III.

قورىتا ايتقاندا، اۋەل باستا اۆتور «قارالى سۇلى» اڭگiمەسiندەگi قاراكوز وبرازى ارقىلى قازاق ايەلiنiڭ جان سۇلۋلىعىن، ار تازالىعىن، رۋحاني بەرiكتiگiن سيمۆولدىق بەينەدە پوەزيا تiلiمەن جىرلاۋدى نيەت ەتكەن. «كiناشiل بويجەتكەندەگi» «قازاق قىزىنىڭ» قاراما-قارسى تۇلعاسىن سومداپ، ناعىز يدەالدى ايەل بەينەسiن سيپاتتاعان. قايعىنى جەڭە بiلەتiن ايەل قايراتىنىڭ قۋاتتى كۇشiن، سەزiم بەرiكتiگiن سەنiمدە تۇردە سۋرەتتەۋگە – ءوزi كوزiندە ازiلدەسiپ-ەركەلەپ جۇرگەن، جايدارى جاس كەلiنشەكتiڭ اراعا جىلدار سالعاندا قاتايىپ، وزiنە-ءوزi قاتال ۇكiم ايتىپ، قارا كيiم جامىلىپ، ماقپال قارا اتقا قارا ماقپالدان جابۋ جابىپ، قۇيرىق-جالىن قارا شۇبەرەكپەن ءتۇيiپ، ول اتتى كوشi-قون كەزiندە پاۋەسكەنiڭ جەتەگiنە بايلاعان «قارالى ايەل» بولعان مادەننiڭ تاعدىرى قوزعاۋ سالعان. ۆالتەر سكوتتىڭ «روكبي» رومانىنداعى قارا سۋلىق جامىلعان ماتيلدا سۇلۋ دا جازۋشىنىڭ بوزبالا شاعىنداعى كوڭiل قۇلاعان ۆيليامينانى العاش كەزدەستiرگەندەگi ءساتiن ەسكە تۇسiرەدi ەكەن عوي. جيىرما جاستاعى سكوتت جەكسەنبi كۇنi شiركەۋدەن قايتىپ بارا جاتقان ايەلدi كورەدi. نوسەر قۇيىپ، جەر لايساڭ تارتىپتى. جانى اشىعان جiگiت جۇگiرiپ بارىپ قاراكوك سۋلىق جامىلعان ايەلدi قولشاتىرىنىڭ استىنا الىپتى. ايەلدiڭ اتى – ۆيليامينا بەلشەس ەكەنiن بiلiپ ۇلگەرiپتi. تەك قوشتاساردا بەتiن اشىپ قالعاندا، الگi ايەلi ءۇرiپ اۋىزعا سالعانداي ون ءتورت جاسار قىز بوپ شىعادى. شاشى قارا، بۇيرا، قارا كوزدi, كiرپiگi ساداقتىڭ جەبەسiندەي پەرiشتە ەكەن. ءولiپ-ءوشiپ عاشىق بولعان سكوتت ۆيليامينانى التى جىل توسىپتى، بiراق، تاعدىر ولاردىڭ دەگەنiنە جەتكiزبەپتi. ۆالتەر سكوتت ءومiر بويى قاراكوك سۋلىق جامىلعان سول بiر جاس سۇلۋدى جىرلاۋمەن ءوتiپتi. ماتيلدا بەينەسi – سونىڭ تۇلعالانعان ۇشقىنى عانا. دالiرەك ايتساق، قاراكوك سۋلىق كيگەن سۇلۋدىڭ بەينەسiن ەل جۇرەگiندە ماڭگi قالدىرۋ ءۇشiن «روكبيدi» جازعان. مۇحتار دا جاستىق شاعىنداعى جارقىن جاننىڭ مىناۋ كۇيiنە تەبiرەنiپ، كەشەگi دوسكوڭiلدi ادامجاننىڭ ارۋاعىن سىيلاعان ادالدىعىنا ءسۇيiنiپ، ءارi ەركەلiكتi, قىلىقتى كۇندەردi ەسكە الا وتىرىپ، تولعانۋى سىيىمدى. كوز الدىنان كەرۋەندەي كوشكەن سول كورiنiستiڭ كوڭiلدi قوزعاپ، ءسوز بوپ قۇيىلۋى دا زاڭدى ەدi. قازاق ايەلiنiڭ قاسيەتiن سەزدiرەتiن، ماحاببات تۇراقتىلىعىن تولعايتىن قارا سوزبەن جازىلعان جىر ەدi. ايەلدiڭ تۇلا بويىن بۋعان ءورت سەزiمiن وشiرگەنiنە سىبدىرلاعان توعاي دا، سىڭعىرلاعان بۇلاق تا، تاڭ بۇلبۇلى دا ريزا بوپ، «قارالى جالعىزدىق كۇيiن قوشەمەتتەگەن دۇعاداي سەزiلەتiن تازالىق جىرىن جىرلاپ تۇردى» عوي.

