«ەركەك توقتى – قۇرباندىق»...

وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى قازاق دۇنيەتانىمىنداعى وسى ءسوزدىڭ ماعىناسى كادىمگىدەي وزگەردى. قازاق انالارى، ايەلى، بالاسى دا قان ساسىعان ساياساتتىڭ قۇربانىنا وپ-وڭاي اينالعانىن وسى كۇنى ءبارىمىز دە بىلدىك قوي. ۇقك مۇراعاتى قىزمەتكەرىمەن اڭگىمە بارىسىندا بالا-شاعاسى اشتان ولمەۋى ءۇشىن ەگىس دالاسىنان ءبىر ۋىس بيداي الىپ، سونىسى «اشكەرە بولىپ»، «كەڭەس وكىمەتى ەكونوميكاسىنا زالال كەلتىرگەن زيانكەس» رەتىندە ايدالىپ، قامالعان قانشاما انالار، ايەلدەر تاعدىرىنىڭ وبالى جۇيەنىڭ موينىندا كەتكەنىن ايتتىق. ودان وزگە، «حالىق جاۋلارىنىڭ» جارى، بالاسى بولعانى ءۇشىن ءسىبىردىڭ سۋىعىنا دەنەسىن توڭدىرىپ، قاراعاندى دالاسىنداعى لاگەردە ازاپ شەككەندەر سانى قانشاما؟ 1921-54 جىلدارى قازاقستاندا 100 مىڭنان اسا ادام رەپرەسسياعا ۇشىراپ، 25 مىڭنان اسا ادام ەڭ اۋىر جازا – اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن دەگەن دەرەك بار. قازاقستانداعى نكۆد قىزمەتى 183 ۇيىمدى «اشكەرەلەپ»، جالپى سانى 3720 «تىڭشىلاردى» تاپقان...

ءبىزدىڭ اڭگىمەمىز، سول الاساپىران ۋاقىتتىڭ قۇربانى بولعان، ەڭ اۋىر جازا – اتۋ جازاسى ۇكىم ەتىلگەن ايەل ادامدار تۋرالى.

ءيا، «ەركەك توقتى – قۇرباندىق» دۇنيەتانىمى وزگەرگەن ۋاقىتتا، ايەل زاتى دا، «حالىق جاۋى» دەپ تانىلىپ، وزگەلەردى ۋلاماۋ ءۇشىن «اتۋ جازاسىنا» كەسىلىپتى.

سونىمەن، مالىمەتتەردىڭ ۇزىن ىرعاسىن ءبىلۋ ءۇشىن «ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن زامانىندا ۇشتىكتىڭ ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن قازاق ايەلدەرىنىڭ دەرەگىن سۇراپ» ۇقك-گە حات جونەلتتىك. بىزگە كەلگەن جاۋاپ حاتتا «1993 جىلعى 14 ساۋىردەگى «جالپى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 16-شى بابىنا سايكەس، ش.شونانوۆا، ت.سۇلەيمەنوۆا، م.تاڭاتوۆالاردى ايىپتاۋ بويىنشا قىلمىستىق ىستەرمەن (پروتسەسسۋالدى ەمەس قۇجاتتارمەن) دەپارتامەنتتىڭ (الماتى قالاسىنداعى) قابىلداۋ بولمەسىندە تانىسا الاتىنىمىز» جونىندە حابارلاما الدىق...

تورە تۇقىمى

«حان بالاسىنىڭ موينىندا قازاقتىڭ وتەلمەگەن قاقىسى بار ەدى، سونى اقتاۋعا تىرىسام، قازاققا قايتسەم دە قىزمەت قىلام» دەگەن ءاليحان بوكەيحان مۇراتىن سۇلتان تۇقىمى، تەكتى تورە قىزى شاحزادا شونانوۆا ءومىرىنىڭ تەمىرقازىعى قىلۋعا ۇمتىلعانداي بولىپ كورىنەدى بىزگە.

