بۇگىن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ ەلەكتروندى پوشتاسىنا بەلگىلى اقىن، پۋبليتسيست مىرزان كەنجەبايدىڭ اتىنان قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا قاتىستى ماقالا كەلىپ ءتۇستى. اۆتور جازۋشىلار وداعىنداعى كەيبىر جاعداياتتاردى سىناپ، ءوز ويىن ورتاعا سالعان. ءبىز بۇل سىنعا قارسى تاراپتىڭ ايتار ءۋاجى بولسا، جاريالاۋعا دايىن ەكەنىمىزدى ەسكەرتەمىز.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

جەكەلەگەن پەندەلەر، كەيدە ءبىر توپ قوعام مۇشەلەرى ءوز باسىنداعى جاقسىلى-جاماندى الۋان-الۋان جاعداياتتارعا بايلانىستى، ەلباسىنىڭ ءبىر شاراپاتى تيەر دەپ «اشىق حات» جازىپ جاتاتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. الايدا، سول «اشىق حاتتارعا» ەلباسى جەكە ءوزى ناقتى جاۋاپ بەرگەنىن دە كورگەن ەمەسپىز. سوندا دا وتكەن جىلى ەسىمى ەلىمىزگە، قالا بەردى الىس-جاقىن شەت ەلدەرگە ءماشھۇر ءبىر توپ اقىن-جازۋشىلار تەك «شايتان عانا ءۇمىتسىز» دەپ ەلباسىعا «اشىق حات» جازدى.

وندا بۇگىنگى قازاق ادەبيەتى قانداي كۇيدە، ونىڭ اسىلى مەن جاسىعىنا ءادىل باعا بەرىپ وتىرۋعا ءتيىستى جازۋشىلار وداعى بۇل ورايدا ءوز مىندەتىن اتقارىپ وتىر ما؟ سىن جوق جەردە شىندىق ايتىلمايدى، جازۋشىلار وداعىندا سىن ماسەلەسى جولعا قويىلعان با؟  ونى 20 جىلدان استام ۋاقىتتان بەرى ءبىر-اق ادام باسقاراتىنى نەسى، ونىڭ بۇل ورىننان كەتكىسى كەلمەۋىنىڭ ار جاعىندا قانداي قۇپيا جاتىر؟ بۇنىڭ ءبارى از بولسا، جازۋشىلار وداعى بەلگىلى ءبىر توپتىڭ مەنشىگىندەگى ۇيىم سەكىلدى بولىپ، بۇگىنگى ادەبيەتتى جاساعان، جاساپ جۇرگەن ەڭ ءبىر دارىندى دا قارىمدى قالامگەرلەردىڭ وداققا باس سۇعۋدى قويعانى، شىعارماشىلىق اتموسفەرانىڭ جوقتىعى، قۇرىلتايلار ءوز ۋاقىتىندا وتكىزىلمەي ادەيى كەشىكتىرىلگەنى، وداقتىڭ قارجىلىق ەسەپ-شوتتارى قۇپياعا اينالعانى، جازۋشىلارعا بەرىلگەن جەر تەلىمى قايدا، شىعارماشىلىق ءۇيى كىمدەردىڭ مەنشىگىندە ەكەنى سياقتى كەۋدەگە كۇدىك پەن كۇمان ۇيالاتار  وزگە دە ساۋالدارعا جاۋاپ بىلگىسى كەلەتىنى ايتۋداي-اق ايتىلعان ەدى. وداق توراعاسىنىڭ وداقتى باسقارۋ ىسىندەگى بۇدان باسقا دا قاتەلىكتەرى مەن كەمشىلىكتەرى تۋرالى تالاي سىن پىكىرلەر  وداقتىڭ قۇرىلتايى كەزىندە دە بىرنەشە مارتە اۋىزشا دا ايتىلدى، ماتەريالدار دا جاريالاندى. ونىڭ ءبارىن بىلاي قويعاندا ن.ءورازاليننىڭ حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىن ءبىر كۇندە 42 ادامعا شۇلەن تاراتقانداي ۇلەستىرىپ، جازۋشىلار وداعىن ماسقارا مازاققا ۇشىراتقانى دا تالاي رەت باسپاسوزدە جازىلدى. نۇرلان مىرزا وعان دا بىلق ەتكەن جوق.

