– سونىمەن، ءامىرجان، اقوردا بيلىگى ەلدەگى ادام قۇقىن شەكتەۋدىڭ جاڭا «ۇلگىسىن» كورسەتتى: كونستيتۋتسيالىق زاڭدارعا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ، پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسەتىن ۇمىتكەرلەرگە قويىلاتىن تالاپتار قاتايدى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە كەمىندە بەس جىل قىزمەت قىلماعان ادامدى بۇدان بىلاي پرەزيدەنتتىك سايلاۋدان شەكتەۋ حالىقتى ەكى الەۋمەتتىك توپقا ءبولىپ، قوعامداعى بيلىك پەن حالىقتىڭ جىككە جارىلۋ قاۋپىن ەسەلەي تۇسەدى دەپ ايتا الامىز با؟

– ارينە، ايتا الامىز! ەڭ الدىمەن، مۇنداي جاڭا تالاپ بارلىق ازاماتقا ەل پرەزيدەنتى بوپ سايلانۋعا بىردەي ءارى تەڭ قۇقىق بەرەتىن كونستيتۋتسياعا «تومپاق» كەلەدى! ءيا، اتا زاڭدا وسى باعىتتاعى بەلگىلى ءبىر شەكتەۋلەر بار، سونىڭ ءوزى باس بيلىك باسىنا كەزدەيسوق ادامنىڭ كەلىپ قالماۋىنا ءبىرشاما كەپىلدىك بەرەتىن ەدى عوي. ەندىگى مىنا ارەكەتتەرى ءتىپتى سوراقى بولدى. مۇنىڭ ءوزى بيلىكتىڭ ءوز ىشىندە ءجۇرىپ جاتقان، بىزگە ازىرشە بەيمالىم، بىراق وسىنداي باستامالار ارقىلى «مەن مۇندالاپ» قالاتىن تەرەڭ دە تەكتونيكالىق قوزعالىستار بوپ جاتقانىنىڭ ءبىر دالەلى.

جالپى، كەز كەلگەن بيلىك (ول دەموكراتيالىق نە اۆتوريتارلىق بولسىن – ءبارىبىر) الداعى ساياسي ناۋقاندارعا، سونىڭ ىشىندە سايلاۋلارعا الدىن الا ازىرلەنۋى كەرەك، ونداي قام-قارەكەتتىڭ ەش ابەستىگى جوق. تىزگىندى قارسىلاستارىنا جايدان-جاي ءوز قولىنان بەرە سالاتىن بيلىك بولمايدى. بيلىك ءۇشىن كۇرەس – ەشقاشان توقتامايتىن ءارى تولاستامايتىن ماڭگى كۇرەس!

ال باسەكە بولسا – ادامزات دامۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى!

قازاقستان بيلىگى دە بۇل اكسيومادان تىس قالمايتىنى تۇسىنىكتى، ونىڭ ۇستىنە 26 جىل ىشىندە جاسالعان قياناتتار مەن كەمشىلىكتەر ءۇشىن قازىرگى كاستا جاۋاپ بەرگىسى كەلمەيدى عوي، سوندىقتان نە بولسا دا ءوز جاقتاستارىن بيلىك تارماقتارىنىڭ باسىنا كەلتىرگىسى كەلەدى. ول تارماقتار ىشىندە پرەزيدەنتتىك قىزمەتتىڭ ورنى – ءبىر توبە.

بىراق سايلاۋعا دايىندىق زاڭداردى ودان سايىن قاتايتا ءتۇسىپ، بولاشاقتا بالاما بولا الار وپپونەنتتەرىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن ودان ءارى شەكتەۋگە تىرەلمەۋى كەرەك! كەرىسىنشە، «كەلە جاتقان سايلاۋعا دەيىن ەلدى تولعاندىرىپ، ءوز شەشىمىن تابا الماي جۇرگەن قانداي ماسەلەلەر بار، سولاردى مۇمكىندىگىنشە شەشىپ تاستايىق، ەلدىڭ نارازىلىعىن تۋعىزبايىق» دەگەنگە سايۋى كەرەك ەدى. ال ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بۇلايشا الدىن الا جانە ادام قۇقىعىن بەلدەن باسىپ قامدانۋى قوعامدى جىككە بولەتىن ارەكەت بولدى.

– «بەس جىلدىق تسەنز» دەيمىز بە – بۇل تالاپ سەنىڭ سايلاۋعا تۇسۋىڭە كەدەرگى بولماسا كەرەك: 1998 جىلعا دەيىنگى ون جىلدان استام مەمقىزمەتتىك ءوتىلىڭ (ستاجىڭ) بار. ال ەندىگى جەردە ۇمىتكەر ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ قۇقىنان ايىرىلاتىن بولسا، بۇل تالاپ ەشقانداي ساياسي پارتيا قاتارىندا جوق سەن سياقتى ازاماتتارعا «ساياسي كەمباعىلدار» كەبىن كيگىزەتىن ءتۇرى بار...

