تىرەك سوزدەر: ەلباسى، رۋحانيات، جاڭعىرۋ، ۇلتتىق مادەنيەت، كەلىسىمدىلىك، دەسترۋكتسيا، دەۆيانتتىق، وتارسىزداندىرۋ،  ستراتەگيا، مادەني ساياسات.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ  بيىل جاريالانعان «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا جاھاندانۋ داۋىرىندەگى قازاقستاندىق مادەنيەتتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعىنا ۇلكەن ءمان بەرەدى: «ءبىز ءححى عاسىردىڭ جاھاندىق كارتاسىندا ەشكىمگە ۇقسامايتىن، دەربەس ورنى بار ۇلت بولامىز دەسەك، «جاھانداعى زاماناۋي قازاقستاندىق مادەنيەت» جوباسىن ىسكە اسىرۋعا ءتيىسپىز. الەم ءبىزدى قارا التىنمەن نەمەسە سىرتقى سايا­سات­تاعى ءىرى باستامالارىمىزبەن عانا ەمەس، مادەني جەتىستىكتەرىمىزبەن دە تانۋى كەرەك» [1].

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىككە قولى جەتۋىمەن رەسمي  ەكسپانسيالىق مەتامادەني گەنوتسيدتىك ساياسات توقتاتىلدى. الايدا ماڭگۇرتتەنۋ ۇدەرىسى وسىمەن توقتاپ قالعان جوق. «وركەنيەتتى الەممەن» تانىسۋ جانە  مادەني اقپارات الماسۋدىڭ اۋديوۆيزۋالدى جولدارى ارقىلى تۇتىنۋشىلىق مادەنيەت «ءۇنسىز اگرەسسياسىن»  ىسكە اسىرۋدا. بۇل بۇقارالىق اعىم ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ قايتا جاندانۋىنا جول بەرمەي، جەزوكشەلىك، ناشاقورلىق، ماسكۇنەمدىك سياقتى جات قۇبىلىستاردى ساناعا سىڭىرە وتىرىپ، ماڭگۇرتتىكتىڭ قانات جايۋىنا ىقپال ەتۋدە.

ءوز زاڭدىلىقتارىن ومىرگە ەڭگىزگەن نارىقتىڭ جولى بولماعاندارعا قارسى جۇرگىزگەن «مادەني رەپرەسسياسى» ولاردى قالىپتى جولداردان تايدىرىپ، قوعامدا «بولەكتەنۋ»، «ازاماتتىق نيگيليزم»، «اپاتيا» قۇبىلىستارىن تۋدىردى، كەلەڭسىز قىلىقتار مەن قىلمىس بەلەڭ الدى. قۇندىلىقتاردىڭ قاقتىعىسىمەن الەۋمەتتىك تومەنگى احۋال «پاۋپەرلەنۋ»، «ليۋمپەندەنۋ»، «الەۋمەتتىك-شيزوفرەنيا» ت.س.س. توسىن جاعدايلاردى ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالدىردى.

ۇلتتىق بەلگى دەگەندى تەك ەكزوتيكاعا، مۋزەيگە اينالدىرىپ، تىعىپ، الەمدىك دەڭگەيگە شىققان – «امەريكاندانۋ» دەپ، تۇسىنەتىندەر، ۇلتتىق نيگيليست، تەحنوكراتتار دا بار. الەمدىك فيلوسوفيانىڭ ءوزى (باتىس ويشىلدارىنىڭ جەتەكشىلىگىندە) ءالى ءوز شىڭىنا جەتە قويمادى، دۇنيەجۇزىلىك ينتەگراتسيا، جاћاندانۋ  ەندى عانا جاڭا باستالدى. سوندىقتان  باتىستا ءوزىنىڭ راتسيوناليزم، ءتىپتى تۇرپايى ماتەرياليزم، ءوزىنىڭ كاپيتاليستىك دامۋ ۇلگىسىن تەك پروگرەسكە اكەلەدى دەپ وپتيميستىك باعالاۋ، شىعىسقا مەنسىنبەي قاراۋ، سول سياقتى ءدىن، ميستيكا، پاراپسيحولوگيا ماسەلەلەرىنە «ەرتەگى»، «كەرتارتپالىق»، «ورتاعاسىرلىق» دەپ قاراۋ كەڭ تاراعان. پاروۆوز، تەلەگراف ويلاپ شىعارعانىنا، تابيعاتتى، ناقتى ء(دۇنياۋي) عىلىمداردى مەڭگەرگەنىنە ءماز بولىپ، ازيا مەن افريكاعا «تسيۆيليزاتورمىز» دەپ كەۋدە كەرۋ بولدى. ول كەزدە باتىس ءوزىنىڭ وركەنيەتىنىڭ بولاشاعى جوق ەكەنىن، جەر بەتىن ەكولوگيالىق، رۋحاني كاتاستروفاعا جەتەلەيتىن ساياسي، الەۋمەتتىك جۇيەسىنىڭ وسالدى بوپ شىققانىن ءالى مويىنداماعان ەدى،  و. شپەنگلەر، ك. ياسپەرس، ا. توينبي ءالى جوق ەدى. ەتيكالىق، ناسىلدىك فاكتوردىڭ ساناسۋعا تۇرارلىق ەكەنىن، ادام جانە ۇلت پسيحيكاسى كۇردەلى، ونداي بەيسانالىق قاباتتار بار ەكەنىن، ءدىن مەن ميفولوگيا، ميستيكا – اسىرەسە شىعىس رۋحانيات داستۇرىندە ۇلكەن دانالىق بار ەكەنىن «تسيۆيليزاتور» – باتىس ءالى اشقان جوق ەدى.

