لاتىنعا وتۋدە شەگىنۋگە جول جوق
«اق جول» پارتياسى استانادا 12 مامىردا «رۋحاني جاڭعىرۋ: لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدىڭ ماڭىزى» اتتى جيىن وتكىزدى.
«اق جول» پارتياسىنىڭ ماجىلىستەگى دەپۋتاتتارى، قوعام قايراتكەرلەرى مەن عالىمدار جانە جۋرناليستەر قاتىسقان جيىندى پارتيا توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ازات پەرۋاشەۆ جۇرگىزىپ وتىردى. ول سوزىندە ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنىڭ ءمان-ماڭىزىنا توقتالىپ، لاتىن ءالىپبيىن قابىلداۋدىڭ وزەكتىلىگىن اتاپ ءوتتى. «اق جول» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، بەلگىلى اقىن قازىبەك يسا لاتىن الفاۆيتىنە ءوتۋدىڭ زور ماڭىزى تۋرالى «لاتىن الىپبيىنە مەملەكەت تۇتاس ءوتۋى كەرەك!» (http://www.qazaquni.kz/2017/05/13/69200.html) اتتى ارنايى بايانداما جاسادى.
العاشقى ءسوز العان ءماجىلىستىڭ V شاقىرىلىمى دەپۋتاتى، قوعام قايراتكەرى الدان سمايىل:
-لاتىنعا ءوتۋ ماسەلەسى وسىمەن ءتورتىنشى رەت كوتەرىلىپ وتىر. الدىندا 3 رەت كوتەرىلىپ، ءبارى دايىن بولعاندا جوعارىدان «توقتاتىڭدار» دەگەن نۇسقاۋ كەلىپ، توقتاپ قالدى. ەندى وسى جولى اياعىنا دەيىن جەتكىزۋىمىز كەرەك. جاڭا باياندامادا الدا كيريلليتسادان لاتىنعا اۋدارۋ بارىسىندا بۇرىنعى ادەبي، تاريحي كىتاپتاردىڭ بولاشاقتا ىرىكتەلەتىنى تۋرالى جاقسى ايتىلدى. ەندى باياعى كوممۋنيستىك پارتيانى جىرلاعان جەلبۋاز شىعارمالاردان قۇتىلامىز. ورىس مەكتەپتەرىندەگى وقۋشىلاردىڭ 70 پايىزى قازاق بالالرى ەكەنى دە دۇرىس ايتىلدى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ تالابىمىز، لاتىنعا تەك قازاق ءتىلى عانا ءوتىپ قويماي، ورىس ءتىلى دە ءوتۋى كەرەك. ايتپەسە، ەكى ءتىلدىڭ، ەكى ءالىپبيدىڭ، ياعني ەكى مادەنيەتتىڭ تالاسى بولىپ شىعادى.
«اق جول» پارتياسى ورتالىق كوميتەتى حاتشىسى ءسابيت بايدالى دا لاتىنعا ءوتۋدىڭ ماڭىزىن الاش ارىستارىنىڭ ەڭبەگىن مىسالعا الا وتىرىپ جەتكىزدى.
بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم سۇلتان حان ءجۇسىپ لاتىنعا ءوتۋدى ساياسيلاندىرماي، عالىمدارعا بەرىپ، سول كاسىبي مامانداردىڭ قورىتىندىسىنا سۇيەنىپ، شەشىم شىعارۋ كەرەكتىگىن ايتتى. «ورىس كيريلليتساسى ىقپالىنان قۇتىلۋ جولىندا ەشقانداي قارجى اياۋدىڭ قاجەتى جوق» دەدى.
لاتىن ءالىپبيىن زەرتتەپ جۇرگەن سەرىك ەرعالي: «لاتىنعا ءوتۋ كەرەك پە دەگەن ءسوز -تاۋەلسىزدىك كەرەك پە دەگەنمەن بىردەي»-دەپ كەسىپ ايتتى. جازۋ رەفورماسىن ەنگىزۋدە ورىس ءتىلىنىڭ لاتىنعا ءوتۋ-وتپەۋى بىزگە اسەر ەتپەۋى كەرەك. مىسالى قىتايدا قازاقتار مەن ۇيعىرلار ءۇشىن اراب گرافيكاسى قولدانۋدا عوي» دەپ، قارسى پىكىر ءبىلدىردى. ءتىل ينستيتۋتىندا زەرتحانالار اشىلۋ كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتتى.
الماتىدا دارىگەر-فارماتسەۆت بولىپ ىستەيتىن ورالمان قىدىرالى ورازۇلى سەرىك ەرعاليعا ءوزىنىڭ ناقتى دالەلىمەن تويتارىس بەردى. ول «قىتايدا اراب گرافيكاسى قولدانسا، ول شىڭجان ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانى بولعاندىقتان قولدانۋدا. ال ءبىزدىڭ قازاقستاندا، قۇدايعا شۇكىر، اۆتونوميالى قۇرىلىم جوق. ءبىرتۇتاس ۋنيتارلى مەملەكەتپىز. سوندىقتان مەملەكەت لاتىن الىپبيىنە تۇتاس ءوتۋى ءتيىس» دەدى.
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بەكجان ءابدۋاليۇلى: «فونەتيكا دەگەن ءۇن، ياعني ۇلتتىڭ ءۇنى دەگەن ءسوز. ەندەشە ۇلتتىڭ ءۇنى وشپەۋى كەرەك. قازىر لاتىن ءالىپبيىن ەنگىزۋدە ەكى باعىت بار. ءبىرىنشىسى – كومپيۋتەرگە بەيىمدەۋ باعىتى، ەكىنشىسى تابيعي داۋىسقا بەيىمدەۋ باعىتى. نەگىزى ءبىر دىبىستى ەكى ارىپپەن بەلگىلەۋدەن قاشۋىمىز كەرەك» دەدى.
پەداگوگيكا جانە مەديتسينا عىلىمدارى دوكتورى، جازۋشى سوۆەتحان عابباسوۆ رۋحاني جاڭعىرۋ ەڭ الدىمەن ادامنىڭ جان تاربيەسىنە بايلانىستى ەكەنىنە توقتالدى.
«اق جول» پارتياسى ورتالىق كوميتەتى حاتشىسى، بەلگىلى تەلەجۋرناليست ارمان سقابىلۇلى: «قازاق ناۋقانشىل حالىق. ءبىز لاتىنعا ءوتۋدى الدەن باستاپ كەتتىك. بىراق اركىم ءارتۇرلى نۇسقانى پايدالانۋدا. مىسالى، الماتى قالاسىنىڭ اتىنداعى Almaty مەن شىمكەنتتەگى اباي ساياباعى دەگەن سوزدەگى Abay سوزىنىڭ ەكەۋىندە دە سوڭعى ارىپتەرى ى مەن ي بولسا دا، لاتنىشا ءبىر ارىپپەن عانا y ءارپى قولدانىلعان. بۇل تۇرىك نۇسقاسى ەكەن. وسىلاي الا-قۇلالىققا ۇرىنباۋ ءۇشىن تەز ارادا لاتىننىڭ ءبىر نۇسقاسىنا توقتالۋىمىز كەرەك» دەپ، ءوز الاڭداۋشىلىعىن جەتكىزدى.