– سولاي بولايىن دەپ تۇر... ۇمىتكەرلەردى ۇسىنۋ قاقىن تەك قانا ساياسي پارتيالارعا بەرىپ قويۋى دا سول «قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايتىننىڭ» كەرى. قازىرگى قۇبىجىق پارتيالىق جۇيە تۇسىندا بۇل تالاپ تەك قانا بيلىك ۇسىناتىن ۇمىتكەردىڭ قامىن ويلاۋدان تۋىپ وتىر.

پرەزيدەنتتىك ينستيتۋتتى پارتيالاندىرۋدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى بولۋى مۇمكىن. اركىمنىڭ قولى ءوز اۋزىنا جۋىق: تاۋەلسىز ۇمىتكەر ەرتەڭ وزىندىك ساياسات ۇستانىپ كەتىپ جاتسا (ومىردە ءبارى دە بولۋى مۇمكىن عوي!), وسىناۋ قاتاڭ پارتيالىق ءتارتىپ ارقىلى اقوردا مەن ونىڭ ماڭايىنا توپتاسقان ىقپالدى توپتار بولاشاق پرەزيدەنتتى ءوز ىقپالىنان تىرپ ەتكىزبەيدى. مۇنداي تالاپ سونىمەن بىرگە بولاشاق پرەزيدەنت «ءبىر پارتيانىڭ ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ باسشىسى» بولۋى ءتيىس ساياسي شارتقا ءوز كەسىرىن تيگىزەرى حاق. جانە دە بۇل پارتيالىق تىيىم سوڭعى كەزدە ءبىرشاما قالىپتاسىپ، اسىرەسە ينتەرنەت پەن الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى ەلگە تانىمال بوپ قالعان جەكە تۇلعالاردى اياقتان شالۋ ەكەندىگى تۇسىنىكتى. ولاردىڭ ىشىندە بيلىككە سىن ايتىپ جۇرگەندەرى جەتەرلىك قوي.

– جالپى، كەزەكتى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا ءالى دە ءۇش جىلعا جۋىق ۋاقىت بارىن ەسكەرەتىن بولساق، بيلىكتىڭ «الىستان اتقىلاعان» بۇل شەكتەۋلەرىن قانداي ساياسي «مۇقتاجدىقتان» تۋدى دەپ ايتا الامىز؟

– بالكىم، سايلاۋ ودان دا ەرتەرەك بولىپ قالار، كىم بىلگەن؟! ءبىز ءوزى «مەرزىمىنەن تىس، كەزەكسىز وتەتىن سايلاۋلارعا داعدىلانعان» ەل بولدىق. بىراق قازىر بيلىكتىڭ ريتوريكاسى مەن ءىس-ارەكەتىنە قاراساڭ، سايلاۋعا قاتىستى ناقتى كۇنتىزبەلىك جوسپار جوق سياقتى.

ال ساياسي سەبەپتەرىنە كەلسەك...

نە ەلباسى تاعى دا سايلاۋعا ءتۇسىپ، ءوزىنىڭ ورنىن تاعى دا بىرنەشە جىلعا نىقتاپ الادى. ول سايلاۋعا تۇسكەن جاعدايدا، ءبارى دە ونىڭ كومەكشىلەرىنىڭ ستسەناريى بويىنشا ءوتۋى كەرەك. «قازاقستاندا ەلباسىعا تەرەزەسى تەڭ قارسىلاس ادام جوق» دەگەن يدەولوگەما ورنىعۋى ءتيىس قوي! ءسويتىپ، ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىك مەرزىمىن تاعى دا ءبىر ۋاقىتقا سوزىپ الىپ، ەلباسى ەشبىر الاڭسىز «مۇراگەر» وپەراتسياسىنا اسىقپاي (ونى بيولوگيادان باسقا كىم اسىقتىرا الادى؟) كىرىسىپ، وزىنەن كەيىنگى بيلىك جۇيەسىنىڭ جاڭا فورماتىن ازىرلەي باستاۋى ابدەن ىقتيمال. بۇل جانى بار دولبار.

نە بولماسا، جاعداي كۇرت وزگەرىپ، «مۇراگەر» وپەراتسياسى قازىردىڭ وزىندە قولعا الىنىپ، تاياۋ ارادا سايلاۋ جاريالانىپ، وعان سول مۇراگەر (نە وعان اسا سەنىمدى باسقا تۇلعا) ءتۇسۋى مۇمكىن. ەندىگى پرەزيدەنت سايلاۋىنا نازارباەۆ تۇسپەي، باسقا بىرەۋ تۇسەتىن بولسا، وندا جاعداي ەشبىر ستسەناريگە باعىنباي، ءبىز مۇلدەم كۇتپەگەن وقيعالار بولۋى ىقتيمال!