ۇقك مۇراعاتىنداعى № 06007 ءىس شونانوۆا شاحزاداعا ارنالعان. شاحزادا شونانوۆا – وتكەن عاسىر باسىنداعى كوزى اشىق ساناۋلى قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى بولعان ەدى. ونىڭ الاش مۇراسىنا، قازاق حالقىنا سىڭىرگەن، سىڭىرگىسى كەلگەن كوپ ەڭبەگىن تۇگەلدەي سانامالاپ جاتپاي-اق، ءبىر-اق اۋىز مىسال كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى عوي دەپ ويلايمىز. الاش ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قىزى گۇلنار دۋلاتوۆا ءوز ەستەلىگىندە «باقىتسىز جامالدى» ءبىرىنشى رەت شاحزادا شونانوۆانىڭ اۋزىنان ەستىگەنىن ايتادى. تاعدىردىڭ جازۋىمەن ەكى رەت تۇرمىس قۇرعان شاحزادانىڭ العاشقى جارى تەلجان شونانوۆ الاش ءىسى بويىنشا ايىپتالىپ، ول دا «حالىق جاۋى» ەسەبىندە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن بولاتىن. شونانوۆا 1937 جىلعا دەيىن الماتى قالاسىندا، كراسينا كوشەسى، № 51 ۇيدە تۇرعان. ءدال وسى ۇيدەن تۇتقىنعا الىنعان. 1903 جىلى 5-ءشى ساۋىردە باتىس قازاقستان وبلىسى، قازىرگى سىرىم اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن شاحزادا ارونقىزىنىڭ «تۇتقىن انكەتاسىندا» اكەسى – باي-جارتىلاي فەودال دەپ كورسەتىلگەن. قاراتاەۆ ارون – بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، زاڭگەر باقىتجان قاراتاەۆتىڭ تۋعان ءىنىسى. ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (تاشكەنت) مەديتسينا فاكۋلتەتىنە (1920), كەيىننەن الماتى مەديتسينا ينستيتۋتىنا (1931) تۇسكەن شاحزادا «تاپ جاۋىنىڭ قىزى» دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ەكەۋىندە دە وقۋدان شىعارعان. 1922-26 ج. ورالدا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىندە ءىس جۇرگىزۋشى، سىرداريا گۋبەرنيالىق پارتيا كوميتەتىندە نۇسقاۋشى بولىپ قىزمەت ىستەيدى. 1928 ج. قىزىلورداعا اۋىسىپ، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ مەكتەپكە دەيىنگى بالالار تاربيەسىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولدى. پەداگوگيكالىق عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا جاۋاپتى حاتشى، ۇلتتىق مادەنيەت عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا عىلىمي قىزمەتكەر، باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپ ءبولىمىنىڭ عىلىمي حاتشىسى، كەيىننەن ادىسكەر-كەڭەسشى بولىپ قىزمەت اتقارادى. 1936 ج. قىزمەتتەن ەرىكسىز بوساعان شاحزادا قازمۋ-ءدىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تۇسەدى. بىراق ونى دا اياقتاي المايدى. 1937 جىلى وسى فاكۋلتەتتىڭ 3-كۋرس ستۋدەنتى شاحزادا تۇتقىندالادى (دەرەكتەر مۇحيت مەرالى اتىنداعى قاراتوبە اۋداندىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنەن الىندى). تاعىلعان ايىپ: «1926 جىلدان بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل، توڭكەرىستىك باعىتتاعى ۇيىمدا بولعان، كەڭەس وكىمەتىندە توڭكەرىس جاساپ، قازاقستاندى كەڭەستەر وداعىنان الاستاتۋدى كوزدەگەن، جاپونيانىڭ باسشىلىعىنداعى قازاقتىڭ بۋرجۋازيالىق مەملەكەتىن ورناتپاقشى تەرروريستىك، ديۆەرسانتتى-زيانكەستىك ۇيىمنىڭ باسشىلارى سادۋاقاسوۆ، جۇرگەنوۆتەرمەن بايلانىستا بولعان. 1936 جىلى الماتى قالاسىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى عيماراتىن ورتەگەن. ۇيىمنىڭ توڭكەرىستىك جانە تەرروريستىك باعىتتاعى جوسپارلارىمەن تانىس بولعان، زيانكەستىكپەن اينالىسقان، مەكتەپكە دەيىنگى بالالار تاربيەسىنە كەرى اسەرىن تيگىزگەن... جاساعان قىلمىستارىنا كىنالى دەپ تابىلعان شونانوۆا شاحزادا ەڭ جوعارعى جازا – اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ونىڭ يەلىگىندەگى دۇنيە-مۇلكى تۇگەلدەي تاركىلەنسىن». (ۇقك مۇراعاتى، № 06007 ءىس، 1938 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىنداعى جابىق سوت وتىرىسىنىڭ ۇكىمى. توراعا – ا.د.گورياچەۆ، مۇشەلەرى گ.ا.الەكسەەۆ، ا.ي.ميكلياەۆ. حاتشى – 3 دارەجەلى اسكەري زاڭگەر ن.ي.شاپوشنيكوۆ).

