ماسكەۋ باسقارعان كەڭەس وداعى زامانىندا كورشىلەس، ءتىلى ءبىر، ءدىنى ءبىر باۋىرلاس ۇلتتارعا قاراعاندا تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن، ۇلتتىق سانا-سەزىمىنەن كوبىرەك ايرىلىپ، كوبىرەك ورىستان ۇلتتىڭ ءبىرى – قازاق ەكەنى راس. اسىرەسە، ءوز انا تىلىنەن، اتا-بابا داستۇرىنەن مۇلدە بەزىپ كەتكەندەر دە بىزدە كوبىرەك بولدى. بۇل جەكە تۇلعانىڭ عانا ماڭگۇرتتەنۋى.

ال تاۋەلسىزدىك العانىنا شيرەك عاسىردان اسىپ كەتكەن قازاق ۇلتى ءوز جەرىندە ەگىلىپ، ءوز جەرىندە ورىلىپ، ءوزى ديىرمەنگە تارتىپ  پىسىرىلگەن نانىنىڭ ءوزىن «موسكوۆسكي»، «بورودينسكي»، «بەلىي رۋسسكي»، «كرەستيانسكي» تاعى-تاعى دەپ نەلىكتەن ورىسشا اتايتىنى تۋرالى ويلانىپ كوردىڭىز بە؟ بۇل جەكە تۇلعانىڭ ەمەس، تۇتاس ۇلتتىڭ ماڭگۇرتتەنۋى ەمەس پە؟ ەگەر ءسىز ۇلتتىق سانادان، ۇلتتىق نامىستان جۇرداي ماڭگۇرت بولماساڭىز، ءوز نانىڭىزعا ءوزىڭىز ورىسشا ات قويىپ جەپ وتىرماس ەدىڭىز عوي. ال، ءسىز ءوز ەلىڭىزدىڭ نانىنا نەمەسە باسقا ءبىر تاعامىنا ورىسشا ات قويۋدىڭ ارجاعىندا قانداي انجىلىك ساياسات جاتقانىن بىلەسىز بە؟ بۇنىڭ ارجاعىندا بۇل «ناش رۋسسكي حلەب»، «ناش موسكوۆسكي»، «ناش بورودينسكي حلەب»، تاك چتو قازاقتىڭ نانىن جەپ وتىرسىڭ دەپ شالابىڭدى شايقاماي-اق قوي دەگەن ىشكى ارام پيعىل جاتقانىن اڭقاۋ قازاق تۇسىنبەيدى. شوۆينيستىك، يمپەرياليستىك سول ساياساتتى تۇسىنبەك تۇگىل دۇكەنگە كەلگەن قازاق اتاۋلىنىڭ «ءبىر بۋلكا بەرىڭىز»، «بۋلوچكا قانداي»، نەمەسە كادىمگى كۇلشەنى، «لەپەشكا»، كومەشتى «كيرپيچ نان»، «پيروجوك» دەپ ءتىلىن قىرىق بۇراپ تۇرعانىن كورەسىز. سوندايلارعا قاراپ تۇرىپ، «اپىر-اي، وسى ءبىز اناۋ ماڭگۇرت، مىناۋ ماڭگۇرت قوي سونى قويشى» دەپ جەكە ادامداردى كۇستانالاپ جاتامىز، ال شىنىندا تۇتاس ۇلت رەتىندە، ياكي، ءتۇپ-تۇگەل ۇلتتىق سانادان، ۇلتتىق نامىستان ايرىلعان ماڭگۇرت ۇلتقا اينالىپ،  سونى بايقاماي جۇرگەن جوقپىز با؟-دەگەن ۇمىتسىزدىك ۋايىمعا ءتۇسىپ كەتكەنىڭدى دە سەزبەي قالادى ەكەنسىڭ. الدە ناداندىق پا، الدە ايەل جىنىستى پەندەنىڭ قاڭسىققا تاڭسىقتىعى باسىم بولا ما قايدام، ايتەۋىر جاڭاعىداي ورىسشا ارالاستىرىپ سويلەۋگە قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن ايتقاندا اسىرەسە «قاتىن-قالاشى» قۇمار كەلەدى. سولار كادىمگى ءتورت بۇرىشتى كومەش ناندى «كيرپيچ» دەپ تۇرعاندا ەڭ كيەلى، ەڭ قاسيەتتى تاعامدى قورلاپ تۇرمىن دەپ ويلاي المايتىنى، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق نامىس دەگەننەن ماحۇرىمدىعى ءىشىڭدى يت تىرناعانداي ەتەدى. ال وزىمىزبەن كۇندەلىكتى ىدىس-اياعىنا شەيىن ارالاسىپ كەتكەن ۇيعىر حالقى بازارعا اپارىپ ساتاتىن الاقانداي نانىنا «ۋچپۇشماق» ياعني «ۇشپۇشپاق» دەپ ات قويىپ العان. ەگەر سونى قازاق ءپىسىرىپ ساتاتىن بولسا ونى «ترەۋگولنيك» دەي مە قۇداي ءبىلسىن!