ارينە، زاڭعا ەنگىزىلگەن جاڭا تىيىمدار اقوردانىڭ وسى سايلاۋعا قاتىستى قۇپيا جوسپارلارىنا ءبىراز سەپتىگىن تيگىزۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە ەلدە حالىقتىڭ شىنايى قولداۋىنا يە، مىقتى وپپوزيتسيالىق ساياسي كۇش تە جوق: ءبىر پارتيالار جويىلدى، ال بىرەۋلەرى ىدىراپ كەتتى.

بىراق قازىرگى ءبىزدىڭ بيلىكتە ۆيزانتيالىق سيپاتتار باسىم بوپ وتىر: كلانارالىق قاقتىعىس سايلاۋ قارساڭىندا ءوز شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، ساياسي ارەناعا جاڭا تۇلعالار (ازۋى التى قارىس ساياسي وليگارحتار نەمەسە ولاردىڭ ادامدارى) شىعىپ، بۇگىندە ەلباسىنا جاعىپ جۇرگەن ءبىر ورتالىق ازىرلەپ جاتقان ساياسي جوسپاردىڭ بىت-شىتىن شىعارىپ جىبەرۋى تاعى مۇمكىن!

مەنىڭشە، بيلىكتى اينالسوقتاپ العان توپ (نەمەسە توپتار) جاريا ساياسي كۇشتەر مەن تۇلعالاردان ەمەس، وزدەرىنىڭ جوعارعى جاقتاعى كابينەتتەرىنە كۇلە كىرىپ، كۇڭىرەنە شىعىپ جۇرگەن وليگارحتاردان قورقادى. زاڭدىق تىيىمدار سولارعا دا قارسى باعىتتالعان بولسا كەرەك!

– شيرەك عاسىر ۋاقىتتاعى جالعىز ادامنىڭ جەكە-دارا بيلىگى كەلەسى پرەزيدەنتكە وسىنداي شەكتەۋلەر قويارلىق تاجىريبە بولدى دەپ، اقوردا ءوزىنىڭ ارتىن ءوزى اشىپ وتىرعان جوق پا؟ سەنى قايدام، ال مەن ءۇشىن بۇل سىرت كوز سىنشىلاردىڭ ك...ءتىن اشىپ كۇلەرلىك جاعداي بولدى...

– كەلىسەمىن! مۇنداي ماسقارا قادامدار بيلىكتىڭ ءوز ەلىنىڭ الدىنداعى عانا ەمەس، حالىقارالىق ارەناداعى بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىنى ءسوزسىز. بىراق، ەرەكە، مەملەكەتىمىزدىڭ سول ابىرويى تۋرالى قازىردە تاق ءۇشىن تالاسىپ جاتقاندار ويلاپ جاتىر دەيسىز بە؟ ولاردىڭ قامى – ەرتەڭگى بيلىككە نە يە بولۋ، نە يە بولاتىن توپپەن ءامپاي-ءجامپاي بولۋ. ايتپەسە، كەزىندە پرەزيدەنتتىڭ ءوزى ايتقانداي، ولار ەندى ءبىر-ءبىرىن سوتقا جەتەلەپ اپارۋعا دايىن، ءبىر-بىرىنە قارسى «قىزىقتى» كومپرومات جيناپ تا ۇلگەرگەن بولار. بۇگىندە بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بوپ جۇرگەن ولار ءبىر كۇندە-اق مىنەز كورسەتپەسىنە كىم كەپىل؟

ازىرشە ءبىر نارسەنى مويىنداۋ كەرەك: ەلباسى توپارالىق كيكىلجىڭدەر مەن قاقتىعىستاردا جوعارعى ءاربيتردىڭ ءرولىن اتقارىپ كەلدى. ايتقانىنا كوندىرىپ، ايداۋىنا جۇرگىزدى. بىراق ۋاقىت وتكەن سايىن جاعداي وزگەرىپ، بارا-بارا ەلباسى ءوزى اينالاسىنا تاۋەلدى بوپ كەلەدى. سوندىقتان سول تارتىستاردىڭ جاڭعىرىقتارى كەي ۋاقىتتا سىرتقا دا جەتىپ جاتادى. راس، كەيدە تەلەديداردان ەلباسى مينيسترلەرىنىڭ يت تەرىسىن باسىنا كەپتەگەنىن كورەمىز، بىراق ەشكىمدى سول كەمشىلىكتەرى ءۇشىن ورنىنان قۋىپ جاتقان جوق، سوندىقتان ءبارى دە سىرت كوزگە ارنالعان قويىلىم سياقتى سەزىلەدى!