ۇشتىكتىڭ ۇكىمى سول كۇنى ورىندالعان. وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارىنداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ كورنەكتى وكىلى، ستاليندىك رەپرەسسيا جىلدارىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى شاحزادا ارونقىزىنىڭ ىسىنە كوز جۇگىرتىپ وتىرىپ، ونىڭ ساۋاتتى بولعانىنا كوزىمىز انىق جەتتى. ءتىپتى، «تۇتقىننىڭ قولى» دەگەن جەردە دە «شونانوۆا» دەگەن مارجانداي تىزىلگەن جازۋ تۇر. 1958 جىلى «قىلمىس قۇرامىنىڭ جوقتىعىنا» بايلانىستى اقتالعان. وكىنىشكە قاراي، جازىقسىز قۇربان قازاق ايەلدەرىنىڭ قاي جەرگە جەرلەنگەنى وسى ۋاقىتقا دەيىن بەلگىسىز. الاش ىستەرىنە قاتىستى «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ تاعىلعان تەلجان شونانۇلى 1938 جىلى 27 اقپاندا اتۋ جازاسىنا كەسىلسە، اراعا نەبارى 10 كۇن سالىپ، 9 ناۋرىز كۇنى ايگىلى قاراتاەۆتاردىڭ تەگى، شاحزادا شونانوۆا اتىلىپ كەتە بارادى...

جيىرما جىلدان كەيىنگى جوقتاۋ

1957-1958 جىلدارى ستاليندىك جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى شەتىنەن اقتالا باستادى. 1937 جىلى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ماجەن، تورعاي سۇلەيمەنوۆتەردىڭ «وكىمەت پەن پارتيا الدىندا ەش كىناسى جوقتىعى» ايتىلعان كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ اقتاۋ قاعازى مارقۇمنىڭ وتباسىنا جونەلتىلەدى. ماجەن مەن تورعايدان قالعان پەرزەنتتەرى – نەمەرەلەرىن باۋىرىنا باسىپ، اۋزىمەن تىستەپ وسىرگەن وسى ءۇيدىڭ كەيۋاناسى اقتاۋ قاعازىن قولىنا ۇستاپ، كوزىنەن جاس پارلاپ، داۋىس سالا زار ەڭىرەگەن ەكەن. جيىرما جىل بويى ىشتە بۋلىققان زار ايتەۋىر سىرتقا ءبىر اقتارىلار، بوزداقتاردى جوقتار كۇن تۋعانىنا دا شۇكىرشىلىك ەتكەن شىعار، بالكىم. جيىرما جىل وتكەن سوڭ. الايدا سۇلەيمەنوۆتەرگە جيىرما جىل بويى «حالىق جاۋىنىڭ» تۇقىمى دەگەن تاڭبا نە كورسەتپەدى دەسەڭشى؟..

...و زاماندا بۇ زامان ۇيىنە كەلگەن قوناعىنا داستارحان جايىپ، اسىن ۇسىنعان قازاق بالاسى ايىپتى بولدى دەگەنگە سەنەسىز بە؟ سەنبەسەڭىز، ءبىزدىڭ كەلەسى كەيىپكەرىمىزدىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىس تىكەلەي وسىعان بايلانىستى.

تورعاي سۇلەيمەنوۆا 1937 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا، ونىڭ قۇداي قوسقان قوساعى ماجەن سۇلەيمەنوۆ 1937 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا تۇتقىندالعان. ايىپتارى: 1936 جىلى قاراعاندى ءوز الدىنا جەكە وبلىس بولىپ قۇرىلعاندا، وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ابدوللا اسىلبەكوۆ سۇلەيمەنوۆتەردىڭ ۇيىندە قوناقتا بولادى. مىنە، وسى ابدوللا اسىلبەكوۆ «حالىق جاۋى» اتانىپ قامالعاندا، اۋىلدىڭ كەيبىر جالاقورلارى «ەرلى-زايىپتى سۇلەيمەنوۆتەر «حالىق جاۋىنىڭ» سىبايلاستارى، سونىڭ استىرتىن ۇيىمىندا بولعان» دەپ نكۆد-عا ارىز ءتۇسىرىپتى. ەرلى-زايىپتىلاردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تۇتقىنداپ، قاراعاندىعا الىپ كەتەدى. سوڭىرا تورعايدىڭ اكەسى قيقىمدى «مولداسىڭ» دەپ قاماپ قويادى.

تورعاي سۇلەيمەنوۆانى تۇتقىنعا العاندا سوڭىندا شىرىلداپ ءۇش بىردەي بالاسى قالادى. ونىڭ التى جاستاعى تۇڭعىشى، سايدالى سۇلەيمەنوۆ كەيىن بۇل وقيعانى بىلاي ەسكە الادى:

«1937 جىلى، شاماسى ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسى بولسا كەرەك. ءتۇن جارىمىندا ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ ەسىگىن الدەكىمدەر سارتىلداتا قاقتى. اكەمنىڭ ەسىكتى اشۋى مۇڭ ەكەن وڭكەي قارا كيىم كيگەن، ءبىر توپ ادام ۇيگە ساۋ ەتىپ كىردى. ولار بىردەن شەشەمە دۇرسە قويا بەرىپ، اقىرا سويلەپ، بول-بولدىڭ استىنا الدى. وزدەرى ءۇيدىڭ ءىشىن ءتىنتىپ، استاڭ-كەستەڭىن شىعاردى. ءبىز قارىنداسىم ەكەۋىمىز اجەمىزدىڭ قولتىعىنا تىعىلىپ، تورعا تۇسكەن ەلىكتىڭ لاعىنداي قالتىراپ وتىرمىز. اجەم داۋىس سالىپ، جىلاۋمەن بولدى. اكەم مەن شەشەمنىڭ قانداي كۇيدە بولعانى ەسىمدە قالماپتى. تەك قارا كيىم كيگەن قورقىنىشتى ادامدار سۇيرەپ بارا جاتقاندا، شەشەم ۇمتىلىپ كەلىپ ەركىن ەكەۋىمىزدى كەزەك-كەزەك قۇشىپ، «قۇلىندارىم-اي، نە كۇيگە تۇستىك! قۇلىندارىم-اي!» دەپ ايقايلاي جىلاعانى ءالى كۇنگە كوز الدىمدا قالىپتى» («جاڭا جول»، 1993, 25 قىركۇيەك).

تورعاي قيقىمقىزى سۇلەيمەنوۆا 1904 جىلى نۇرا اۋدانىنىڭ «كوكمولدىر» دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. «تۇتقىن انكەتاسىندا» «مولدا، بايدىڭ قىزى، ساۋاتتى، «كپسس-كە 15 جىل» بەلگىسىمەن ماراپاتتالعان، كپسس مۇشەسى» ەكەنى كورسەتىلگەن (ۇقك مۇراعاتى، № 0867 ءىس). تاعىلعان رەسمي ايىپ: «السەنەۆتىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇلتتىق ۇيىمىنا 1935 جىلدىڭ قازان ايىندا كىرىپ، السەنەۆتىڭ بۇيرىعىمەن كولحوزداردا توڭكەرىسشىل كادرلاردى دايىنداپ، كونتررەۆوليۋتسيالىق، ۇلتشىل ۇيىمعا شاحمان اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى، پارتيا مۇشەسى سۇلەيمەنوۆ ماجەندى تارتقان. كولحوزدىڭ جۇمىس كۇشىن السىرەتۋ ماقساتىندا «يساەۆ» كولحوزىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان سۇلەيمەنوۆا كولحوزدان 1404 رۋبل جىمقىرعان، ستاحانوۆشىلاردىڭ قوزعالىسىنا كەدەرگى كەلتىرگەن، «يساەۆ» كولحوزىندا مال باسىن كەمىتىپ، 45%-عا قىسقارتقان...». 1937 جىلعى 11-ءشى تامىزدا قاراعاندى وبلىستىق ۋنكۆد ۇشتىگىنىڭ (توراعا – جولداس اداموۆيچ، مۇشەلەرى – پينحاسيك، ماكاتوۆ، شانكين. حاتشى – يۆانەنكو) ۇكىمىمەن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ۇكىم 15-ءشى تامىزدا ورىندالعان. «وتە قۇپيا» دەپ بەلگى سوققان قاعازدا ۇشتىكتىڭ سوت وتىرىسىنداعى ۇكىمىنە قاتىستى 11 ادامدى ء(تىزىمى تولىق بەرىلگەن) اتقانى تۋرالى اكت تولتىرىلعان.

تورعاي سۇلەيمەنوۆا «السەنەۆتىڭ ۇلتشىلدىق باعىتاعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنا مۇشە بولعانىنا» بايلانىستى ايىپتالعانىن ايتتىق. السەنەۆ راقىمجان دەگەن كىم ەدى؟ اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن جانە ءبىر توپ بولىپ اتىلعان بوزداقتاردىڭ ءتىزىمىن باستاپ تۇرعان راقىمجان السەنوۆ «1896 جىلى تۋعان، باي تۇقىمى. ۇلتشىل ۇيىم قۇرىپ، كەڭەستەر وداعىن قيراتقىسى كەلگەن، قازاق كسر-ءىن كسرو-دان ءبولىپ اكەتۋدى كوزدەگەن...».

اتىلعان 11 ادامنىڭ ىشىندە تورعايدىڭ جارى ماجەن، اكەسى قيقىم دا بار.

كسرو-نى قازاقستاننان ءبولىپ اكەتپەك تۇگىلى، ەلدىڭ و شەتى مەن بۇ شەتىن ارالاي الماعان، قازاقستاننىڭ ءبىر تۇكپىرىندە كولحوز شارۋاشىلىعى ءۇشىن قىستا ساۋىققا توڭىپ، جازدا اپتاپ ىستىقتا ءجۇرىپ ەڭبەكتەنگەن، كەڭەس وكىمەتىنىڭ بۇيرىعىن ادال ورىنداۋعا تىرىسقان، شالا ساۋاتتى قازاق ايەلى تورعاي وسىلاي اتىلىپ كەتە بارادى. الدەقالاي كوتەرىلىس-توڭكەرىستە ەمەس، وزبىرلىقپەن، قياناتپەن، جالامەن، كادىمگىدەي زاڭدىق نەگىزدە ۇكىم شىعارىپ، ءۇيىنىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، بالا-شاعاسىن شىرىلداتىپ جەتىم قالدىرىپ، قازاق ايەلىن اتا سالۋدىڭ وبالى كىمنىڭ موينىندا؟

...1989 جىلدىڭ 29 قازانىندا «يندۋستريالنايا كاراگاندا» گازەتىنىڭ № 274 سانىندا «كپسس قاتارىنا قايتا الىنعاندار» دەگەن ماقالا باسىلادى. ول ماقالادا «قاراعاندى وبكومىنىڭ پارتيالىق كوميسسياسى شەشىمىمەن شاحامان اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى سۇلەيمەنوۆ ماجەن، شاحامان كولحوزىنىڭ ءتورايىمى سۇلەيمەنوۆا تورعاي كپسس قاتارىنا ولگەننەن سوڭ قايتا الىندى» دەپ جازىلعان. ارينە، كپسس قاتارىنا قايتا الىنۋ ءجۇزىن باقيعا باياعىدا بۇرعان قوس بوزداققا قانشالىقتى كەرەك بولدى – ءبىر قۇدايعا ايان، ايتەۋىر جانى جارالى بالا-شاعاسىنىڭ، سول زاماننىڭ يلەۋىنە كوندىككەن زامانداستارىنىڭ كوڭىلىنە ءبىر ساتكە مەدەت بولعان شىعار.

1993 جىلى 6-شى شىلدەدە كيەۆكا كەنتى تۇرعىندارى جينالىسىنىڭ حاتتاماسى جانە حالىق دەپۋتاتتارى كەڭەسىنىڭ «كوشە اتتارىن وزگەرتۋ تۋرالى» №32 قاۋلىسى نەگىزدەرىندە اۋدان اكىمىنىڭ شەشىمىمەن وسى كەنتتەگى كيەۆسكايا كوشەسى ماجەن جانە تورعاي سۇلەيمەنوۆتەر كوشەسى بولىپ وزگەرتىلدى. ءبىرىنشى مامىر اۋىلدىق كەڭسەسىنىڭ قابىرعاسىنا «تورعاي قيقىمقىزى مەن ماجەن سۇلەيمەنۇلىنا ارتتا قالعان ۇرپاقتارىنان ماڭگىلىك ەسكەرتكىش» تاقتاسى ءىلىندى...

كەدەي تەڭدىگى

ساتيەۆ زايتتى ايىپتاۋ جونىندەگى تەرگەۋ ىسىندە (ۇقك مۇراعاتى، № 0638 ءىس) تاڭاتوۆا ءماميلا ەسىمدى ايەل اتى ۇشىراسادى. 1937 جىلدىڭ 29 تامىزىندا سۇراققا الىنعان. لاتىن قارىپىمەن، قازاقشا الىنعان سۇراق-جاۋاپتان بايقاعانىمىز: «ءماميلا تاڭاتوۆا 1907 جىلى، قاراعاندى وبلىسى، قۋ اۋدانى، № 2 اۋىلدا دۇنيەگە كەلگەن. كەدەي شارۋا وتباسىنان شىققان، كولحوزدا جۇمىس ىستەگەن، رەۆوليۋتسياعا دەيىن اكەسىنىڭ تاربيەسىندە بولعان، شالا ساۋاتتى. وتباسى قۇرامى دەگەن جەرگە «وزىنەن باسقا جان جوق» دەپ كورسەتىلگەن. بىراق ودان كەيىنگى قۇجاتتاردا كۇيەۋى بار ەكەنى ايتىلادى. رەۆوليۋتسياعا دەيىن سوتتالماعان، توڭكەرىستەن كەيىن «ءوزىنىڭ ايتۋىنشا سوتتالماعان» دەپ جازىلعان. ماراپاتتالماعان، باندا قاتارىندا بولماعان، كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدار مەن توڭكەرىستەرگە قاتىسپاعان.

كەڭەس وكىمەتى ءۇشىن مۇنداي ءومىرباياننىڭ ءمىنسىز سانالعانى وتىرىك ەمەس. ەندەشە، ءماميلا اتۋ جازاسىنا كەسىلەتىندەي، نەدەن «كىنالى» بولۋى مۇمكىن؟ بۇل جاعى بىزگە دە جۇمباق. ال ايىپتالعان ساتيەۆ زايىت – ۆكپ (ب) قاتارىنان شىعارىلعان، باي بالاسى.

قاراعاندى وبلىستىق ۋنكۆد ۇشتىگىنىڭ وتىرىسىندا (8 قاراشا، 1937) جىل 39 ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. ايىپ: «1935 جىلى قۋ اۋدانىندا شامسۋتدينوۆ قۇرعان ديۆەرسانتتىق-زيانكەستىك، ۇلتشىلدىق باعىتتاعى ۇيىمعا مۇشە بولعان، اۋداندا كولحوزدىڭ قيراپ-بۇلىنۋىنە، كولحوز مالىنىڭ جاپپاي قىرىلۋىنا قاتىستى ديۆەرسانتتى-زيانكەستىك جۇمىستار جۇرگىزگەن. ستاليندىك كونستيتۋتسيانى جالاقورلىقپەن تۇسىندىرگەن، كەڭەس وكىمەتىنە قاتىستى ەڭبەككەرلەردىڭ تولقۋىن ۇيىمداستىرعان، قازاقستاندى كسرو-دان الاستاتقىسى كەلگەن...».

ارينە، ايىپتىلاردىڭ بارلىعى «كىناسىن مويىنىنا العان». ءماميلا دا. ءسويتىپ، «قازاقستاندى كسرو-دان ءبولىپ الىپ كەتكىسى كەلگەن» قاراپايىم كولحوزشى – ءماميلا 38 بوزداقپەن بىرگە، 39-شى بولىپ، ايەل ادام ەكەنىنە قاراماي، بۇرىن ەشقانداي قىلمىستىق ۇيىمدا بولماعانى، كەدەي وتباسىنان شىققانى ەلەپ-ەسكەرىلمەي، اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. ءبىر تاڭقالارلىعى، اكت جاسالىپ، 39 ادامدى اتۋ جازاسىنا كەسكەنمەن، 18 قاراشا، 1937 جىلى اتىلدى دەگەن پروتوكولدا تاڭاتوۆا ءماميلانىڭ اتى-ءجونى جوق. قىزىل تەررور قۇرباندارىنىڭ ازالى كىتابىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەندەردىڭ تىزىمىندە ءماميلا تاڭاتوۆانىڭ ەسىمى جازۋلى.

1957 جىلى «قىلمىس قۇرامى انىقتالماعاندىقتان» اقتالعان.

اقتىق ءسوز

گ.پانفيلوۆ تۇسىرگەن «باستاۋ» اتتى فيلمدە فرانتسۋزداردىڭ وتقا ورتەلگەن قايسار قىزى جاننا د،ارك ولەر الدىندا: «قورقىپ تۇرمىن» دەيتىنى بار ەدى عوي. 30 (م.تاڭاتوۆا), 33 (تورعاي سۇلەيمەنوۆا), 35 (شاحزادا شونانوۆا) جىل عانا عۇمىر كەشكەن قازاق قىزدارى، انالارى سۋىق قارۋدىڭ ۇڭعىسى وزدەرىنە باعىتتالعانىن سەزگەن ساتتە، تالقانى تاۋسىلعانىن ۇققان كەزدە ويىنا نەنى الدى ەكەن؟ اياۋلى جارى، ايالى بالا-شاعاسى كوز الدىنا كەلگەن بولار؟ ءومىرىن ءبىر ساتتە الاساپىرانعا اينالدىرعان قاندىقول ساياساتتى قارعادى ما ەكەن؟ اسپانعا قاراپ، مۇڭ-زارىن ەلىنە جەتكىزەر التى قازدى ىزدەگەن شىعار بالكىم؟

ونى ءبىز بىلمەيمىز. تورعاي سۇلەيمەنوۆا مەن ءماميلا تاڭاتوۆالاردى ەڭ بولماسا سۋرەتكە تارتىپ الۋدى ارتىق ساناعان جۇيەنىڭ «ۇزدىك» قىزمەتكەرلەرى نازىك جاندى تىرشىلىك يەسىن «قىلمىستى» دەپ تاۋىپ، «تاس قوپارىپ، تاۋ تەسەدى» دەپ ويلاسا كەرەك، ءۇش قازاق قىزىنا دا «كسرو-نى ىدىراتادى» دەپ «كىنا ارتىپتى»...

P.S.

بۇل ماتەريالدى دايىنداۋدا ارنايى قۇجاتتارمەن، ماتەريالدارمەن تانىستىرىپ، قۇجاتتاردىڭ فوتوكوشىرمەسىن الۋدا كومەك قولىن سوزعانى ءۇشىن قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، قر ۇقك الماتى قالاسى بويىنشا دەپارتامەنتىنە، مۇحيت مەرالى اتىنداعى قاراتوبە اۋداندىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە، ن.ۆ.گوگول اتىنداعى قاراعاندى وبلىستىق عىلىمي امبەباپ كىتاپحاناسى قىزمەتكەرلەرىنە العىس ايتامىز.

قاراگوز ءسىمادىل

"Eلارنا" سايتى