ال جۋرناليست جۇمامۇرات ءشامشى: «وزبەكستان تاۋەلسىزدىك الا سالىسىمەن ەل پرەزيدەنتى يسلام كارىمىوۆ: «ەرتەڭنەن باستاپ، لاتىن الىپبيىنە وتەمىز. قالاعاندارىڭ قالىڭدار، قالاماعاندارىڭ، ەسىك-تەرەزەمىز اشىق، كەتە بەرىڭدەر. ول ەسىك-تەرەزە ودان كەيىن جابىللادى» دەپ، باتىل مالىمدەدى. بىزدە سونداي ناقتى باتىل ءىس جوق، ءسوز كوپ» دەپ، كورشى ەلدى مىسال ەتتى.
سونىمەن قاتار ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى ءتىل دامۋ ى ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى سالاۋات كارىموۆ تە لاتىنعا وتۋدە شەگىنۋگە بولمايتىنىن، لاتىنعا ءوتۋ بارىسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ينستيتۋتىنىڭ پوتەنتسيالى جەتەتىنىن ايتتى. «لاتىنعا ءوتۋ -قازاق تىلىنەن كەتۋ» دەگەندى كىم شىعارىپ ءجۇر؟ ونداي قلتقا زيانىن تيگىزەتىن كەەرتارتپالىقتى قويۋ كەرەك» دەدى.
ەكى ساعاتقا سوزىلعان القالى جيىندى قورىتقان ازات پەرۋاشەۆ:
-بۇل ءبىر وتە ماڭىزدى، كەلەلى كەڭەس، ورىندى پىكىرتالاس بولدى. كوپتەگەن تۇيتكىلدى جايتتەرگە كوز جەتكىزدىك. كەزىندە 2013 جىلى مەن دە، ورىسشا وقىعاندىقتان العاشىندا لاتىنعا وتۋگە قارسى بولىپ ەدىم. كەيىن 2014 جىلى الاش يدەياسى ءۇشىن 1937 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراپ، تۇتقىندالىپ، تۇرمەدەن قايتپاعان اتام پەرۋاش كارىمۇلىنىڭ ۇيگە جازعان حاتتارى مەن ولەڭدەرى لاتىن الىپبيىمەن جازىلعانىن كوردىم. كوپ قينالماي-اق وقىپ الدىم. سوندىقتان دا لاتىنعا ءوتۋ دەگەنىمىز وتكەنىمىزگە، تاريحىمىزعا ورالۋ ەكەنىن ءتۇسىندىم. ەلباسىمىزدىڭ مەملەكەتتىڭ بولاشاققا باعدارىن بەلگىلەپ بەرگەن ماقالاسىن اقجولدىقتار تۇگەل قولدايدى دەپ ايتا الامىن» – دەدى.
جيىن قورىتىندىسىندا «اق جول» پارتياسى ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنداعى قازاق ءتىلىن لاتىنشاعا كوشىرۋ تۋرالى تاپسىرماسىنا جانە جاڭا گرافيكاداعى بىرىڭعاي قازاق ءالىپبيىن قالىپتاستىرۋعا بايلانىستى قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسياعا ۇسىنىس جاسادى.
س.ءالى
qazaquni.kz
لاتىن الىپبيىنە مەملەكەت تۇتاس ءوتۋى كەرەك!
رۋحاني جاڭعىرۋ
رۋحاني تاۋەلسىزدىك ءمانىن ۇلت زيالىلارىنىڭ تۇسىنبەۋى – قاتەرلى قاتەلىك!
بيىل قازاق مەملەكەتىنىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا شيرەك عاسىردان اسىپ، 26 جىلعا كەتتى. ال ازاتتىق العان سوڭ ەڭ الدىمەن كەز-كەلگەن تاۋەلسىزدىك العان ەلدەر سەكىلدى دەكولونيزاتسيالاۋ، ياعني وتارسىزدانۋ ماسەلەسى قولعا الىنۋى كەرەك ەدى. بىراق ەل ەگەمەندىگىندەگى ەڭ باستى ماسەلە وسى ۋاقىتقا دەيىن كەشەۋىلدەپ كەلدى. بيىل 80 جىل بولاتىن حح عاسىرداعى 37 جىلعى قاندى قىرعىن – ساياسي رەپرەسسيا، 1917-1920-جىلدارى مەن ايگىلى 30-شى جىلدارداعى قولدان ۇيىمداستىرىلعان الاپات اشارشىلىقتىڭ باعاسىن بەرىپ، ۋكراينا سەكىلدى ەلدى قىرعىنعا ۇشىراتقان يمپەريالىق رەسەيدى ايىپتاۋ بيلىك تاراپىنان ءالى قولعا الىنعان جوق. تەك 2012 جىلى تامىزدا ەلىمىزدىڭ بۇرىنعى استاناسى قىزىلوردادا «اق جول» پارتياسى توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ قانا «قازاقتى ادەيى قىناداي قىرعان اشارشىلىق پەن قاندى رەپرەسسيا ءۇشىن كوممۋنيستىك پارتيا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس» دەپ مالىمدەدى.
سول سەكىلدى ناعىز رۋحاني رەپرەسسيا – تۇركى حالىقتارىنا ورتاق لاتىن الىپبيىندەگى قازاق مەملەكەتىن 1940 جىلى ءبىر كۇندە يمپەرياليستىك ماقساتپەن ورىستىڭ شوۆينيستىك كيريلليتساسىنا وتكىزىپ جىبەرۋى بولاتىن. ەندى مىنە، وسى رۋحاني رەپرەسسيانىڭ زاردابىن جويۋدىڭ العاشقى قادامدارى جاسالىپ، قازاق مەملەكەتى 2025 جىلى قايتادان لاتىن الىپبيىنە وتەتىن بولدى!
بۇل قادامعا قارقىن بەرىپ، اق جول اشقان، ارينە، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ 2017 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە جاريالانعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى مەملەكەتتىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداعان ماقالاسى. ەلباسى باستاعان ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋ ۇلتتىق رۋحاني دەكولونيزاتسيامەن – لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارەكەتىمەن باستالدى! ءبىز ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ باستى باعدارلاماسى بولىپ تابىلاتىن بۇل تۋىندىسىنىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دامۋىنداعى زور ماڭىزى تۋرالى 18 ساۋىردەگى «رۋحاني تاۋەلسىزدىك باعدارلاماسى نەمەسە ۇلتىڭدى سۇيۋگە رۇقسات بەرىلگەن قۇجات» ( http://www.qazaquni.kz/2017/04/18/68062.html ) اتتى ماقالامىزدا تولىق جازعان بولاتىنبىز.
قازىر باسپاسوزدە، ينتەرنەت الەمىندە لاتىن الىپبيىنە وتۋگە بايلانىستى قىزۋ ايتىس-تالاس ءجۇرىپ جاتىر. ءبىر قۋانارلىعى لاتىن ءالىپبيىن قولداۋشىلار – رەسەيدىڭ رۋحاني وتارىنان قۇتىلۋدى قۋانا قۇپتاۋشىلار اناعۇرلىم باسىم جانە دالەل-دايەكتەرى مەن داۋىستارى ايقىن. اسىرەسە، جاستار جاعى باسىم بولىپ تۇر. ۇلى تۇراندىق تۇتاستىقتى جىرلاعان مارعاسقا ماعجاننىڭ «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەگەنى اقىندىق كورەگەندىك ەكەنىنە كوز جەتكىزۋدەمىز.