مەنىڭ قورقاتىنىم مىناۋ: ەرتەڭ، پرەزيدەنت جوق كەزدە، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەن، قۇدايدان دا قورىقپايتىن بۇل ميللياردەرلەر قاي ءاربيتردى تىڭدايدى؟ حالىقتى تىڭداسىن دەيىن دەسەڭ، ودان بيلىكتى باياعىدا-اق تارتىپ العان. پارلامەنتىڭنىڭ سيقى اناۋ. تاۋەلسىز باق جوقتىڭ قاسى. قوعامدا «رۋحاني اۆتوريتەت» رەتىندە مويىندالاتىن كەيبىر تۇلعالار بارلىق جەردەن شەتتەتىلگەن. وسىنىڭ ارتى قىپ-قىزىل قاقتىعىستىڭ كوكەسىن كورسەتە مە دەگەن قاۋىپ جوق ەمەس.

– نەگىزى، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ساياسي ينتريگالىق تالانتىنا قۇرىق بويلامايتىن بيلەۋشى ەكەنىن بۇعان دەيىن ايتىپ تا، جازىپ تا كەلدىم: قازاقستاندا عانا ەمەس، بۇكىل پوستكەڭەستىك ەلدەردە بۇل تۇرعىدا ونىڭ الدىنا تۇسە الاتىن ساياساتكەر جوق ەكەنى تاعى ءبىر دالەلدەنگەن سياقتى...

– ءجونى بار وي... بىراق ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ ءوز ميىنا قۇيىپ العان جانە دە باسقارۋشى توپتارعا، قوعامعا دا ورنىقتىرعىسى كەلەتىن ءبىر ميف-اڭىزى بار. ول مىناعان سايادى: «بار مۇمكىندىك بيلىكتىڭ عانا قولىندا! پرەزيدەنتتىڭ رەيتينگى ءجۇز پروتسەنتكە جاقىن، ول كەز كەلگەن شەشىمىن وتكىزە الادى. كوڭىلى قالاعان ادامدى ءوزىنىڭ مۇراگەرى ەتىپ قويا الادى. جانە دە قازىر پرەزيدەنتتىڭ ماڭايىنا ول ەرەكشە سەنىم ارتاتىن، بولاشاقتا بيلىك جۇيەسىنىڭ تورىنەن ءسوزسىز ورىن الاتىن تۇلعالار توپتاسقان! ءبارىن شەشەتىن ناق سولار، ال وسى توپقا كىرمەگەندەردىڭ ەرتەڭگى كۇنى قاراڭ، ولاردىڭ قالىپتاسقان جاعدايعا مويىنۇسىنۋدان باسقا ەش امالى جوق!».

ال شىنتۋايتىنا كەلسەك، وسى سىڭايلاس فورمۋلانىڭ ءاربىر سويلەمى – كۇماندى. ونى تەك ەلباسىنا ءوز جۇمىسىن جاقسى جاعىنان كورسەتىپ، جاققىسى كەلەتىندەر عانا ايتۋى مۇمكىن. ايتپەسە تاريحي جاۋاپكەرشىلىگى مەن ۇلتتىق پوزيتسياسى بار كەز كەلگەن تۇلعا وسى جايتتار تۋرالى ويلانۋى ءتيىس!

– ايتپاقشى، وسىنىڭ ءبارى بيلىك وكىلەتتىگىن ءبولىسۋ جونىندەگى نازارباەۆتىق باستامادان باستالعانىن ەسىڭە الشى: بۇنىڭ اقىر اياعى بيلىكتى بولىسۋگە ەمەس، كەرىسىنشە، ونى بەكەمدەۋگە الىپ كەلەتىن قاساڭ جانە الەمدىك وركەنيەتتە قالىپتاسقان قوعامدىق دامۋ قاتىناستارىنان تىس قيتۇرقى قادام بولىپ شىقپاي ما؟

– بيلىك تارماقتارىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن ءبولىسىپ، ءوزارا تەپە-تەڭدىگىن جاساۋ تۋرالى ەلباسىنىڭ باستاماسىن ءوزىم دە كەزىندە قالاي قولداپ كەتكەنىمدى بايقاماي قالدىم. ستراتەگيالىق تۇرعىدان العاندا، دۇرىس وي بولدى. بىراق ارتى سيىرقۇيىمشاقتالىپ كەتكەن سياقتى...