وسىنداي جانسارايى تازا ايەل تۋرالى داستاننىڭ ەڭ عاجايىپ قۇدiرەتتi تۇسىن نەگە وزگەرتتi? نە ءماجبۇر ەتتi? اۋەلگi اۆتوردىڭ كونتسەپتسياسىنا قارسى شىعۋدىڭ قاجەتتiلiگi نەدەن تۋدى؟ ونىڭ سەبەبi ەكi-اق ءتۇرلi بولۋى مۇمكiن.

بiرiنشi – وبرازدىڭ iشكi پسيحولوگيالىق ىقپالىنىڭ ناتيجەسiندە، ءدال سونداي كوركەمدiك شەشiمنiڭ دiلگiرلiگiنەن تۋى مۇمكiن. «مىڭ ويلانىپ، ءجۇز تولعانعان» جازۋشىعا العاشقى نۇسقاسىنداعى ايتايىن دەگەن يدەياسىنىڭ ەسكiرگەندەي نەمەسە تىم سەنiمسiز كورiنگەندەي اسەر قالدىرۋى دا عاجاپ ەمەس. سىرتقى كۇشتiڭ قاقپايلاۋىنسىز، تازا شىعارماشىلىق تۇرعىداعى iزدەنiستiڭ بارىسىندا وزگەرiسكە ۇشىراۋى قالامگەرلiك تاجiريبەدە جيi كەزدەسەتiن قۇبىلىس. لەۆ تولستوي «سوعىس جانە بەيبiتشiلiك» ەپوپەياسىنىڭ ەپيگرافىنا «جاقسىلىقپەن اياقتالعان دا جاقسى» – دەگەن ءسوزدi العان العاشقى نۇسقاسىندا اندرەي بولكونسكي مايدان دالاسىندا جارالى قالعان كۇيiندە جالعىز ولمەيدi. ءوزiنiڭ سۇيگەن قىزىنىڭ قۇشاعىندا ءجانتاسiلiم بەرەدi. پەر بەزۋحوۆ اۋەلگi دە تەك كەزدەيسوق ادام رەتiندە ۇشىراسادى. وڭدەۋ بارىسىندا ناتاشانىڭ كۇيەۋi بوپ شىققان. كوركەمدiك شىندىق دانىشپان تولستويعا دا باعىنباعان. تiپتi, كەيiپكەرiنiڭ ارەكەتiن ۋىستان شىعارمايتىن دوستوەۆسكي دە مويىنداپتى ونى. «ناقۇرىس» رومانىنىڭ باستاپقى نىساناسى – كنياز مىشكين ارقىلى ءازازiل ايەل ناستاسيا فيليپپوۆنانى اقتاپ الىپ، سۇيكiمدi سۇلۋعا اينالدىرۋدى كوزدەپتi. بiراق، وقيعانىڭ جەلiسi ىرقىنا كونبەي مىشكيننiڭ ءوزi قۇرباندىققا ۇشىرايدى. مۇحتار دا، ءوزiنiڭ بالاڭداۋ كەزدەگi قالامىنىڭ باتىلسىزدىعىن سەزiپ، قايتا قاراۋى دا. شىن تالانت – ءوزiنiڭ وسال تۇسىن جازباي تانيدى. «كاۆكاز تۇتقىنىن» – تامامداعان سوڭ پۋشكين; «مەنiڭ تاجiريبەمدە كەزدەسكەن ەڭ ءساتسiز ءارi كۇشتەپ قيىننان قيىستىرعان بەينەم – «كاۆكاز تۇتقىنى» – دەپتi. مۇنداي مويىنداۋلاردان مۇحتار دا كەندە قالعان جوق. كەيدە، سىنشىلاردىڭ پiكiرiنiڭ كەلتە، قاساقانا ايتىلعانىن بiلە تۇرا، ورىندى-ورىنسىز وزگەرتۋلەرگە بارعان.

وسىدان كەلiپ، «قارالى سۇلۋدىڭ» كونتسەپتسياسىنىڭ وزگەرۋiنiڭ ەكiنشi سەبەبi بەت كورسەتەدi. ول – شىعارماشىلىق ەرiك-جiگەرمەن ەمەس، سىرتقى اسەردiڭ ىقپالىنان تۋعان وزگەرتۋلەر. ولار قانداي ەدi جانە اۆتورعا، كوركەم شىعارماعا، وبراز جۇيەسiنە قانداي مiن تاعىلدى؟ تاعىلعان مiن، شىعارىلعان ۇكiم كوپ بولدى. اۆتور سونىڭ بiرەۋiن عانا نازارعا الدى. ول – قاراكوزدiڭ تازا، يدەالدى ايەل بەينەسiندە سۋرەتتەلگەن رومانتيكالىق لەبiنەن باس تارتتى.

جازۋشى ۇتتى ما، ۇتىلدى ما، باسقا اڭگiمە. بiراق ءوزiنiڭ العاشقى iلحام نۇسقاسىنا قارسى شىققانى انىق.

بiرiنشi سىن:

«قارالى سۇلۋدىڭ» جالپى بايانداۋ تاسiلiنەن، ءسوز سارىنىنان، قاراكوزگە دەگەن اۆتورلىق iشتارتۋىنان، كوشپەلi ءومiردi سۋرەتتەۋiنەن جات سارىن بايقالادى. مۇندا ادامنىڭ جان سۇلۋلىعى، رۋحاني ەرلiكتi دارiپتەۋi جاي عانا سىرالعى، كوزدi ءسوز زەردەسi. ونىڭ استارىندا ءوتiپ كەتكەن كۇندi, كوشپەلi ءداۋiردi, سونىڭ سالت-ساناسىن ماداقتاۋ جاتىر. قاراكوز پاۋەسكەمەن كوشەدi. جايلاۋعا شىققان ادامداردىڭ ءبارi كوڭiلدi. نەگە شاتتانادى. جارلىنىڭ كوڭiلi قاشان دا مۇڭلى. ولار نەگە قۋانادى. توعاي iشiندەگi سىڭعىرلاي كۇلگەن قىز ءوزiنiڭ ايتتىرعان كۇيەۋi ۇرىن كەلگەندە نەگە قۋانادى. ايەل تەڭدiگi زامانىندا ول مۇمكiن ەمەس. ول دا بايدىڭ قىزى، جiگiت تە مىرزا. اۋەزوۆ سول كوشپەندi ءداۋiردi اڭساپ وتىر. ءوزiنiڭ دە پيعىلى سول» – دەگەن سولاقتاي، تۇرپايى سوتسيولوگيانىڭ قاتىپ-سەمiپ قالعان، سىڭارجاق قاعيداسىنا سۇيەنiپ ۇكiم ايتتى. ونى سىنشىلار دا، ونەر ادامدارى دا، جالپى ادەبيەت تەورياسىنا كوزi قانىق زيالىلار دا قوستادى. ەشكiم دە قارسى شىقپادى. كوڭiلدi كوش، جاسارعان، جاڭارعان دۇنيە، جاسانعان تابيعات باستى كەيiپكەردiڭ كوڭiل-كۇيiنە ورايلاستىرىلعان كوركەمدiك كەستە ەكەندiگiنە، سول جايناعان ءومiردiڭ قىزىعى جاس كەلiنشەكتiڭ جانىن قىتىقتاۋ ءۇشiن كەرەك بولعاندىعىنا ءمان بەرمەدi. ەگەر دە، جازۋشى نوسەرلi, لايسان سۇرقاي كۇندi, نە ءتۇندi سۋرەتتەپ، وعان جۇدەۋ ادامداردىڭ زارىن قوسسا، تابيعي سەزiم مەن تiلەكتiڭ قىزۋىنا ورتەنگەن ادامنىن جەلiكتە بەينەسi قيسىندى شىعارما ەدi! جوق، تۆورچەستۆونىڭ ءتول قاسيەتiن تۇسiنبەگەن سىنعا اۋەزوۆ تە كەلiسپەدi. بۇل «اقىلدىڭ» iزiمەن جۇرسە بۇكiل شىعارمانىڭ اسەرiن جويىپ الاتىنىن، «قارالى سۇلۋدى» ءوز قولىمەن جەرلەپ تىناتىنىن بiلدi.