دەگەنمەن، ەكى جاقتىڭ دا ايتىسىنا قاراپ وتىرىپ، قاپەرگە الار جايتتاردىڭ دا بار ەكەنىن ايتا كەتۋگە ءتيىسپىز.
ەڭ الدىمەن، «لاتىن الىپبيىنە مەملەكەت تۇتاس، تۇگەل وتە مە، الدە تەك قازاق ءتىلى عانا وتە مە؟»-دەگەن باستى سۇراق – ەلدىڭ سۇراعى.
بىرىنشىدەن، ەرتەڭ بۇگىنگى حالىمىزدەي مەملەكەتتىك ءتىل ءوز جايىندا- بوساعادا، رەسمي ءتىل –ورىس ءتىلى توردە كەلە جاتقانىنداي جاعداي ەندى ءالىپبي ستاتۋسىندا دا قايتالانباي ما؟ زاڭ تىلىمەن ايتقاندا، دە-يۋرە ويداعىداي ەكى ءتىلدىڭ دە-فاكتو ادىلەتسىز ستاتۋستارى ەندى الىپبيدە قايتالانبايتىنىنا كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ ەكىنشىدەن،ورىس مەكتەپتەرىنىڭ 70 پايىزى قازاق بالالارى. ەرتەڭ ەكى ءالىپبي ەلدى ەكىگە ءبولىپ، قازاقتىلدى جانە ءورىستىلدى بولىپ بولىنگەن ءبىر قازاق (مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى جوقتىعىنىڭ ايقىن كەمشىلىگى) تاعى دا ەكىگە ءبولىنىپ كەتەتىنى انىق.
ەرتەڭ مەملەكەتتىك ءىس قاعازدارىن ءورىستىلدى كيريليتسامەن، قازاقتىلدى لاتىنمەن جازىپ جاتسا، ناعىز رۋحاني ءبولىنۋ مەن ىرگە سوگىلۋدىڭ كوكەسىن كورەتىن بولامىز.
سوندىقتان، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعى مەن بىرلىگى – تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەرىك نەگىزى ەكەنىن ويلاساق، لاتىنعا مەملەكەت بولىپ، قازاق تىلىمەن بىرگە ورىس ءتىلى دە، تۇتاس، تۇگەل ءوتۋى كەرەك!
ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە تەك قازاق تىلىندە جاريالانعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ەل ومىرىندەگى ەرەكشە بەتبۇرىس ماقالاسىنىڭ تەك قازاق تىلىندە جاريالانۋىنىڭ ءوزىنىڭ ۇلكەن ءرولى بار. ەندى 26 جىلدان بەرى ءىس قاعازدارىنىڭ تەك رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە جازىلىپ، سودان كەيىن عانا ەكىنشى سورتتى ءتىل دەڭگەيىنە تۇسكەن قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تىلىنە اۋدارىلىپ كەلگەن ماسقارالىعى توقتاتىلۋى ءتيىس! بارلىق ءىس قاعازدارى، پرەزيدەنت اكىمشىلىگى، ۇكىمەت، پارلامەنت قۇجاتتارى، اكىمشىلىك پەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر ءىس قاعازدارى الدىمەن تەك مەملەكەتتىك تىلدە جازىلۋى كەرەك! «ىمدى بىلمەگەن دىمدى بىلمەيدى» دەگەندەي، ءتىلدى دە، ىمدى دا، دىمدى دا بىلمەيتىن دىمبىلمەستەر بولسا، مەملەكەتتىك لاۋازىمدى، جاۋاپتى ورىنداردى بوساتۋى كەرەك!
دەگەنمەن، كيريلليتسانىڭ – رەسەيدىڭ رۋحاني وتارلاۋ قۇرالى، لاتىننىڭ – سول وتاردان قۇتىلۋ قۇرالى ەكەنىن ويلاساق، بىز قانداي جاعدايدا وتسەك تە، ءبىراۋىزدان ەلباسىنىڭ باستاماسىن قولداپ، لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ءۇشىن قايرات تانىتۋىمىز كەرەك.
ءبىز ەندى قانشا شۋلاساق تا، لاتىن الفاۆيتىنە ءوتۋ – 2012 جىلعى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا ەلباسى جولداۋىندا جاريالاعان ەلىمىزدىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگيالىق باعىت-باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. رۋحاني جاڭعىرۋ لەبىن اكەلگەن ساۋلەلى ساۋىردەگى ەلباسى ماقالاسىمەن بۇل باعدارلاما ايقىن ىسكە قوسىلدى. ەندى ءبىز تەك «وتپەيمىزدى» ەمەس، «قالاي وتەمىز، قايتسەك، قيىندىعى مەن قاتەلىگى از بولادى» دەپ قيمىل-قايرات كورسەتۋىمىز كەرەك. بىز بۇل تۋرالى 2013 جىلى 19 اقپاندا «قازاق ءۇنى» گازەتىندە «لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە قارسىلىق – ۇلت مۇددەسىنە قارسىلىق!» (http://www.qazaquni.kz/2013/02/19/15223.html) اتتى ماقالامىزدا تەرەڭ زەرتتەپ جازعان ەدىك.
لاتىنعا وتۋگە قارسىلاردىڭ ەكىنشى باستى قاۋپى وسى كۇنگە دەيىن كيريلليتسادا باسىلعان ميلليونداعان ادەبي-مادەني، تاريحي، رۋحاني كىتاپتارىمىزدان ايرىلىپ قالىپ، تاعى دا تامىرىمىز قيىلىپ كەتپەي مە دەگەن كۇدىك-كۇمان.
بۇل الاڭداۋ دا تۇسىنىكتى جايت. بىراق، قازىرگى تەحنولوگيا زامانىنىڭ جەتىستىكتەرى بۇل كۇدىكتى جوققا شىعارادى. بىرىنشىدەن، ميلليونداعان ادەبي-مادەني-عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ ىشىندەگى اسىلى مەن جاسىعى ىرىكتەلىپ، ەلگە پايدالى دۇنيەلەر ىرىكتەلىپ، سۇزگىدەن وتكىزىپ الاتىن بولامىز.