قازاق  ەندى ءوزى قىسى-جازى ارقا ەتى-ارشا، بورباي ەتى-بورشا بوپ اسىراپ-باققان مالىنىڭ ەتىنەن جاسالعان تاعامدارعا دا ورىستىڭ، ۋكرايننىڭ، اتا-باباسى تۇگىل ءوزى كوزىمەن كورمەگەن اعىلشىن، تاي، فرانتسۋز سياقتى ۇلتتاردىڭ تاعامىنىڭ اتاۋىن بەرەتىن بولدى. ايتپەسە، سوناۋ شالقارداعى – ءشومىشبايلار ، شۇبارتاۋداعى – شەرحاندار قىس-ايازعا قارىلىپ، جاز-ىستىققا ىستالىپ ءجۇرىپ باعىپ-قاققان جىلقىسىنىڭ شۇجىعىن «كولباسا موسكوۆسكايا»، «كيەۆسكايا» دەپ، ءوزىنىڭ ەسىگىنىڭ الدىنداعى اقباس تۇقىمدى سيىرىنان ساۋىپ العان سۇتىنە «مۋمۋنيا»، «كرەستيانسكايا»، «زوركين لۋگ»، «وداري»، «موە مولوكو»، «دوميك ۆ دەرەۆنە» ال بالتامەن شاۋىپ جەمەسە ءتىس وتپەيتىندەي ەتىپ قاتىرعان ىرىمشىگىنە «گوللاندسكي» ت.ت دەپ ات قويعانى نەسى؟ قازاق باياعىدا جىلقى، تۇيە، سيىرىن ءىرى قارا دەپ جالپى اتاۋمەن اتايتىن. قازىر سيىرىن ورىسشا «كرۋپنىي روگاتىي سكوت» دەگەننەن ءتارجىمالاپ «ءمۇيىزدى ءىرى قارا» دەيتىن بولدى. بۇل ەندى قازاقتىڭ ءوزى تۇگىل ءتىلىنىڭ دە ورىسشادان تاۋەلسىزدىك الا الماعان وتار ءتىل قالپىندا قالعانىن كورسەتىپ-اق تۇر. قازىر اسحاناعا بارىپ «سورپا بار ما؟» دەسەڭ «گوۆياجي»، «بارانينا» بار دەيدى. بازارلاردا سيىر ەتىنىڭ ۇستىندە «گوۆيادينا»، جىلقى ەتىنىڭ ۇستىندە «كونينا»، قوي ەتىنىڭ ۇستىندە «بارانينا» دەپ جازۋلى تۇر جانە سولاي جازىپ قويىپ ساتىپ وتىرعانداردىڭ ءبارى قازاقتار. ولار جىلقىنىڭ، سيىردىڭ جىلىگىن جىلىك دەمەيدى، «لىتكا» دەيدى.