سول كەزدە مەن: «بۇل يدەيا حالىق پەن مەملەكەتتىڭ بولاشاعىن ويلاعاندىقتان تۋىپ وتىرعان جوق، كلاندار ءوزارا بيلىك ورگاندارىن ءبولىسىپ الۋعا مۇقتاج. پرەزيدەنت تە ولاردىڭ كوڭىلىن تابۋى ءتيىس، سوندىقتان دا ءار كلانعا ءوز ەنشىسىن (بىرىنە – پرەزيدەنتتىك تاق، ەكىنشىسىنە – پارلامەنت، ۇشىنشىسىنە – ۇكىمەت دەگەندەي) ۇلەستىرىپ بەرگىسى كەلگەننەن تۋعان وي» دەپ ايتىپ ەدىم. اڭگىمەنىڭ باسەڭدەپ قالۋىنا قاراعاندا، سول كلاندار ءوزارا ءبىر كەلىسىمگە كەلە الماي قالعان سياقتى...

– بيلىكتى «ءبولىسۋ» باستاماسى العاش رەت تاسماعامبەتوۆتى تايدىرۋ («ءوز وتىنىشىمەن») پروتسەسىنەن باستالعانىن تاعى دا ەسىڭە ال: سوندا وسى جانتالاستىڭ بارلىعى مۇمكىن مۇراگەردىڭ (تاسماعامبەتوۆتەن باسقا) قامى ءۇشىن جاسالىپ جاتقان جوق پا؟

– تاسماعامبەتوۆ تۋرالى اڭگىمە بولەك. ءسوزسىز، ول تالانتتى مەنەدجەر، تانىمال قايراتكەر. سول سەبەپتى ونى قولداۋشىلار دا، ونى كورە الماۋشىلار دا، ياعني ونىڭ ساياسي پوتەنتسيالىنان قورقاتىندار دا بارشىلىق. بىراق ول دا، ەل اۋزىندا جۇرگەن باسقا دا بەدەلدى، ءوز ەلەكتوراتى بار شەنەۋنىكتەر سەكىلدى، وسى جۇيەنىڭ وكىلى.

جالپى بۇل تاقىرىپتىڭ دا امبەباپ، ياعني ۋنيۆەرسالدى سيپاتى بار: جىلدار بويىنا وسى رەجيمگە ايانباي ءارى ادال قىزمەت ەتكەن بەلگىلى (ازىرشە بەلگىسىز دە!) تۇلعالار ەرتەڭ سايلاۋعا ءتۇسىپ جاتسا، ولار دا وسى ۋاقىت بويىنا جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ تەك قانا جاعىمدى تۇستارىنا عانا ورتاقتاسپاي، حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزعان جاقتارىنا دا قاتىستى ەكەنىن ەل الدىندا مويىنداپ، ءوز جاۋاپكەرشىلىكتەرى تۋرالى ايتۋى كەرەك بولادى. «بيلىكتىڭ بىلىقتارىنا ەش قاتىسىم جوق» دەپ، انت-سۋىن ءىشىپ، اق بەزەر دە، كوك بەزەر بوپ جاتسا دا، ولارعا كىم سەنەدى؟! سول سايلاۋلاردا ناقتى جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن، وسى بيلىككە قاتىستى انتيرەجيمدىك بولماسا دا، ەڭ بولماسا، ءىشىنارا سىن ايتىپ، «وسى جىلدار بويىنا قالىپتاسىپ قالعان جاعدايدى ءسوزسىز وزگەرتەمىن» دەپ سايلاۋالدى ۋادە بەرۋى كەرەك. «جانر زاڭدىلىقتارى» دەگەن بار ەمەس پە؟

الدە ءبىزدى باياعى، بىرجاقتى، ەشكىم دە سەنە بەرمەيتىن تازا «نۇرلى جولدىق» ۇگىت-ناسيحات پەن بيلىك ۇمىتكەرىنىڭ 97 پروتسەنتى كۇتىپ تۇر ما؟ ءبىزدىڭ جاعدايدا ونداي دا بولۋى ابدەن مۇمكىن. بىراق وسىنداي جوسپاردىڭ لوببيستەرى ءبىر ماڭىزدى جايتتى ەسكەرۋلەرى ءتيىس. مۇنداي جاۋاپسىز كوزقاراس بولاشاق مۇراگەردىڭ ساياسي ءارى ەلەكتورالدى لەگيتيمدىگى تۋرالى اڭگىمەگە جەتەلەيدى: سايلاۋدا فورمالدى تۇردە عانا ەمەس، مورالدىق، ساياسي جانە كەرەك دەسەڭىز، پسيحولوگيالىق جەڭىسكە جەتپەي، ونداي تۇلعا بولاشاق بيلىك جۇيەسىنىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتە المايدى!

جالپى العاندا، مۇراگەر تاقىرىبى – تىم كەڭ ءارى تەرەڭ تاقىرىپ. ونىڭ بىرنەشە استارى بار جانە دە ول تەك قانا «پرەزيدەنتتىڭ تاڭداۋى عانا بولۋى كەرەك» دەگەنگە سايا المايدى، ونىڭ اۋقىمى بولەك. بىرىنشىدەن، «ەكىنشى نازارباەۆتى» ءبىزدىڭ ساياسي جۇيە ەندىگى جەردە «كوتەرە المايدى». كەزىندە ەلباسىنا بەرىلگەن ساياسي پرەفەرەنتسيالار ەندى قايتالانباسى تۇسىنىكتى.

– «بۇل ارادا «بەرىلگەننەن» گورى، «تارتىپ الىنعان» دەگەن تىركەس ءدال كەلەتىن سياقتى...

– قالاي بولعاندا دا، «بيلىك تارماقتارىنىڭ وكىلەتتىكتەرىن ءبولىسۋ» يدەياسىن تاستاعان پرەزيدەنتتىڭ ءوزى وسى جايتتى مويىنداپ وتىر ەمەس پە؟! قايسىسىنىڭ اسىعى الشىسىنان تۇسەدى – بىلمەدىم، بىراق بولاشاق مۇراگەردىڭ دە مۇمكىنشىلىكتەرى مەن وكىلەتتىكتەرى شەكتەۋلى بولاتىنى تۇسىنىكتى. ال فيلوسوفيالىق تۇرعىدان العاندا، مەن قازىردە سول تاق ءۇشىن ىشتەي جانە سىرتتاي تالاسىپ جۇرگەندەرگە: «كەلەسى پرەزيدەنت – ول ساياسي كاميكادزە! ونىڭ ورنىن الامىز دەپ اسىقپاي-اق قويىڭىزدار!» دەپ اقىل بەرەر ەدىم.

ارينە، بىزدە قالىپتاسىپ، سالتانات قۇرعان وليگارحتىق ەكونوميكا مەن وليگارحتىق ساياسات جۇيەسىندە پرەزيدەنتتىك مارتەبە – تىنىش ءومىرىڭ مەن قاۋىپسىزدىگىڭنىڭ، قۋعىندالماۋىڭنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى. سوندىقتان اركىمنىڭ سول تاقتان دامەسى بار! بىراق اينالاداعى وركەنيەتتى ەلدەرگە قاراساڭ، مۇنداي قولدان جاسالعان كەپىلدىكتەردىڭ عۇمىرى – كوزدى اشىپ جۇمعانشا عانا، سوندىقتان دا ولاردىڭ قۇنى بەس تيىن!

جانە دە «كاميكادزە» دەگەندە، مەن بۇل تەرميننىڭ تەك قانا ساياسي استارىن ايتىپ وتىرعان جوقپىن. ماسەلەن، ول بيلىككە كەلگەن سوڭ، 26 جىل بويىنا قاراۋسىز قالعان اۆگي اتقوراسىن كىر-قوقىستان تازالاۋى كەرەك! جانە دە ۋاقىت كەلە، وعان كىم كىنالى ەكەنىن دە ايتۋى ءتيىس.

«كاميكادزەنىڭ» و باستاعى ۇعىمى تاعى بار: باس بيلىكتەن ايىرىلعان ىقپالدى توپتار بارىنە دە، سونىڭ ىشىندە ونداي ادامنىڭ كوزىن قۇرتۋعا دەيىن بارۋى مۇمكىن! الا قويدى بولە قىرىققان ولاردان ءبارىن كۇتۋگە بولادى! ول توپتاردىڭ ەل ىشىنە لاڭ سالىپ، پسەۆدودەموكراتيالىق ۇرانداردى جامىلىپ، ەلدىڭ استاڭ-كەستەڭىن شىعارۋعا بارلىق قارجىلىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق مۇمكىندىكتەرى بار!

سول سەبەپتى ءبىز بيلىك تارماقتارىنىڭ وكىلەتتىگىن ءبولىسۋ يدەياسىن ودان ءارى دامىتىپ، ناقتىلاي ءتۇسىپ، شىن مانىندەگى تەپە-تەڭدىگىنە قول جەتكىزىپ الىپ، سودان كەيىن عانا پرەزيدەنتتىك، پارلامەنتتىك سايلاۋلار وتكىزۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. سوندا كوپتەگەن ۇمىتكەرلەر پرەزيدەنتتىك ەمەس، پرەمەرلىك نەمەسە دەپۋتاتتىق مانداتقا ۇمتىلار ەدى! ونىڭ ءوزى بولاشاق مۇراگەر تۋرالى تاقىرىپتىڭ مالتاسىن ەزۋدى جاقسى كورەتىندەردى ساباسىنا ءتۇسىرىپ، شەكتەن تىس اجيوتاجدى توقتاتار ەدى.

ەكىنشىدەن، نازارباەۆ ۇسىنعان كەز كەلگەن مۇراگەردى حالىق ىڭ-شىڭسىز، ەش قارسىلىقسىز، تاعى دا 97 پروتسەنتپەن قابىلداي سالادى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن. باسىنان سىرىق، مالىنان قۇرىق كەتپەگەن جۇرت قازىر ىزالى ءارى نارازى. ياعني، ول تۇلعانىڭ ەلەكتورالدى پوتەنتسيالى مىقتى، دوسى دا، دۇشپانى دا، ىدىراپ جۇرسە دە، سايلاۋ كەزىندە بىرىگە الاتىن، ورتاق ۇمىتكەر ۇسىنا الاتىن (ونداي كەزەڭدەردى باستان وتكىزدىك ەمەس پە؟!) وپپوزيتسيالىق كۇشتەر دە مويىندايتىنداي قاۋقارى بولۋى ءتيىس.

حاريزما دەگەن تاعى بار. ايتپەسە «زاڭ وزگەرتۋشىلەردىڭ» ادۋىنى مەن ارىنىنا قاراساڭ، ولار 5 جىل شەنەۋنىك بولعان كەز كەلگەن ادام پرەزيدەنت بولا الادى دەپ ويلايتىن سياقتى. وعان بۇل بەيبەرەكەت باستاماشىلدار ەرتەڭ «تەك «نۇر وتان» مۇشەسى نەمەسە ەلباسىنىڭ تۋىسى عانا پرەزيدەنت بولا الادى» دەگەن باپتاردى قوسىپ جىبەرۋى دە عاجاپ ەمەس قوي!

ۇشىنشىدەن، گەوساياسي فاكتورلار تاعى بار. قازاقستان سياقتى توقسان جولدىڭ تورابىندا، عالامدىق جەل وتىندە تۇرعان، باتىس، شىعىس، رەسەي اراسىندا وزىندىك ورنىن ويىپ العان مەملەكەتتىڭ كەلەسى باسشىسى كىم بولادى دەگەن ساۋال حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى، جەتەكشى ەلدەردى، كورشى-قوڭىمىزدى الاڭداتارى ءسوزسىز. سولارمەن دە تەڭ ادامداي سويلەسە الاتىن تۇلعا بولۋى شارت! وسى ورايدا ەلباسىنىڭ ءوزى ءوز مۇراگەرىنە سىرتقى كەپىلدىكتەر تۋرالى ويلانىپ، شەشىپ تە قويعان شىعار. ونى مەن ءبىزدىڭ پرورەسەيشىل ءارى پروقىتايشىل سىرتقى جانە ىشكى ساياساتىمىزعا قاراپ ايتىپ وتىرمىن.

– جالپى، سوڭعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە «100 قادام» دەدى، «بيلىكتى ءبولىسۋ» دەدى، «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەدى – قويشى ايتەۋىر، بىرىنەن سوڭ ءبىرى باستامالار بالالاپ جاتىر. بيلىكتىڭ 20 جىلدىق سىنشىسى رەتىندە وسى جانتالاستىڭ بارلىعىن سەن قانداي ساياسي قۇبىلىستارمەن تۇسىندىرەر ەدىڭ؟ 

– مەنىڭشە، تاۋسىلمايتىن دابىراشىلدىق پەن ۇرانشىلدىق – ۇزاق جىلدار بويىنا اۋىسۋ، الماسۋ دەگەندى بىلمەيتىن كەز كەلگەن بيلىككە ءتان سيمپتومدار! ەگەر دە بيلىك جۇيەلى تۇردە ءارى اشىق سايلاۋدا اۋىسىپ تۇرسا، ونداي ءدۇدامال ۋادەلەر مەن كۇماندى باستامالاردان اۋلاق بولار ەدى عوي. «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەمەكشى، ەرتەڭ كەز كەلگەن قارسىلاسى سايلاۋ الدىنداعى تىكەلەي ەفيردەگى تەلەدەباتتا «سەنىڭ «پالەنشە قادام» دەگەن باعدارلاماڭ نە بولدى؟ نەمەسە «جاڭعىرۋىڭ قانشا پروتسەنتكە جەتتى»؟» دەپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالار ەدى. بىزدە بولسا، ۇراندار ايتىلا بەرەدى، ونىڭ ورىندالۋى تۋرالى سۇراپ جاتقان اجە دە جوق، قوجا دا جوق...

بۇل اڭگىمەنىڭ ءبارى ءبىر اسا ماڭىزدى ساۋالعا كەلىپ تىرەلەدى. قازىر بيلىكتىڭ ءوز ىشىندە عانا ەمەس، قوعامنىڭ وزىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان، سەبەپتەرى تۇسىنىكسىز، سالدارى مۇلدەم بەلگىسىز پروتسەستەر ءجۇرىپ جاتىر...

– اقوردانىڭ قوجايىنى توسەگىنەن قاي اياعىمەن تۇرسا، سول كۇنى ەلدە سونداي ساياسات بولادى دەگەن جازىلماعان قاعيدا بارىن دا ۇمىتپايىق...

– ءيا، ونى بيلىكتىڭ ءوز ىشىندەگىلەر دە ايتىپ ءجۇر دەپ ەستيمىن... 26 جىل ىشىندەگى بيلىكتىڭ ءسوزى مەن ءىسىنىڭ الشاقتىعىن، ونىڭ ءوز حالقىمەن ساناسپاي، تەك قانا وليگارحتارمەن ساناسۋىنىڭ، سولاردىڭ مەركانتيلدى مۇددەلەرىنىڭ جەتەگىندە كەتۋىنىڭ مورالدىق، يميدجدىك، يدەولوگيالىق جەمىسىن كورىپ وتىرمىز. «حالىق ءبىزدى 97 پروتسەنت قولدايدى» دەگەن سوزىنە بيلىكتىڭ ءوزى دە سەنەدى دەپ ويلامايمىن! ول – ءوزىن دە، ءبىزدى دە، سىرتقى قاۋىمداستىقتى دا الداۋ!

حالىق بيلىكتىڭ اقساقتى – تىڭداي، وتىرىكتى – شىنداي ەتكەن كۇندەلىكتى ناسيحاتىنان ابدەن شارشاعان، ال بيلىك «وسى حالىق كۇننىڭ ءبىر كۇنىندە ءبىزدى توڭكەرىپ كەتپەي مە؟» دەگەن ويمەن باسى قاتىپ ءجۇر (ايتپاقشى، زاڭعا ەنگىزىلىپ جاتقان سايلاۋالدىلىق شەكتەۋلەر – سونىڭ ايعاعى!). ال ءبىر-بىرىنە سەنبەيتىندەر اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ەرتە مە، كەش پە، داعدارىسقا ۇشىراپ، ول ەكى جاق ات قۇيرىعىن كەسىسىپ، ايىرىلىسارى حاق! سوندا نە بولماق؟

حالىق ونداي بيلىكسىز ءوز كۇنىن ءوزى كورە الادى، ال بيلىك ءوز حالقىنسىز قايدا بارادى؟ الدە ءبارى دە شەتەلگە اۋىپ، الدىن الا ازىرلەپ قويعان ۆيللالارى مەن پەنتحاۋزدارىنا جايعاسىپ الىپ، جەمقورلىقپەن، ۇرلىق-قارلىقپەن جيعان-تەرگەن اقشاسىنا راحات ءومىر كەشە باستاي ما؟

ءيا، بىزدە بۇگىندە بيلىكتىڭ ىشىندە جانە ونىڭ اينالاسىندا ستراتەگيالىق جانە تاكتيكالىق ساياسي شەشىمدەردى دايىنداۋعا، قابىلداۋعا قۇزىرەتتى ءبىر توپتار بار («ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر»). ولاردا بۇگىندە ءبىراز مۇمكىندىكتەر بار. زاڭدىق، پراكتيكالىق، ساياسي، ەكونوميكالىق مەحانيزمدەر ولاردىڭ قولدارىنا شوعىرلانعان.

ەندى وسىنىڭ ءبارىن ولار نە ءۇشىن جانە قالاي پايدالانادى؟ ءبىر نەمەسە بىرنەشە، ءوزارا كەلىسىمگە قول قويعان كلاننىڭ مۇددەسىن قورعاشتاپ، زاڭداردى ودان سايىن قاتايتا بەرە مە؟

ءسويتىپ، ەلباسىنىڭ مارتەبەسىن ودان سايىن بەكىتۋگە نەمەسە ول ۇسىنعان مۇراگەردى قالاي بولسا دا تاققا وتىرعىزۋ ءۇشىن بار جاعداي جاساپ، وزدەرىنە ساياسي ديۆيدەندتەر الۋ ءۇشىن جانى مەن ارىن ساتا ما؟!

ءوز باسىم بۇل سۇراققا جاۋاپ تابا الماي ءجۇرمىن...

– تاپپايسىڭ، ءامىرجان! سەبەبى ولاردا ار قالماعان، ال بيلىكتەن دە ءتاتتى جاندارىن ساتا المايدى: سونى ساقتاۋ جولىندا قوعامدى ابدەن قالجىراتىپ تىنادى. ال سۇحباتىڭا راحمەت!

ەرمۇرات باپي

ەسكەرتۋ! بۇل ماقالا "دات" گازەتىندە جاريا بولعان.

Abai.kz