ال ەكىنشىدەن، بۇعان دەيىنگى شىعارمالاردى لاتىن الفاۆيتىنە اۋدارۋ قازىرگى ينتەرنەتتى تەحنولوگيا داۋىرىندە قيىن ەمەس. بىزدە كەمىندە كەيىنگى 5-6 جىل بەدەرىندە مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى شىعارعان الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ادەبيەتتەردىڭ بارلىعى ەلەكتروندى نۇسقاسىمەن قابىلدانىپ، سول نۇسقامەن ۇلتتىق كىتاپحاناعا وتكىزىلۋدە. «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىمەن شىعارىلعان ميلليونداعان تيراجدى كىتاپتاردىڭ بارلىعى ەلەكتروندى نۇسقالارمەن ساقتاۋلى تۇر. ەلەكتروندى نۇسقاداعى دۇنيەلەر ءبىر ساتتە-اق بەلگىلەنگەن لاتىن نۇسقاسىنا اۋدارىلاتىنىن ءبىز كۇنىگە ءوز باسىمىزدان كەشىپ ءجۇرمىز. مىسالى، «قازاق ءۇنى» گازەتىىنىڭ www.qazaquni.kz ينتەرنەت پورتالى 2009 جىلدان بەرى باسىلىمدار ىشىندە ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ لاتىن نۇسقاسىن قاتار پايدالانىپ كەلەدى. سوندا قانشا جىلدان بەرگى گازەت نۇسقاسى ، سايتتىڭ وزگە دە ماقالالارى «لاتىن» دەگەن نۇكتەنى باسىپ قالساڭىز، ءبىر سەكۋند ىشىندە اۋدارىلىپ شىعا كەلەدى. ارينە، ازىرشە لاتىننىڭ تۇرىك نۇسقاسى پايدالانىلۋدا. ەرتەڭ ءوزىمىزدىڭ قازاق نۇسقاسى قاشان شىعاتىنىن ءبىز اسىعا كۇتۋدەمىز. سوندىقتان وقىلىمى قازاق سايتتارىنىڭ ىشىندە الدىڭعى ورىندا تۇرعان Qazaquni.kz ۇلتتىق پورتالىمىزدى ەۆروپا قازاقتارى دا وقۋدا. تۇركيادان كەلگەن 100-دەن اسقان كەيۋانانىڭ سايتىمىزدا جاريالانعان حاتى بۇعان ايقىن دالەلدىڭ ءبىرى عانا.
ال لاتىنعا قارسى زيالىلار اياق استىنان ويلاي قالعان وزدەرىنە ءتان ەمەس ماسەلە – قارجى ماسەلەسىنە، ءتۇرلى قيىندىقتارعا كەلەتىن بولساق، 42 ءارىپتى كيريلليتسا مەن 34 ءارىپتى لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ شىعىندارىنا كەلسەك، قاراپايىم اريفمەتيكالىق امالداردى تۇسىنبەگەن كۇننىڭ وزىندە لاتىن ءالفاۆيتىنىڭ الدەقايدا ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن كەز-كەلگەن ساۋاتتى ەكونوميستەن اقىسىز-اق سۇراپ الۋعا بولادى… ونسىز دا كيريلليتسامەن باسىلۋى ءتيىس دۇنيەلەر ەندى لاتىن الىپبيىندە شىقسا، ونىڭ شىعىنى كيريلليتساعا قاراعاندا ازداۋ بولاتىنى انىق.ال بولاشاق ۇرپاقتار ءۇشىن، ۇلتتىڭ رۋحاني تاۋەلسىزدىگى قانداي قارجى شىعىنى بولسا دا، (مۇنايى اعىپ جاتقان ەلدە كولدەنەڭ كول-داريا شىعىندار بولماي جاتقانداي), ارينە، قيىندىقتار دا بولادى، قانداي اۋىرتپالىق پەن قاتەلىكتەر بولسا دا، قۇربان ەتۋگە بولادى. 1924 جىلدىڭ وزىندە ورىنبورداعى قازاق ءبىلىمپازدارى سەزىندە بايانداما جاساعان كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءنازىر تورەقۇلوۆ «اراب گرافيكاسىن باسپاحانادا قۇيۋعا 15 پۇت قورعاسىن كەتسە، لاتىنعا 2,2 پۇت قانا كەتەتىنىن» ناقتى دالەلدەپ، ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن كورسەتىپ بەرگەن.
ەندى ەكىنشى ماسەلەگە كەلەيىك. ول ونسىز دا وڭىپ تۇرماعان قازاقتىلدى باسىلىمداردىڭ، كىتاپتاردىڭ تيراجىنىڭ كەمىپ كەتۋ قاۋپى. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا 2,5 مىڭعا جۋىق ءباسپاسوز تەك ورىس تىلىندە شىعىپ، 5,5 مىڭعا جۋىق رەسەيدىڭ ءباسپاسوز ونىمدەرى تارالادى. مۇنداي جاعدايدا، لاتىنعا كوشكەن قازاق باسىلىمدارىن وقۋ كۇرت ازايىپ، لاتىننان قاشقاندار كيريليتساداعى رەسەي باسىلىمدارىن وقىپ، جات ەلدىك باسىلىمداردىڭ جالىن بيىكتەتىپ جىبەرمەي مە دەگەن كۇدىك تە بار ەكەنى انىق.
ارينە، 26 جىلدان بەرى بۇگىنگە دەيىن ەل ەڭسەسىن ەزىپ جاتقان بۇل كۇردەلى ماسەلەگە ءبىز دە قوسىلامىز. گازەت تيراجىن ويلاساق، ءبىراز جۋرناليستەر بالا-شاعاسىن اسىراپ، كۇن كورىپ وتىرعان گازەتىمىز بەن جۋرنالىمىز، باسپامىز بار بولعاندىقتان، وسى ۋاقىتقا دەيىن ەڭ الدىمەن ءبىزدىڭ دە ايقايلاپ شىعاتىن ءجونىمىز بار عوي. بىراق ءبىز ءۇشىن ەڭ الدىمەن ەڭ باستىسى – جەكە باس جاعدايى، باسىلىمدارىمىز بەن باسپا-كىتاپتارىمىزدىڭ تيىمدىلىگى ەمەس – ۇلتىمىزدىڭ ورىس كيريلليتساسى بوداندىعىنان قۇتىلۋى، ياعني رۋحاني تاۋەلسىزدىك بولىپ تابىلادى. ارينە، باسىلىمداردىڭ تيراجىنىڭ زور بولۋى ەل رۋحانياتى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا ماڭىزدى ەكەنى انىق.
بىراق مەملەكەتتىك يدەولوگيا مىقتى جولعا قويىلىپ، ەل تۇگەل لاتىنعا وتكەندە، شەتەلدەن كەلەتىن مىڭداعان باسىلىمداردى وقۋ كۇرت ازايىپ، ءومىر ءسۇرۋى توقتايتىنى انىق. ياعني، ءبىز ءۇشىن قاتەرلى بولۋدان قالادى. قازىر مىسالى، لاتىنعا باياعىدا وتكەن وزبەكستاندا نەمەسە ءازىربايجاندا ورىس ءتىلدى باسىلىمدار كەڭىنەن تاراپ، جاقسى وقىلىپ جاتىر دەپ ايتۋ تۇگىل، ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن بولىپ قالدى. لاتىن الفاۆيتىندە وقيتىن ەل كيريلليتسامەن شىعاتىن رەسەي باسىلىمدارىن وقۋدان قالاتىندىقتان ولاردىڭ تيراجى دا كۇرت تومەندەيتىنى، وزدەرىن اقتامايتىندىقتان كەيبىرەۋلەرى قازاقستانعا تاراتىلۋىن توقتاتاتىندىعى زاڭدىلىق قوي. قازىر رەسەيلىك باسىلىمداردى كيريلليتسادا ورىس تا ، قازاق تا وقيتىن بولعاندىقتان، لاتىنعا وتكەندە ول تەك ورىس وقىرماندارىمەن عانا شەكتەلەدى، ءارى قازاق وقىرماندارى ءۇشىن ىقپالدىلىعىن جويادى. ال لاتىنعا ءوتۋدىڭ ەڭ باستى جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىرى- ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ەمەس پە؟ كەشە كۇزدە قابىلدانعان قازاقستان جۋرناليستەرىنىڭ ەتيكالىق كودەكسىنىڭ ءبىرىنشى بابىنا وسى جولداردىڭ اۆتورى «ۇلتتىق اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ» ماسەلەسىن ەنگىزگەندە دە وسى قاۋىپتى ەسكەرگەن بولاتىنبىز..
جالپى، ورىس كيريلليتساسى وتارىنان شىعۋ، بەينەلەپ ايتقاندا، رەسەيلىك رۋبل ايماعىنان شىعۋدان دا ارتىق ماڭىزدى ماسەلە! بۇنى تۇسىنبەيتىندەردىڭ از ەمەستىگىنە قاراپ، 1993 جىلى «رۋبل ايماعىنان شىعامىز با؟»-دەپ سۇراماي-اق، تالقىلاماي-اق، شەشىم قابىلداعانى ءۇشىن ەلباسىعا راحمەت ايتۋ كەرەك شىعار دەپ ويلايمىن… ايتپەسە، بۇلار، ولجاس سۇلەيمەنوۆ باستاعان ورىسشا ويلايتىندار وسىدان جيىرما ءتورت جىل بۇرىن سول كەزدە دە، 1993 جىلى «ويباي رۋبل ايماعىنان (كيريلليتسا ايماعىنان دەپ قابىلداڭىز-2017ج.) شىعۋعا بولمايدى، قاراڭ قالامىز، كۇنىمىز قيىن بولادى، ءالى دە ەرتە»-دەپ، شۋلاپ شىعار ەدى…
ءۇشىنشى ماسەلەگە كەلەيىك. مەملەكەتتىك ءتىل اتازاڭعا ءتيىس ءوز تورىنە شىعا الماي وتىرعاندا ەلدىڭ قازاق تىلىنە دەگەن ىنتاسى ودان سايىن قۇرىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىككە بوي الدىرۋ بار. بالكىم، بۇل بۇگىنگى ورىسشىل بيلىكتىڭ زيانىنىڭ اسەرى ەكەنى انىق. دەگەنمەن، ماسەلەگە تەرەڭنەن قارايىق. ۇلتقا جاناشىرلىق دەپ، لاتىنعا قارسى شىعىپ وتىرعانىمىز – جاڭىلىسۋعا سوقتىراتىن قادام ەمەس پە دەپ ءبىر ءسات ويلانايىق… تاعى ءبىر ايتارىمىز، ءجيى ايتىلىپ جۇرگەن «قازاقتاردىڭ 60 پايىزعا جۋىعى ءوز انا تىلىندە وقي المايدى، جازا المايدى»-دەگەن مالىمەت سەنىمسىزدىك تۋدىرادى. بۇل بيلىك باسىنداعى، سولتۇستىكتەگى قالالارداعى قازاقتار اراسىندا بولۋى مۇمكىن، ال جالپى قازاقتىڭ 60 پايىزى قازاقشا سويلەي المايدى، جازا المايدى دەۋ اقيقاتتان الىس جاتىر. بۇل مالىمەت «قازاقتار قازاقشا جازا المايدى، سويلەي المايدى»-دەپ سوعىپ جۇرگەن جيرينوۆسكيلەردىڭ قۇلاعىنا جەتسە، ول ءۇشىن «تاماشا كوزىر» بولۋى مۇمكىن…
لاتىنعا ءوتۋدى كەزىندە الاش كوسەمدەرى دە جاقتاعان. تۇركيانىڭ پرەزيدەنتى اتاتۇرىكتەن باستاپ، الاشتىڭ كوسەمى ءاليحان بوكەيحان دا قاتتى قولداعان. ال 1929 جىلى لاتىنعا ءوتۋ كەزىندە الاش ارىستارى احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ قارسى بولۋى – بۇگىنگى كەيبىرەۋلەردىڭ ادەيى ەلدى شاتاستىرىپ جۇرگەنىندەي، كيريلليتساعا ءوتۋدى قولداۋى ەمەس، احاڭنىڭ ءوزى جاساعان توتە اراب جازۋىنىنان كەتۋدى قالاماعاندىق بولاتىن. 1924 جىلى ورىنبوردا وتكەن قازاق-قىرعىز ءبىلىمپازدارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە ءنازىر تورەقۇلوۆ لاتىنعا ءوتۋدى جاقتاپ، بايانداما جاساعاندا، احمەت بايتۇرسىنۇلى قارسى شىققانى بەلگىلى. كەيىن، اقىر لاتىنعا وتەتىنى بەلگىلى بولعان سوڭ، ءبارى ورنىنا كەلىپ، ايتىس تىيىلدى. حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ءوزى ۇلت مۇددەسى ءۇشىن لاتىن ءالىپبيىن قازاق تىلىنە ۇيلەستىرىپ جاساۋعا مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تىكەلەي اتسالىسقانى بەلگىلى. ال 100 جىلدان كەيىن بۇگىنگى عارىش پەن ينتەرنەت زامانىندا ءبىزدىڭ كەيبىر ساياساتكەرلەر مەن قايراتكەرلەر وسىنداي مەملەكەتشىلدىك پەن ۇلتشىلدىق ءھام ىلكىمدىلىك كورسەتە الماي كەرى تارتىپ، جەلگە شاپتىرىپ جاتىر…
وسى جەردە ايتا كەتۋ كەرەك، ساياسي پارتيالار ىشىندە لاتىنعا ءوتۋدى ەڭ العاش قولداعان الاشتىڭ ءىزباسارى بولۋعا ۇمتىلىپ جۇرگەن «اق جول» پارتياسى. «اق جول» پارتياسىنىڭ ۇلت زيالىلارىمەن بىرىگىپ جاساعان، سالماقتى ساياساتتانۋشىلاردىڭ جوعارى باعاسىن العان، 2007 جىلى جاريالانعان 2010-2015 جىلعا ارنالعان ۇلتتىق تۇجىرىمداماسىندا مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، الفاۆيت – لاتىن ءالىپبيى بولۋ كەرەك دەپ ايقىن جازىلعان بولاتىن… بۇل تۇجىرىم پارتيانىڭ ساياسي باعدارلاماسى مەن 2016 جىلى قابىلدانعان الاش باعدارلاماسىندا دا بار.
ەلدى ەكىگە ءبولىپ، قازاق ءتىلىن تۇقىرتىپ وتىرعان – كيريلليتسا
كيريلليتسادانىڭ وتارىنان شىققىسى كەلمەي وتىرعاندار لاتىنعا ءوتۋ ەلدى ەكىگە بولەدى دەيدى… مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا توسقاۋىل قويادى دەيدى. جالپى، وسىنداي وي، تۇساۋلاعىش تۇجىرىم قايدان شىققان؟ دالەل قايدا؟ 100 پايىز قازاقشا سويلەگەنشە لاتىنشاعا وتپەيمىن دەسەڭ، ءومىر بويى وتپەيسىڭ. ورىس كيريلليتساسىنىڭ وتارىندا جايىلىپ جۇرە بەرەسىڭ. ەشقانداي العا جىلجىماۋدان گورى لاتىن ءالىپبيى ارقىلى ەڭ بولماسا ورىس وتارى قامالىنان بوسانۋعا ءبىر قادام -ون قادام بولسا دا، العا جىلجۋ جاقسى ەمەس پە؟ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنىپ الماي، لاتىن تىلىنە وتۋگە بولمايدى دەگەن تۇجىرىم، قازاقشا قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، بارار جەرىڭە جەتۋ ءۇشىن ءبىر ەتىگىڭنىڭ كەمشىلىگى ءۇشىن ەكىنشى سىڭار ەتىگىڭدى دە لاقتىرىپ تاستاپ، جالاڭاياق قالىپ، جولعا شىقپاۋ دەگەن ءسوز! بىزگە ءدال قازىر ءبىر ەتىكتىڭ كەمشىلىگىن جوندەپ، ول بولماسا ، سىڭار ەتىكپەن بولسا دا، ءتىپتى جالاڭاياق قالساڭ دا، جولعا شىعۋىمىز كەرەك بولار! ۇلت مۇددەسى جولىندا ەرلەرىمىزگە ەسكى بولسا دا، ەتىگىمەن سۋ كەشۋ، جالاڭاياق جار كەشۋ كەرەك ءدۇر. ءتىلدىڭ دامۋىنا ءالىپبيدىڭ ءرولى وتە زور ەكەنىن ءتىل ماماندارى جاقسى بىلەدى. ياعني، اياققا قاراپ ەتىك تىگەدى، ەتىككە قاراپ اياق جاسامايدى… ال ەلدى ەكىگە بولمەۋ مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە كيريلليتسانىڭ پايداسى ءتيدى مە؟ جوق! قايتا ەلدى قازاق ءتىلدى، ءورىستىلدى دەپ، ەكىگە ءبولىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە بيلىكتىڭ ىقىلاسسىزدىعى مەن جىگەرسىزدىگى ارقاسىندا كەسىرىن تيگىزىپ كەلگەن تەك ورىس كيريلليتساسى! بۇعان ەشكىم تالاسا المايدى! ەندەشە بولاشاق- لاتىندا. العا قاراۋ كەرەك. وۋ، ەلدى وسى ۋاقىتقا دەيىن ەكىگە ءبولىپ كەلگەن – كيريلليتسا عوي، لاتىن ەمەس. ويتكەنى كيريلليتسانى ورىس پەن قازاق ەكى ءتۇرلى پايدالانادى، ارقايسىسى ءوز ارىپتەرىمەن. مىسالى، ءا، ءۇ،ۇ، ءى، ءو،ق، ع،ڭ، ھ سەكىلدى قازاقى ارىپتەردى قازاقتان باسقا ورىستىلدىلەرىڭنىڭ ۇرىپ قويعانى بار ما؟ ال ءبىز بايعۇس تاۋەلسىز ءوز ەلىمىزدە وتىرىپ، ورىستىڭ تس،شش،،،ە،چ، ت.ب. ارىپتەرىن مۇرتىن بۇزباي قابىلداۋعا قۇلدىقپىز. مىسالى، قازاقتار «مۇقتار، قازىبەك دەپ جازسا، ورىسشا «مۋكتار، كازىبەك» دەپ جازىلادى. ەلدى ەكىگە ءبولۋ-ەكى ءتۇرلى جازۋ دەگەن وسى. بۇل جەردە قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋ جۇيەسى، ورفوگرافيالىق زاڭدىلىعى ۇلتتىق نەگىزدە، مەملەكەتتىك دارەجەدە بەكىتىلىپ، ساقتالماعان. بۇل كەمشىلىكتى ەندى لاتىن ءالفاۆيتىن قابىلداۋدا قايتالاماۋعا ءتيىسپىز. سوندا قاي تىلدە بولسا دا، Muqtar, Qazybek دەپ، ءبىر تىلدە، تەك قازاق ءتىلىنىڭ جازىلۋ زاڭدىلىعىمەن جازىلۋى كەرەك. بۇل جەردە u ءارپىنىڭ ۇستىنە قىسقالىق بەلگىسى قويىلعاندا ول قازاقشا «ۇ» ءارپىن بىلدىرەدى (ازىرشە لاتىننىڭ تۇرىك نۇسقاسى بويىنشا). ال لاتىن تەك قازاققا عانا ەمەس، بۇكىل الەمدە ءبىر-اق ارىپتەرمەن (قوسىمشا ساناۋلى عانا ۇلتتىق دىبىستاردى ايقىندايتىن تاڭبالار قوسىلۋىمەن) قولدانىلادى.
مىسالى، كەز-كەلگەن شەنەۋنىك، ءمينيسترىڭ دە، اكىمىڭ دە، ءتىپتى اكادەميگىڭىز دە اتى-ءجونىن ورىسشا نۇسقادا ايتسا، نەمەسە، «ولجاس ومارۇلى» دەۋدىڭ ورنىنا «الجاس اماروۆيچ» دەسە دە، كيريلليتسا قوراسىنان شىعۋعا قورقاتىن ايگىلى اقىنىمىز ەلپ ەتە قالادى دا، ورىستىڭ قاراپايىم سانتەحنيگى ەگور ياكۋبوۆيچكە «جاگور جاقىپۇلى» دەسەڭ، «نە وتتاپ تۇرسىڭ؟»-دەپ، سايمانىن سايلاپ، گۇر ەتە قالاتىنى انىق. سوندا بۇل جەردە ءبىزدىڭ جوعارى شەنەۋنىكتەر مەن اتاقتى اكادەميكتەرىمىز، بەلگىلى قالامگەر-قايراتكەرلەرىمىز بەن قاراپايىم ورىس سانتەحنيگىنىڭ قايسىسىنىڭ ۇلتتىق نامىسى زور بولىپ تۇر؟..
ەندىگى ءبىر ماسەلە- تۋىسقان تۇرىك، ءازىربايجان، وزبەك ەلدەرىنىڭ لاتىنعا وتكەن سوڭ «قاتتى قيىندىقتا، وكىنىشتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى» تۋرالى جالعاندىق.
2013 جىلى اقپان ايىندا ازىربايجان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق اكادەمياسى ءتىلتانۋ ينستيتۋتى ديرەكتورى ورىنباسارى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى ماسۋد ماحمۋدوۆ قازاقستاندىقتارعا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ ءۇشىن كومەك كورسەتەتىن جاريالادى.. وندا ول ءازىربايجان ەلىنىڭ وڭدى تاجىريبەسىن العا تارتادى. ال سول كەزدەگى ءازىربايجاننىڭ قازاقستانداعى ەلشىسى زاكير گاشيموۆ: «ءازىربايجان تمد ەلدەرى ىشىندەگى ەڭ ءبىرىنشى لاتىن ءالىپبيىن قابىلداعان ەل. بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە قيىندىقتار بولاتىنى تابيعي زاڭدىلىق. ال قازىر ەلدىڭ بۇكىل ازاماتتارى لاتىن تىلىندە ەركىن سويلەپ،جازا الادى. قازاقستاننىڭ لاتىن الفاۆيتىنە ءوتۋى تۇركى حالىقتارىن جاقىنداستىرا تۇسەدى» – دەپ مالىمدەدى.