ەلىمىز قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ وتەر قارساڭدا رۋحاني ۇلتتىق مۇرالارىمىز بەن قۇندىلىقتارىمىزدى، اتا-بابامىز ازاتتىق جولىندا سان عاسىرلار قانى مەن تەرىن قاتار توككەن تاريحي كەزەڭدەردى بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگىلەپ، ولاردى وتانىن سۇيۋگە ۇندەيتىن شىعارمالارعا بايگە جاريالادى. وعان  ەۋرازيالىق توپتان (ERG) قىرۋار قارجى ءبولىندى. وسى بايگە قورىتىندىسىن شىعارۋ كەزىندە  كوركەمدىك دەڭگەيى تومەن، ءتىپتى، قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىنا ەش قاتىسى جوق، ارزانقول شىعارمالار جۇلدەگەر اتانعانى، بۇل تاريحىمىزعا جاسالعان قىلمىس ەكەنى  جاڭاعى «اشىق حاتتا» دا ايتىلدى. ال بۇكىل ءمان-مازمۇنى ىشكىلىككە سالىنىپ ولگەن ءبىر توتىقۇسقا ارنالعان «كاكادۋ» دەگەن اڭگىمەنىڭ باس جۇلدە العانى ەل ىشىندە كۇلكىگە اينالدى. ىشكىلىكتەن ولگەن توتىقۇس تۋرالى اڭگىمەنىڭ قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق ۇلى مەرەكەسىنە نە قاتىسى بار، بۇل ەلباسىمىز كوتەرگەن ۇلى باستامانىڭ باعاسىن ءتۇسىرۋ ەمەس پە دەپ جازدى قالامگەرلەر. بۇل بايگە قورىتىندىسىنداعى كۇماندى شيكىلىكتەر تۋرالى باسپاسوزدە ەكى قايتارا كولەمدى ماقالا جاريالاندى. نە وداق باسشىلىعى، نە بايگە جونىندەگى كوميسسيا بۇعان دا ءبىر اۋىز جاۋاپ قايتارماستان قالدى. ونىڭ ەسەسىنە وسى «اشىق حاتقا»  بايلانىستى پرەزيدەنت اپپاراتىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ كەزەكتەن تىس جيىنىن وتكىزىپ جاڭا توراعا سايلاۋ ماسەلەسى قوزعالىپتى دەگەن سىبىستان كىمنىڭ زارەسى ۇشقانى قايدام، كوپ ۇزاماي جازۋشىلار وداعىنىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە اۋەلى 443 ادام، سوسىن 550-دەن استام ادام قول قويعان «اشىق حات» دەپ اتالاتىن ءتىزىم شىقتى. ءتىزىم اتى-ءجونى قالىڭ وقىرمان تۇرماق شىن جازۋشىلاردىڭ، جۋرناليستەردىڭ وزدەرى بىلمەيتىن، بەيمالىم «جازۋشىلاردىڭ» اتى-جونىنە تولىپ تۇر. ءبىر-بىرىمىزدەن مىناۋ كىم، مۇنداي دا جازۋشى بار ما دەسەك «كىم ءبىلىپتى» دەپ  يىعىن قيقاڭ ەتكىزەدى. ويتكەنى، ن.ورازالين توراعا بوپ كەلگەلى ادەبي قازىنامىزعا ۇلەس قوسپاق تۇگىل، ادەبيەتكە ءجۇز قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن ادامدار جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بوپ قابىلدانىپ، ولاردىڭ سانى بۇگىندە 800-ءدىڭ و جاق، بۇ جاعىنا جەتىپ وتىر. ولاردىڭ ىشىندە ءجاي، قارادۇرسىن جۋرناليستەر مەن قاراپايىم ءتىل ماماندارىن ايتپاعاندا اكتەر دا، سۋرەتشى دە، ءبىر كەزدە وبلىستى، اۋداندى باسقارعان اكىم دە، پەسا دەۋگە كەلمەيتىن پەسا جازعان دەپۋتات تا، بازاركوم دا، سپورتشى دا، تاريحشى دا، زاڭگەر دە، كولىك سالاسىنىڭ قىزمەتكەرى دە، ءبىر رۋدىڭ نە تايپانىڭ شەجىرەشىسى دە، وزگە دە سان-سالا ماماندارى ءورىپ ءجۇر.