قازىرگى تاڭدا قازاقستاندىقتاردىڭ مادەني وزىندىك تيەسىلىك (سامويدەنتيفيكاتسيا) ماسەلەسى ءوزىنىڭ كۇردەلى دە قاراما-قارسىلىقتى تۇرپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ونىڭ تومەندەگىدەي العىشارتتارى بار:

- ادامداردىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق سالاداعى وزگەرىستەرگە سەزىمتالدىعى، ابدەن ءسىڭىپ كەتكەن توتاليتارلىق سانانىڭ ۇلكەن ينەرتتىلىگى;

- نارىقتىق قاتىناسقا كوشۋدىڭ سالدارىنا ەسكى جانە جاڭا قۇڭدىلىقتاردىڭ قاقتىعىسى بارىسىندا ىشكى باعداردىڭ جوعالۋى، دۇنيەتانىمدىق ۆاكۋمنىڭ پايدا بولۋى;

- رەسپۋبليكاداعى مادەني ارتەكتىلىكتىڭ جوعارى دەڭگەيى، تۇرعىلىقتى حالىقتاردىڭ پوليەتنيكالىق جانە پوليكونفەسسيونالدىق قۇرامى، اسىرەسە ورىستار مەن قازاقتاردان جانە مۇسىلماندار مەن پراۆوسلاۆتاردان تۇراتىن بيەتنيكالىق جانە بيكونفەسسيونالدىق قۇرىلىمنىڭ باسىمدىلىعى.

كوسموپوليتتىك كوزقاراستاعىلار كەلەشەكتە ۇلت بولمايدى. بۇكىل ۇلتتار بىرىگىپ، ءبىر ۇلتقا اينالادى دەگەن ويتۇعىردى باسشىلىققا الادى. دەگەنمەن، بۇل يدەيانىڭ ومىرگە ەشقانداي قاتىسى جوق قوي. قازىر دۇنيە ەتنيكالىق نەگىزدە قايتا قۇرىلىپ جاتىر. كەلەشەك كوسموپوليتتەردىڭ سىزعان ستسەناريى بويىنشا ەمەس، مۇلدە باسقاشا باعىتتا دامىسا شە؟ جەر ءۇشىن، شيكىزات ءۇشىن، بايلىق ءۇشىن تالاس-تارتىس ورشىمەسە، وشەتىن ءتۇرى جوق. دەمەك، ۇلتتىق قاراما-قايشىلىقتار ودان ءارى ءورشي تۇسەتىن سياقتى. كوز الدىمىزدا كۇشتى ۇلت ءالسىز ۇلتتى اياۋسىز قىرىپ-جويىپ جاتىر ەمەس پە؟

وسىنداي مادەني پروتسەستەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن، بۇقارالىق مادەنيەتتىڭ تەرىس اسەرلەرىن كەمىتۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا كوپتەگەن شارالاردى جۇزەگە اسىرعان ءجون. ولاردىڭ كەيبىر باعىتتارىنا نازار اۋدارايىق.