ءيا، اقىل-ەسى ءتۇزۋ ۇلت تا، سول ۇلتتىڭ اقىل-ەسى دۇرىس ادامى دا ءوز جەرىندە ءوزى باعىپ-قاعىپ وسىرگەن مالدىڭ ەتى مەن سۇتىنەن، ءوزى ەگىپ ءوزى پىسىرگەن ناننان جاسالعان تاعامدى ءوزىن عاسىرلار بويى ەزگىدە ۇستاپ كەلگەن ۇلتتىڭ تىلىندە ايتپاسا كەرەك. امال نە. ارينە، بۇنىڭ بارىنە ءجاي قاراتابان قازاقتى كىنالاۋعا بولمايدى. بۇل ءسىرا، بۇگىندە بۇكىل بيلىكتى دە، بايلىقتى دا قولىنا الىپ العان كەشەگى كەڭەستىك وتارلىق سانادان ارىلا الماي، ءالى دە  رەسەيدىڭ قولشوقپارى كۇيىندە قالىپ قويعانداردىڭ كىناسى بولۋى ابدەن مۇمكىن. وندايلاردى قازاق «كۇشىگىنەن تالانىپ قالعان» دەيدى. ولاردىڭ قۇلدىق مىنەزدەن قۇتىلۋى ەكىتالاي. ءبىزدىڭ بۇنداي زار-زاپىرانعا تۇسەتىنىمىزدى قايران بابالارىمىز رەسەي قازاق دالاسىنا دەندەپ كىرە باستاعاندا-اق بايقاعان ەكەن. سوناۋ زاماندا-اق كىشى ءجۇز تىلەۋ رۋىنان شىققان سارىشولاق شايىر بورانبايۇلى ورىس وتارشىلدارى ەلىن دە، جەرىن دە، ءتىلىن، ءدىنىن دە جالماۋىزداي جالاپ-جۇقتاپ، ءبۇلدىرىپ ويىنا كەلگەنىن ىستەپ باراتقانىن كورگەندە

اۋليە موڭكە ايتقانى

اينىماي كەلدى الدىما

باعىمنىڭ نەدەن قايتقانى

قۇدايدىڭ كوڭىلى قالدى ما

ەلىمدى بيلەپ بارادى

كەشەگى كەلگەن قاڭعىما، - دەپ كۇيىنىشتىڭ ۋىن ىشكەندەي زار توگەدى. ال ۇرپاعىنىڭ ءتىلى شۇبارلانىپ، ورىسشا سويلەگەندى ءسان كورىپ جۇرگەنىن اڭداعان ابۋباكىر كەردەرى «ءتىلى ەكەۋدىڭ – ءدىنى ەكەۋ» دەگەن اۋليەلىك ءسوز قالدىردى ارتىندا. ولاردىڭ دا بەرجاعىندا ءوز ەلىندە قولدا بار بايلىعىنان، جەر-سۋىنان، ءتىلى مەن دىنىنەن، اتا-سالتىنان ايرىلىپ باراتقان ۇلتىنىڭ باسشىلارىنىڭ بەيقامدىعىن، ءتىپتى، ءوز حالقىن رەسەي ۇلىقتارىنىڭ تابانىنا سالىپ بەرىپ وتىرعانىن كورگەن، قارۋلى ورىس جاساقتارىنا قارسى تۇرا الماي قاراقالپاق اسىپ بارا جاتقان ەسەنگەلدى اقپان جىراۋ:

شەر-شەمەندەي قاينايدى-اۋ

كوكىرەكتىڭ ساناسى-اي،

ساناسىز بولىپ باراسىڭ

سارى قازاقتىڭ بالاسى-اي

ورىسقا ەلىن جەم قىلعان

بيلەردىڭ اۋزى الاسى-اي،-دەپ ات جالىن قۇشىپ تۇرىپ ەڭىرەپ جىلاپتى دەيدى اكەلەرىمىز. سول اقپان جىراۋ اتامىز بۇگىنگى ورىسشا سويلەپ، ورىسشا ويلايتىن قازاق مينيسترلەر، قازاق زاڭگەرلەر نەمەسە قازاق بانكيرلەر سياقتى ەشقانداي يۋرفاك، ەشقانداي ەكونومفاك بىتىرگەن ەمەس. ول ەشقانداي ساياساتتانۋ، فيلوسوفيا عىلىمدارىمەن اينالىسپاسا دا سول كەزدە رەسەي جاقتان قازاق دالاسىنا باسا-كوكتەپ كەلىپ جاتقاندار ونىسىمەن قويماي قازاقتىڭ جاس ۇرپاعىن، ۇل-قىزى، ۇلتتىق ساناسىنان ايىرۋعا، تىلىنەن، سالت-داستۇرىنەن ايىرۋعا كۇش سالۋدا ەكەنىن سول كەزدە-اق اڭعاردى. ايىرعانى، ۇرپاعىمىزدىڭ ساناسىزدانعانى ەمەي نەمەنە بۇگىنگى ۇل-قىزدارىمىز قازاقتىڭ قىمىز، قىمىران، شۇبات، ايران، ىركىت، شالاپ، ىرىمشىك، قۇرت، قايماق، كىلەگەي، سۇزبە، سىقپا، تورتا، مالتا، سارىسۋ ت.ب. سياقتى ءسۇت تاعامدارىن دا بىلمەيدى. اسىلعان ەتتى «بەشبارماك» دەۋدى عانا بىلەتىن قازاق جاستارى سول قازاقتا ەتتەن باستاپ، قازى، قارتا، جال-جايا، سۇرەت، بۇج، ءاسىپ، قۋىرداق، ۇزبەن، قاقپىش (قاقتالعان ەت) ت.ب سياقتى ەت تاعامدارى بار ەكەنىن، ورىستا سونىڭ جۇزدەن ءبىرى دە جوق ەكەنىنەن بەيحابار. ولار اتاۋىنىڭ ءوزى ەرسى املەت، كوتلەت فرانتسۋزدىكى، حوت-دوگ (ىستىق ەت دەگەندى بىلدىرەدى), كوكتەيل (اتەشتىڭ قۇيرىعى دەگەن ءسوز) اعىلشىندىكى، ال بورشش ۋكرايندىكى ەكەنىنەن دە بەيحابار. ءبىز جاستايىنان ءوز ۇلتىنىڭ تاعامىنىڭ ءدامىن تاتىپ وسپەگەن ۇرپاق ەشقاشان ۇلتجاندى، وتانسۇيگىش ازامات بوپ وسپەيتىنىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ رەسەيدەن ازاتتىق الدىق دەپ توي-تويلاپ شۋىلداعانىمىزعا 25 جىلدان اسىپ كەتتى عوي. ەندەشە، بۇگىن وسىنداي اڭگىمە كوتەرىپ، ءوز جەرىمىزدە ءوز نانىمىز بەن ءوز ەت-ءسۇتىمىزدى قاي تىلدە اتايتىنىمىزدى تالقىلاپ ماقالا جازىپ وتىرۋىمىزدىڭ ءوزى كىسى كۇلەرلىك ءىس ەمەس پە؟ ال، قازىر ءبىرىن-ءبىرى «براتانىم»، «سەسترەنكام»، «مونشانى»، «بانيا» دەپ اتايتىن قازاق بۇيتە بەرسە، كوپ ۇزاماي ناندى-حلەب، ەتتى-مياسو دەپ اتايتىن بەيشارالىق كۇيگە تۇسپەسىنە كىم كەپىل؟! ۋكراينادا ورىس تىلىندە سويلەۋگە، تەلەديدار ارقىلى ورىسشا حابار تاراتۋعا تىيىم سالىندى. ويتكەنى، ولاردىڭ ءتىلى مۇلدە جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىنداعى كۇيگە تۇسكەن. ەستونيا، مولدوۆا، ليتۆالار دا ءسويتىپ جاتىر. ولاردىڭ ءتىلى، سالت-ءداستۇرى بۇزىلماعان كۇيىندە ساقتالىپ قالسا دا سويتۋدە. مىنا تۇرعان ءازىربايجان، وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستاندا ورىس گازەت-جۋرنالدارى جوقتىڭ قاسى، ال تەلەارنالارى تۇگەلگە جۋىق ءوز تىلىندە. ولاردىكىمەن سالىستىرعاندا ءبىزدىڭ ءتىلىمىز دە، ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىز دە، ءتىپتى ۇلتتىق سانامىز دا وراسان زور وزگەرىسكە ۇشىراعانى راس. ەندەشە نە ىستەمەك كەرەك؟ بۇل ماسەلەنى قولعا الۋدى كىمگە، كىمدەرگە تاپسىرامىز؟

مىرزان كەنجەباي، اقىن

قر مادەنيەت قايراتكەرى

Abai.kz