ياعني، لاتىنعا وتكەن ءازىربايجان ەلىندە، باكۋدە ەمەس… ايدالاداعى الماتىدا وتىرعان ءبىزدىڭ كەيبىر زيالىلار زارلاپ وتىرىپ ايتاتىنداي «وكىنىش پەن زار» سەزىلمەيدى.
2010 جىلى يرانداعى يسلام رەۆوليۋتسياسىنىڭ 31 جىلدىعىنا جانە يران كوسەمى اياتوللا حومەينيدى ۇلىقتاۋعا بايلانىستى قازاقستاننان جالعىز مەن بارىپ ەدىم. سوندا ءازىربايجاننان كەلگەن «حادجى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ءالي رزازادەمەن بىرگە بولدىق. ول ماعان ساپار بارىسىندا پارسى تىلىنەن اۋدارماشىنىڭ ءرولىن اتقاردى. بۇل ساپارىم تۋرالى مەن كەيىن «يىلمەيتىن يران» اتتى ماقالامدا «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىندە، www.qazaquni.kz سايتىندا جازعان بولاتىنمىن. سوندا ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرىنىڭ بالاسى، جۋرناليست رسازادە ءازىربايجان ەلىنىڭ لاتىنعا وتۋىمەن رۋحاني تاۋەلسىزدىك قادامىن جاساعانىن ماقتانا ايتىپ، ءالى ورىس كيريلليتساسى وتارىندا جۇرگەن قازاقستان ازاماتى، وزىنەن ەداۋىر ۇلكەن ماعان مۇسىركەي قاراعان ەدى… مۇمكىن، لاتىن تىلىنە وتكەن سوڭ، كەزدەسسەك، مەن دە ەندى ونىمەن تەرەزەم تەڭ سويلەسەتىن شىعارمىن. بىراق، ونىڭ ەسەسىنە ەلىمىزدىڭ جەمقورلىعى مەن پاراقورلىعى جونىندەگى «جارىسقا» كەلگەندە مەن ودان ۇستەمدەۋ بولعان سياقتىمىن… سول كەزدە ول اكە-شەشەسىنىڭ باكۋدەگى ورتا مەكتەپتىڭ ورىس ءتىلى ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى بولسا دا، بارلىق كۇن كورىسى مەكتەپتەگى ورىس ءتىلىنىڭ دامۋىنا تاۋەلدى بولسا دا، ءازىربايجان رۋحانياتىنىڭ ورىس كيريلليتساسىنان تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدى قولداپ شىققانىن ماقتانا مالىمدەدى. ال ءبىز ءوزارا ايتىس-تارتىستى باستاپ جىبەرىپ، كيريلقورادان شىققىمىز كەلمەيدى.. ويتكەنى ءبىز تۇرىك، تۇركىمەن، ءازىربايجان، وزبەك ەمەس، ءتىپتى رەسەي وتارىندا وتىرىپ، لاتىن تىلىنە وتەمىز دەپ باتىل مالىمدەگەن تاتار دا ەمەس، وزگەگە ەلىكتەۋدەن، وزگەنىڭ ىعىنا جىعىلۋدان ەشكىمگە جول بەرمەيتىن قازاقپىز عوي…
ءوز تۋعان جەرىمىز وڭتۇستىك قازاقستانعا، شىمكەنتكە ەكى بارساق، ىرگەسىندەگى تاشكەنتكە ءبىر بارامىز. وندا لاتىن ارپىنەن زارەزاپ بولىپ، ەكى كوزىن جاسقا مالىپ، ورىس كيريلليتساسىن اڭساپ، ماسكەۋگە قاراپ ۇلىپ وتىرعان وزبەكتى دە، وزبەكستاندىقتى دا كورگەن جوقپىز. ءبارى لاتىن قارپىندە جازىپ، وزبەك تىلىندە «گاپىرىپ» ءجۇرىپ جاتىر. ارينە، ولاردا دا، ورىس كيريلليتساسىن اڭساعان كەرتارتپا كۇشتەر ءبىراز ماسەلە كوتەرىپ باققان. بىراق، ەستۋىمىزشە، بىزگە قاراعاندا ۇلتشىلدىعى دا، مەملەكەتشىلدىگى دە كوش ىلگەرى وزبەكتەر (سوندىقتان دا ەكى عاسىردا دا جەر داۋىندا ءبىز جەڭىلىپ كەلەمىز) ماسكەۋگە قاراپ ماڭىراعانداردىڭ «ماسەلەلەرىنىڭ» ءماسىسىن تىگىپ جىبەرگەن…
ال ەندى كەشەگى اتاتۇرىكتەي كوسەمى، بۇگىنگى ەردوعانداي ەرى بار تۇركياعا كەلەيىك. كەيبىر مالىمەتتەردى ەسەپكە الساق، اتاتۇرىكتىڭ ارمانى كەڭەس وداعى قۇرساۋىندا قالعان تۇركى ەلدەرىمەن ءبىر الىپبيدە بولىپ، تۋىسقاندىق بىرلىكتە بولۋدى ماقسات ەتكەنى ايقىن تۇركيا 1928 جىلى لاتىن الفاۆيتىنە وتەدى. كەڭەستىك تۇركى ەلدەرىنىڭ ىشىندە قازاقستان دا 1929 جىلى لاتىن الىپبيىنە وتەدى. تۇركى ەلدەرىنىڭ بايلانىسىن ءۇزۋ ماقساتىندا ستالين 1940 جىلى تاعى دا كەڭەستىك تۇركى ەلدەرىن ءبىر تۇندە ورىس كيريلليتساسىنا وتكىزەدى…
لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدى قولداعان رەسەيدىڭ 1919 جىلدان باستالعان بۇل قادامى رەسەي وقۋ-اعارتۋ حالىق كوميسسارى ا.لۋناچارسكيدىڭ ايتۋىنشا كەڭەس وداعىنىڭ جانە دۇنيەجۇزىلىك پرولەتاريات كوسەمى ۆ.ي. لەنيننىڭ ءوزىنىڭ باستاماسى بولعان.