كلاسسيكالىق ماڭىزى تومەن، ۇلتتىق بولمىس پەن پسيحيكاعا كەرى اسەرىن تيگىزەتىن ونەر مەن مۋزىكاداعى ونىمدەر اعىمىنا باقىلاۋ قويۋ، ونى جۇزەگە اسىرۋ اپپاراتتارىن جۇمىلدىرۋ. اتاپ ايتقاندا:

- قالا مەن رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار جانە وبلىستارداعى اتقارۋشى ورگان مەن مادەنيەت ينستيتۋتتارىنىڭ باقىلاۋىن كۇشەيتۋ;

- ساراپتاما جانە اقپاراتتار جيناقتاۋ ءبولىمىن جەتىلدىرۋ;

- ۇلتتىق پسيحولوگيا مەن سانا-سەزىمگە كەرى فاكتورلاردى بولدىرماۋدىڭ اكىمشىلىك بولىمدەرىن جۇمىلدىرۋ ت.ب.

حالىقتىڭ رۋحاني جانە فيزيولوگيالىق تۇرعىسىنان دامۋىنىڭ بىردەن-ءبىر مۇمكىندىگى ءومىر بولمىسىن حالىق تاعدىرىن بەينەلەيتىن مادەني وشاقتاردىڭ باستى سالاسىنىڭ ءبىرى، تەاتر مەن كينو ءوزىنىڭ بۇگىنگى قوعام ومىرىندەگى ورنىنان قازىرگى زامان تالابىنا ساي ۇلتتىق پسيحولوگيا، تاربيە بەرۋ، ەستەتيكالىق قۇندىلىق ساپاسىن تومەندەتىپ الدى. وعان باستى سەبەپ:

- شەتەلدىك نەمەسە باتىستىق كينو مادەنيەتى: اشىق پورنوونىمدەر، افرو-امەريكاندىق پوپ مۋزىكالار، ەروتيكفيلمدەر، سانا-سەزىم، مىنەز قۇلىققا كەرى اسەر ەتەتىن قاتىگەز كينوونىمدەر مەن سەريالدار;

- قازاقستاندىق تەاتر جانە كينو مەكەمەلەرىنىڭ حالىق نازارىن وزىنە تارتىپ الارلىق تۋىندىلارىنىڭ السىزدىگى;

- ءارتۇرلى جات مادەنيەت ۇردىستەرىن ناسيحاتتايتىن بەينە تاسپالاردىڭ شەكتەۋسىز ساۋدا رىنوگىندا تارالۋى;

- كينو مادەني وشاقتارى – كينوتەاترلاردى شەتەلدىك فيلمدەردى جارنامالاۋى مەن جاپپاي كورسەتۋلەرى.

بۇگىنگى تاڭداعى كىتاپ دۇكەندەرى مەن كىتاپ ساۋدا ورتالىقتارىنداعى ساتىلىمداعى كىتاپ قورىنىڭ 90 پايىزى شەتەلدىك كىتاپتاردى قۇرايدى. مۋزەي كەشەندەرىندە ەكسپوزيتسيالار مەن ۇلتتىق تاريحي مۇرالاردى ساقتاۋ مەن دامىتۋ ءالى كۇنگە دەيىن كەڭەستىك يدەولوگيا شەڭبەرىندە قۇرىلعان ولكەتانۋشىلىق باعىتتان ءارى اسا قويعان جوق. وسى فاكتورلارعا سايكەس كىتاپحانا مەن مۋزەي ىسىندەگى قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەرگە مىنالار جاتادى:

- ۇلتتىق ادەبي-مادەني كوركەم تۋىندىلار داعدارىسى;

- قازاق تىلىندەگى قوعامدىق عىلىمدار ادەبيەتىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگى;

- كىتاپحانا قىزمەتىندەگى اقپاراتتىق جانە ينتەرنەتتىك كاتالوگتار جۇيەسىنىڭ دامىماۋى;

- عىلىمي ساپاسى تومەن كىتاپتار قورىنىڭ كوبەيۋى;

- كىتاپحانالارداعى ۇلتتىق كىتاپ قور جيناقتارىنىڭ تاپشىلىعى جانە قارجىلاي قولداۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى ت.ب.;

- مۋزەي مەكەمەلەرىندە بىلىكتىك عىلىمي مامانداردىڭ ازدىعى;

- وسىدان كەلىپ، مۋزەي ءىسى مەن مۋزەيتانۋ عىلىمي-ادىستەمەلىك ورتالىقتارىنىڭ جوقتىعى;

- مۋزەيلىك جادىگەرلەردى، ونەر تۋىندىلارىن جيناقتايتىن قارجىنىڭ جوقتىعى جانە ت.ب.].