ارينە، قۇداي وزىنە قانات بەرمەگەسىن كوككە سامعاپ جۇرگەن قىراندارعا قىزعانا قارايتىن تاۋىقشا جازۋشى اتانىپ كوزگە تۇسكىسى كەلەتىندەرگە  جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى اتانعاننان باسقا نەنىڭ قاجەتى بار؟! وداق توراعاسىن سايلاۋ كەزىندە «ال، كانە، ن.ءورازاليننىڭ توراعا بولۋىنا قارسى ەمەسپىز دەگەندەرىڭ قول كوتەرىڭدەر دەگەن كەزدە الگى ويدان-قىردان قۇراستىرىلعان «مۇشەلەر» دۋ ەتىپ قول كوتەرەدى.  ودان ارتىق نە كەرەك؟ ادەبيەت دەپ اتالاتىن باعا جەتپەس رۋحاني قازىنامىزدى لاستاۋعا، جازۋشىلار وداعى دەپ اتالاتىن كيەلى قارا شاڭىراقتىڭ قادىرىن كەتىرىپ، مازاققا ۇشىراتۋعا وسىنىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتقان جوق پا؟! ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، 550 ادامدىق بۇل تىزىمگە قول قويعان  قالامگەرلەردىڭ كوپشىلىگى وعان تەلەفون ارقىلى «قول قويعاندارىن» ايتتى. سويتسەك ولارعا وداقتان تەلەفون سوققاندار پلەنۋمدى كەزەكتەن تىس ەمەس، ءوز ۋاقىتىندا وتكىزۋگە قارسى ەمەسسىزدەر مە دەگەن سۇراق قانا قويعان، ال ماتىندە نە جازىلعانىن كوبى بىلمەيدى ەكەن، ءتىپتى كورمەگەنىن ايتتى.

ەندى وداق ورگانى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» ەكى ءنومىرىنىڭ بىرنەشە بەتىن الىپ جۇرتتى كۇلكىگە قالدىرعان «اشىق حاتتاعى» مىنا سوراقىلىققا قاراڭىز: ول «قالامگەرلەر ۇيىمى داۋ-دامايسىز، تالاس-تارتىسسىز بولعان ەمەس. كەشەگى ارىستار مەن الىپتار كەزىندە دە، الپىسىنشى، توقسانىنشى جىلدار ارالىعىندا دا قالامگەرلەر داۋى تولاستاماعان» دەپ  ەلباسىمىزعا جازۋشى اتاۋلىنى قاشاننان داۋ-دامايسىز، جانجالسىز  جۇرە المايتىن جاندار رەتىندە «سۋرەتتەۋدەن» باستالادى. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىر باسشىسىن ورنىنان قوزعاماي امان وتىرعىزا بەرەمىن دەپ دۇنيەدەن وتكەن قالامگەرلەردىڭ ارۋاعىن تىتىركەندىرۋدىڭ بۇدان وتكەن ءتۇرى بولا قويماس، ءسىرا! ال ول ارىستار مەن الىپتار: م. اۋەزوۆ، ح.ەرعاليەۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇستافين، ت.احتانوۆ، س.ماۋلەنوۆ، ولاردىڭ بەرجاعىنداعى ت.مولداعاليەۆ، ق.مىرزاليەۆ، م.ماقاتاەۆ، ج.ناجىمەدەنوۆ، ت.