.09