ال كەرى تارتقان كەيبىرەۋلەر لاتىن ءالىپبيىنىڭ گرەك ءالىپبيىنىڭ ءبىر تارماعى ەكەنىن ايتىپ، مۇقاتقانداي بولادى. ءيا، بۇل راس. لاتىن تۇركىنىڭ دە، قازاقتىڭ دا ءالىپبيى ەمەس. بىراق، بىرىنشىدەن گرەك ءالىپبيىنىڭ لاتىن نۇسقاسى ەكىنشى نۇسقا – سلاۆياندىق يمپەرياشىل ورىس كيريلليتساسىنان تارالۋ اۋماعى مەن جاڭا ينتەرنەتتىك تەحنولوگيا قۇرالى رەتىندە ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي جوعارى. ال كيريلليتسانىڭ يمپەريالىق-شوۆينيستىك پيعىلى جايلى 1935 جىلى رەسەيدىڭ لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ تۋرالى شەشىم شىعارىپ، لاتىننىڭ ورىس نۇسقاسىن جاساعان مەملەكەتتىك كوميسسيا توراعاسى، پروفەسسور ن.ف. ياكوۆلەۆ ورىس كيريلليتساسىنىڭ ەڭ الدىمەن يدەولوگيا قۇرالى ەكەنىن، اتاپ ايتقاندا، ۇلىورىستىق ءشوۆينيزمنىڭ، يمپەرياليستىك جانە ميسسيونەرلىك ناسيحاتتىڭ، اسىرەسە، از ۇلتتاردى ورىستاندىرۋدىڭ ءالفاۆيتى ەكەنىن اشىق ايتادى. سونىمەن قاتار دامۋى جوق، تار ءورىستى كيريلليتساعا قاراعاندا لاتىن ءالىپبيىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى مەن دامۋ جاسامپازدىعىن اتاپ وتەدى.
كيريلليتسا وتارىنان شىعۋعا قورقاتىندار كىمدەر؟
قازاق ەلىن كيريل قوراسىنان شىعارعىسى كەلمەي، لاتىنعا قارسى بولىپ وتىرعان رەسەيدى قولدايتىندار كىمدەر؟
مىسالى، مەن ءوز باسىم، توقەتەرىن ايتقاندا، ورىس كيريلليتساسى قوراسىنان، وتارلىقتان شىعۋ ءۇشىن كەز-كەلگەن الفاۆيتكە ءوتۋدى قولدار ەدىم. ال لاتىن ءالفاۆيتى كەز-كەلگەن الفاۆيت ەمەس، ماڭدايالدى، وسى زاماننىڭ، ينتەرنەت ءداۋىرىنىڭ پروگرەسسيۆتى، №1 ءالفاۆيتى. ينتەرنەتتى قاراپ وتىرساڭىز، ساۋالنامالار مەن پىكىرلەردىڭ 80 پايىزى لاتىندى قولدايدى. ال قارسى شىعىپ جاتقان ازىن-اۋلاقتىڭ كوبىسى جاسى ۇلكەن جاسامىستار. كەرى تارتقان عالىمدار. وسى ءبىزدىڭ كەيبىر شالدار ءبىر ءسات وزدەرىنىڭ قامىنان دا باسقانى، بولاشاقتى، ۇرپاعىنىڭ جايىن ويلاسا بولادى عوي. ارقايسىسى ءوزىنىڭ جاساپ العان وزىمپازدىق ءورىسى تار «تەوريالارىنىڭ» تۇتقىنى بولماي، العا دا ءبىر قاراۋ كەرەك قوي. وسى ورىستىڭ كيريلليتسا قوراسىنان شىعۋعا قورقاتىندار نەگە نەگىزسىز قالتىراي بەرەتىنىنە تۇسىنبەيمىن. رەسەيدىڭ اناۋ-مىناۋ بۇلتالاقتاپ، بىلقىلداعانداردى ەزىپ-جانشىپ كەتەتىن يمپەريالىق كەرزى ەتىگىن جالاۋ بولىپ شىعاتىنىن عۇلامامىز ولجاس سۇلەيمەنوۆتەر نەگە 26 جىلدان بەرى تۇسىنگىسى كەلمەيتىنىنە تاڭىم بار…
ەندى تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 25 جىلدان اسقاندا دا، «ءبىر تىلگە، مەملەكەتتىك تىلگە وتۋگە ءالى ەرتە، لاتىنعا وتۋگە ءالى دايىن ەمەسپىز» دەگەندەر قازاق ەلىنە قاستىقتان باسقا ەشنارسە ەمەس! ءبىز ەندى سولاي قابىلدايمىز!
بۇل جەردە اراب تىلىندەگى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ، قىتاي مەن جاپونيا سەكىلدى الەم الپاۋىتتارىنىڭ قوسىمشا ءالىپبيى – لاتىن ءالىپبيى بولعانىن دا ۇمىتپايىق.
قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى لاتىنعا كوشۋدە ەمەس، كوشپەۋدە، ياعني كيريلليتسا وتارىندا قالا بەرۋدە كۇشەيە بەرەدى. قازاقستان رەسەي ىقپالىنان – كيريلليتسا ايماعىنان شىعۋعا ۇمتىلىپ جاتقانى ءۇشىن رەسەي قارسى بولۋدا. سوندا ءبىز كىمدى قولداۋىمىز كەرەك؟ قازاقستاندى ما، رەسەيدى مە؟ كەز-كەلگەن نامىسى بار، ساۋاتى بار قازاق ارينە، ءوز ەلى قازاقستاندى قولدايدى. مىسالى، تاعى دا قايتالايمىز، كيريلليتسا ايماعىنان شىعۋ- رۋبل ايماعىنان شىعۋمەن بىردەي ساياسات ەكەنىن كەز-كەلگەن ساۋاتتى ادام ءبىلۋى كەرەك قوي.
بيلىكتىڭ لاتىنعا وتەمىز دەگەنىن ۇلتشىلداردىڭ بارلىعى دەرلىك قۋانا قولداۋدا. ءتىپتى بيلىككە راديكالدى قارسى كوزقاراستاعىلاردىڭ ءوزى بۇل قادامدى قۋانا قۇپتاپ وتىر. ال مەملەكەتتىك ءتىل ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن ۇلتشىلدار ەڭ الدىمەن ورىس كيريلليتساسىنان قۇتىلۋدى قولداۋدىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولۋى زاڭدىلىق ەمەس پە؟
جاي ادام اداسسا – ءوزى عانا اداسادى. ال ەلدىڭ الدىندا بەدەلى جوعارى تۇلعالارى اداسسا، ەلدى دە اداستىرادى. اسىرەسە، لاتىننىڭ ساياسي جەتىستىگى مەن پايداسىن تۇسىنە بەرمەيتىن، ءوز پىكىرى جوق قاراپايىم حالىق ەرىپ كەتەدى…
قورىتا ايتقاندا، ورىستىڭ رۋحاني وتارشىلدىعىنان قۇتىلۋدىڭ، رۋحاني تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى جولدارىنىڭ ءبىرى – الىپپە اۋىستىرۋ.
لاتىنعا قازاق تىلىمەن بىرگە ورىس ءتىلى دە، ياعني، مەملەكەت بولىپ، تۇتاس، تۇگەل ءوتۋ – تاۋەلسىزدىكتى ويلايتىندار ءۇشىن بالاماسىز بايلام بولۋى كەرەك!
( «اق جول» پارتياسىنىڭ استانادا 12 مامىرداعى «رۋحاني جاڭعىرۋ: لاتىن الىپبيىنە ءوتۋدىڭ ماڭىزى» اتتى جيىنىندا جاسالعان بايانداما)
قازىبەك يسا
«اق جول» پارتياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى
«قازاق ءۇنى» گازەتى
qazaquni.kz