ايبەرگەنوۆ سىندى  حالقىمىزدىڭ الىسقا دا، جاقىنعا دا بەتكە ۇستار ناعىز تارلانبوزدارى ەمەس پە؟! ولار ايتىسسا دا، تارتىسسا دا ادەبيەت توڭىرەگىندە، ونىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگى توڭىرەگىندە ارقايسىسى ءوز پىكىرىن ايتىپ ماسەلەنىڭ دۇرىس-بۇرىسىن انىقتاۋ ءۇشىن ايتىستى. بىرىنشىدەن جاسى 80-نەن اسىپ 90-عا تايانعان ادامداردىڭ ول ارىستاردى،  جالپى قالامگەر قاۋىمدى داۋ-دامايشى دەپ بۇگىنگى جانە ەرتەڭگى ۇرپاق الدىندا بۇلايشا قارالاۋى  زور كۇنا. ەكىنشىدەن، ول ارىستار مەن الىپتاردىڭ ەشقايسىسى جازۋشىلار وداعىندا ن.ورازالينشىلەپ 20 جىلدان استام وتىرا بەرەيىك نەمەسە جارعىعا وزگەرتۋ ەنگىزىپ «قۇرمەتتى توراعا» دەگەن اتاق الىپ ودان ءارى باسقا بەرەيىن دەپ ايتىسقان جوق. جانە ولاردىڭ ەشقايسىسى  ءوزى باسقارىپ وتىرعان گازەتكە بىرەسە 443, ودان 550 ادامنىڭ قولىن قويدىرىپ ماسقارا بولعان ەمەس. ويتكەنى، ول ارىستارىمىز وزدەرىنىڭ ار، نامىس، ۇيات دەگەن كيەلى قاسيەتتەرىنە قىلاۋ تۇسىرمەۋدى ويلايتىن ءسارۋار تۇلعالار-تۇعىن.

«ءتىزىمنىڭ» ەڭ باسىندا  ادەبي قازىنامىزعا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي بىردە-ءبىر كوركەم شىعارما بەرمەگەن، ايتەۋىر ادەبيەتشى نەمەسە اكادەميك دەگەن اتى بار اعامىزبەن بىرگە اقساقال اكتەردىڭ دە اتى-ءجونى تۇر. كەيىن بىلدىك ول دا جازۋشىلار وداعىنا مۇشە ەكەن. ال جازۋشىلار وداعىنداعى كەلەڭسىز جاعدايدى تۇزەتەيىك، جاڭا توراعا سايلايىق دەپ ەلباسىعا حات جازعاندار قازىر كوزى ءتىرى كلاسسيك، حالىق جازۋشىسى ق.جۇمادىلوۆتەن باستاپ،  قازاق ادەبيەتى تاريحىندا پەسالارى تۇڭعىش رەت ۇلىبريتانيانىڭ كورولدىك تەاترىندا قويىلعان، ەسىمى ەلىمىزدەن اسىپ شەتەل جۇرتشىلىعىنا تانىمال د.يسابەكوۆ، ت.مەدەتبەكوۆ، ە.راۋشانوۆ سىندى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرلەرى جانە باسقا دا بەلگىلى اقىن-جازۋشىلار ەدى. جانە ولار «قا» گازەتىنە، وداق باسشىلارىنا ۇقساپ ونداعان، جۇزدەگەن ادامنىڭ اتى-ءجونىن ءتىزۋدى ۇيات ساناپ ادەبيەتىمىزگە ايتۋلى ۇلەس قوسقان بەلگىلى-بەلگىلى 10-15 ادامنىڭ عانا اتى-ءجونىن كورسەتكەن ەدى. الدە جاڭاعى 90-عا كەپ قالعان اقساقالدار  وقىماستان قول قويا سالدى ما، الدە  وداق باسشىلارى وزدەرى جازدى ما كىم ءبىلسىن ايتەۋىر ءبىز اتى-ءجونىن اتاعان قالامگەرلەردى «وداق باسشىلىعىنا تالاسىپ، ءار سايلاۋ سايىن جەڭىلىس تاۋىپ كەلە جاتقاندار» دەگەندى وقىعاندا «مىنا كىسىلەرگە نە بولعان؟» دەپ جاعامىزدى ۇستادىق. ويتكەنى، ن.