ەكiنشi سىن: بۇدان كورi الەۋمەتتiك «داۋسى» سالماقتى، ءارi نازiك وتە «وڭتايلى»، ۇرىمتال تۇستى ءداپ باسقان، جازۋشىنىڭ وزiنە قاراتىلعان ارەكەتتi اڭعارتاتىن پiكiرگە نەگiزدەلەدi. قاراكوز – باي جەردiڭ كەلiنi. ءوزi دە تولىقسىعان توق كەلiنشەك. ولارعا دۇنيەنiڭ دۋمانى مەن سايرانىنان باسقا ءلاززاتتiڭ كەرەگi نە. مەنمەن ايەل. تiپتi, بiر ۋاق جايلاۋعا شىققاندا كوڭiلi سەرگiگەن مالشى بولات قارياعا: «بولات-اۋ، سەنiڭ دە بازارىڭ تارقاماعانى ما» – دەپ قورلايدى. بۇل تاپتىق قايشىلىق. اۋەزوۆ سونى ادەيi ايتقىزىپ وتىر دەپ قيعىلىق سالىپ، تiكەلەي جازۋشىعا ايىپ تاقتى. تەرiس باعىتتاعى جازۋشى دەپ باعا بەردi.

«ايتىلعان ءسوز – اتىلعان وق». مۇحتارعا ەڭ اۋىر تيگەنi دە سوڭعى سوققى بولدى. سيمۆوليزم، رومانتيزم، كەيiپكەر قيمىلىن اسiرەلەۋ (پوەتيزاتسيا) ءتارiزدى ادەبي تەرميندەر ونەردiڭ باعىتتارىنان سىزىلىپ تاستالدى. «كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنiم» دەگەندەي، ءدال سول مامiلەگە تiرەلگەندە، شاراسىزدىق بيلەدi. سوندىقتان دا يسi iلحامدى يدەياسىنان باس تارتا وتىرىپ، قاراكوزدi بولات شالدىڭ ىرقىنا كوندiرەدi. بۇل ءوزiن-ءوزi اقتاي الاتىن ءارi باتىس ادەبيەتiنiڭ ۇشقىنى تۇسكەن سەنiمدi كوركەمدiك شەشiم بولىپ شىعادى.

بiزدiڭ پايىمداۋىمىزشا، «قارالى سۇلۋدىڭ» اۋەلگi تۇسپالدى نىساناسىن اۋىستىرۋىنا سوڭعى، ياعني سىرتقى سەبەپتiڭ ىقپالى تيگەن ءتارiزدi. وسى قالپىمەن دە، كلاسسيكالىق مۇراعا اينالىپ، رۋحاني ومiرiمiزدەگi قۇبىلىس رەتiندە باعالانىپ كەلەدi. الەكسەي پانتيەلەۆ: «قارالى سۇلۋ» 1925 جىلى جازىلعان. بۇل ادام تابيعاتىنا، ايەلدiك، پەندەلiك ەرiك-ەركiندiككە دەگەن قاتال دا ماڭگiلiك جاس ءومiر ءانi. اڭگiمە موپاسساندى ەسكە تۇسiرەدi. اۋەزوۆتiڭ ينتوناتسياسىن، بوياۋلارىن سالىستىرساڭ: «قارالى سۇلۋ» ۇلى فرانتسۋزدىڭ پاليتراسى مەن ينتوناتسياسىنان بiر دە كەم ەمەس» دەپ باعالادى. مۇمكiن،  «مەن وسىلاي دا جازا الامىن» – دەپ مiنەز كورسەتۋi شىعار. ايتەۋiر، سول باعا وزگەرمەيدi.

ويتكەنi ول – ۋاقىت ۇكiمi, ونەر ۇكiمi.

(جالعاسى بار)

Abai.kz