مادەنيەت نەگىزى مەن ەتنوستىق جادى ارقىلى ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلەدى. بۇگىنگى تاڭدا، باق ارقىلى جاريالاناتىن ماتەريالدار مەن اقپاراتتار شەتتەن تىس  سيپاتقا يە بولىپ وتىر. باق حالىقتى، اسىرەسە جاستاردى مادەني-رۋحاني باسقا ارناعا تۇسىرۋگە سەبەپشى بولىپ وتىر. قازاقستانداعى باق جۇيەسىندەگى تەلەارنانىڭ ۇلەسى – 90-95 پايىز. ال مادەني-رۋحاني ينستيتۋتتارى دامىعىن ەلدەردە باق-تىڭ سونىڭ ىشىندە تەلەراديونىڭ ۇلەس سالماعى – 40-45 پايىزدى قۇرايدى. ماسەلەن، فرانتسيادا فرانتسۋز تىلىنە اۋدارىلعانىنا قاراماستان شەتەلدىك ماتەريالداردىڭ 15-20 پايىزدان اسپاۋى زاڭ جۇزىندە بەلگىلەنگەن.

قانداي دا ءبىر ۇلت مادەنيەتىنىڭ ءتۇپ-تامىرى ءتىل ەكەنىن ەسكەرسەك جوعارىدا اتالعان جانە تومەندە اتالماق پروبلەمالاردىڭ بارلىعىندا دا ءتىل ماسەلەسى كەزەك كۇتتىرمەس وزەكتىلىگىمەن ايقىندالادى.

باق سالاسىنداعى جانە جارناما مەن تەلە جانە كولىك كوممۋنيكاتسيا سالاسىنداعى نەگىزگى ماسەلەر:

- باسپا تەلەراديو اقپارتتارى بويىنشا اشىق تۇردە  ەروتيكالىق سۋرەتتەر «باسەكەلەرىڭ، قاتىگەزدىك جانە قىرۋ-جويۋ سياقتى پسيحيكاعا كەرى اسەر بەرەتىن فيلمدەر، پوپ مۋزىكالارىنىڭ تارالۋى;

- قازاق تىلىندەگى باسىلىمداردان ورىس جانە باسقا تىلدەردەگى باسىلىمداردىڭ 20-30 ەسە كوپتىگى. ەگەر قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ، ءتىلىنىڭ باسقا جەردە قالىپتاسپايتىندىعىن ەسكەرسەك، بۇل پروتسەستى دە تىلدەگى ەكسپانسيا دەپ باعالاۋعا بولادى.

- قازاقستاندا باق جانە ينتەرنەتتىك جۇيە مادەني-رۋحانيات سالاسىندا انارحيالىق، جاۋاپسىزدىقتىڭ، تالعامسىزدىقتىڭ ورداسىنا اينالدى;

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى باق مەملەكەتپەن، ۇلتپەن مۇددەلەس ەمەس;

- جارنامالارداعى قازاقشا ماتىندەردىڭ دۇرىس جازىلۋى ەسكەرىلمەگەن، قالا بەزەندىرۋ ماسەلەسىندە ۇلتتىق ناقىش پەن قازاق ءتىلىنىڭ ءحالى مۇشكىل;

- تەلە جانە كوممۋنيكاتسيا جۇيەسىندە قازاق ءتىلىن قولدانۋدىڭ زاڭدىق نورماسى ساقتالىنباعان (تەلەفون بايلانىسى، اۋە، تەمىرجول، اۆتو بەكەتتەرىندە) ت.ب.، ۇلتتىق پارك، دەمالىس ورىندارى، قوناق ۇيلەر قىزمەتتەرى قازاقى بولمىس-بىتىمنەن ادا دەرلىك;

- مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءىس قاعاز جانە قۇجاتتاردى رەسىمدەۋلەرى قازاق تىلىندە تولىقتاي جۇزەگە اسىرىلماعان.

باتىستىق رۋحاني ەكسپانتسياعا توتەپ بەرۋدەگى ماڭىزدى ماسەلەگە «ءورىستىلدى قازاقتارعا»  ۇلتتىق  رۋحتى ءسىڭىرۋ جاتادى. بۇل توپ قازاقتىڭ قالادا وسكەن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق باستاۋلارىنان تىس قالعان، قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن نە ناشار بىلەتىندەر توبى. ولار قازاقتىڭ ءتىلىن عانا تۇسىنبەيدى ەمەس، سونداي-اق قازاقتىڭ تابيعاتىن دا، ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىگىن دە بىلمەيدى.

جالپى العاندا مەتامادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋ ۇردىستەرىندە جاعىمدى پروتسەستەر دە قاتار جۇرەدى. ولاردىڭ كەيبىرىنە نازار اۋدارايىق.

بىرىنشىدەن، مەتامادەنيەت جاھاندىق ماسەلەلەردى (ەكولوگيالىق، دەموگرافيالىق، دەۆيانتتىق، قاقتىعىستىق،ت.ت) شەشۋدە ءتيىمدى ءرول اتقارا الادى.

ەكىنشىدەن، دۇنيەجۇزىلىك نارىقتىق قالىپتاسۋى، تەحنولوگيالىق اۋىسۋلار، ينتەرنەت جۇيەسى، اقپارات اعىنى ت.ب. دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكالىق ءۇردىسىن ارتتىرادى.

ۇشىنشىدەن، مەتامادەنيەت شەكتەلگەن مادەني تاجىريبەنى بۇكىل الەمگە تاراتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەڭ ماڭىزدىسى، مەتامادەنيەت تەك كۇش كورسەتپەۋ، سۇحبات، توزىمدىلىك، اشىقتىق جاعدايىندا قالىپتاسا الادى جانە عاسىرلار بويى سوزىلىپ كەلگەن، شىعىس پەن باتىستىڭ، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتىڭ اراسىندا تەكەتىرەستى كەمىتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.

مادەنيەتتىڭ قازاقستاندىق داعدارىسىنان ءوتۋ، جەرگىلىكتى حالىق – قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن مادەني دامۋىنىڭ فورماتسيالارىنا نەگىزدەلگەن، جاڭا زاماندىق تالاپتارعا سايكەس مادەنيەت ينستيتۋتتارىنىڭ قۇرىلىمدارىمەن وشاقتارىن دامىتۋ مەن جەتىلدىرۋ فۋنكتسيالارىن انىقتايتىن، جان-جاقتى زەردەلەنگەن تۇعىرنامانى جاساۋ. ول ۋاقىتتىق-كەڭىستىك اۋقىمىندا مولشەرلەنەر بولسا – ستراتەگيالىق ماقسات-مۇددەلەر مەن اعىمدىق ۇستانىمدار قاتارلى باعدارلاردان قۇرالماق:

ستراتەگيالىق مىندەت: ءتىل، ءدىن، ءدىل تۇتاستىعى. وسى ءۇش ەرەكشەلىكتى باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ ۇيىتقىسى رەتىندە قولدانۋ ارقىلى ىنتىماقتاستىقتى دامىتا وتىرىپ، جالپى مەملەكەتتىك سۇيىسپەنشىلىككە جەتەلەۋ.

جۋىق ارادا ەسكەرەتىن، اعىمدىق مىندەتتەر: قوعامنىڭ تىنىس تىرشىلىگىندە بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى ستراتەگيالىق مىندەتتەر نەگىزىندە رەتتەپ، باقىلاپ وتىرۋ [2].

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەني دامۋ تۇجىرىمداماسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ مادەني دامۋىنىڭ دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ۇلتتىق مادەني دامۋىنىڭ دەربەستىگىن قامتاماسىز ەتۋ، ۇلتتىق مادەني سۇرانىستارى مەن تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋ جانە وتارسىزداندىرۋ (دەكولونيزاتسيالىق) ساياساتىن جۇرگىزۋ ماڭىزدى بولىپ تابىلادى.

ادەبيەت:

1.نۇرسۇلتان نازارباەۆ  «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» // يا Total.kz.

2. قازاقستاننىڭ مادەني ساياسات تۇجىرىمداماسى. – الماتى: قازمزي، 2013. – 20 ب.

تۇرسىن عابيتوۆ، ءال-فارابي ات. قازۇۋ، فيلوس.ع.د.، پروفەسسور

Abai.kz