ورازالين وسى ابىرويمەن كەتسىن دەپ قول قويعان نە ق.ءجۇمادىلوۆ، نە د.يسابەكوۆ، نە ت.مەدەتبەكوۆ، نە ە.راۋشانوۆ توراعا بولامىز دەپ ەشقاشان جازۋشىلار وداعىنىڭ سايلاۋىنا تۇسكەن ەمەس. جانە جازۋشىلار وداعى قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق ۇلى مەرەيتويىنا ارنالعان باس جۇلدەنى ماسكۇنەم توتىقۇستىڭ ءولىمى تۋرالى شىعارماعا بەرىپ، قالعان جۇلدەلەردى باس-اياعى جوق  شيكىلى-ءپىسىلى دۇنيەلەرگە شۇلەن تاراتقانداي ۇلەستىرگەنى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتقان تۇستا وسى 5-6 اقساقال ءۇنسىز وتىرعان ەدى. سولار ەندى وداق توراعالىعىندا 20 جىل وتىرىپ، نەبىر كەلەڭسىزدىكتەر مەن كەمشىلىكتەر جىبەرگەن  توراعانى وزگەرتەيىك پلەنۋم وتكىزەيىك  دەگەندە شورشىپ ءتۇستى. ال جاسى 70-تەن اسىپ كەتسە دە جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىلىعىندا جۇرگەن ب.شاحانوۆ اقساقال قازاقتىڭ وسىناۋ بەتكە ۇستار قالامگەرلەرىنە جابىلعان بۇل جالالار از بولعانداي كوپ ۇزاماي «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ماقالا جاريالاپ «مىسىقتىلەۋلى»، «پالە-جالاشىلار»، «ءجون-جوسىقسىزدار»، «جولبيكە»، «داۋ قۋعاندار»، «داۋكەستەر»، «پالەنشەكەڭدەر»، «جالا جاۋىپ، كۇيە جاعۋشىلار»، «الدەكىمدەر»، «بالەقور ارىپتەستەر»، «بىقسىتىپ»، «سىپسىڭ ءسوز» تاراتۋشىلار دەگەن لاستىقتى توگىپ-توگىپ سالدى. ءيا، وداقتىڭ  قۇلدىراپ كەتكەن قادىر-قاسيەتىن قالپىنا كەلتىرەيىك، جاڭاشا ويلاپ، توپشىلدىقپەن كۇرەسە الاتىن، كىم كورىنگەنگە جازۋشى اتاعىن بەرىپ  قالامگەر دەگەن كيەلى اتاۋدىڭ دا، ادەبيەتتىڭ دە قادىرىن كەتىرۋگە توقتاۋ سالا الاتىن، ءوزى دە تالانتتى، حالىققا تانىمال جاڭا توراعا سايلايىق دەگەن ادامدارعا بۇلايشا جابىلىپ، دۇرسە قويا بەرۋدىڭ ءوزى-اق بۇگىندە ادەبيەتىمىزگە كىمنىڭ قانشالىقتى جاناشىر ەكەنىن كورسەتىپ-اق تۇر-اۋ. ايتپەسە، توراعانى اۋىستىرۋدى تالاپ ەتىپ ەلباسىعا حات جازعان ۇلكەن تالانت يەلەرى مەن كوركەم ادەبي قازىنامىزعا ءدامى ءتىل ۇيىرەر ءبىر شىعارما قوسا الماعان اقساقالدار مەن اكتەر-جازۋشىنى سالىستىرۋدىڭ ءوزى-اق جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇگىندە قانداي كۇيگە تۇسكەنىن كورسەتىپ-اق تۇرعان جوق پا؟ ءسىز نە دەيسىز؟

مىرزان كەنجەباي، اقىن

قر مادەنيەت قايراتكەرى، جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz