ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سەمەي وبلىسى كولە­مىندەگى بيلىك ورگانى بولعان، 1917 جىلدىڭ 5 ناۋرىزدا قۇ­رىلعان سە­مەي وبلىسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋدىڭ ەركىن ءارى اشىق تۇردە ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ [1].

ۋاقىتشا ۇكىمەت بۇرىن دالا گەنەرال-گۋبەرناتور­لىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن اقمو­لا جانە سەمەي وبلىس­تارىن ءبىر سايلاۋ وك­رۋگىنە ەنگىزدى. دەگەنمەن مۇنداي شەشىممەن كەلىسپەۋشىلىك تە بولعان. ومبى وبلىستىق كو­اليتسيالىق كوميتەتى دالا وكرۋگىندە قۇرىل­تاي جينا­لىسى سايلاۋىن ۇيىمداستىرۋ ماسە­لەسىن تالقىلاپ، ەكى وبلىستى ءبىر سايلاۋ وك­رۋگىنە بىرىكتىرۋدى قولايسىز دەپ تاپتى جانە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى مەن ىشكى ءىس­تەر مينيسترىنە مىناداي مازمۇنداعى جەدەلحات جولدادى:

ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ سەمەي وبلىسى كولە­مىندەگى بيلىك ورگانى بولعان، 1917 جىلدىڭ 5 ناۋرىزدا قۇ­رىلعان سە­مەي وبلىسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا سايلاۋدىڭ ەركىن ءارى اشىق تۇردە ءوتۋىن قامتاماسىز ەتۋ [1].

ۋاقىتشا ۇكىمەت بۇرىن دالا گەنەرال-گۋبەرناتور­لىعىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن اقمو­لا جانە سەمەي وبلىس­تارىن ءبىر سايلاۋ وك­رۋگىنە ەنگىزدى. دەگەنمەن مۇنداي شەشىممەن كەلىسپەۋشىلىك تە بولعان. ومبى وبلىستىق كو­اليتسيالىق كوميتەتى دالا وكرۋگىندە قۇرىل­تاي جينا­لىسى سايلاۋىن ۇيىمداستىرۋ ماسە­لەسىن تالقىلاپ، ەكى وبلىستى ءبىر سايلاۋ وك­رۋگىنە بىرىكتىرۋدى قولايسىز دەپ تاپتى جانە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى مەن ىشكى ءىس­تەر مينيسترىنە مىناداي مازمۇنداعى جەدەلحات جولدادى:

«ومبى وبلىستىق كواليتسيالىق كوميتەتى اق­مولا جانە سەمەي وبلىستارىن ءبىر سايلاۋ وكرۋگىنە بىرىكتىرۋگە كەسىمدى تۇردە قارسى. وب­لىستار اراسىندا ومىرلىك بايلانىستىڭ جوق­تىعى، دالا گەنەرال-گۋ­بەرناتورلىعىنىڭ تا­را­تىلۋى، سايلاۋدىڭ پروپور­تسيو­نالدىق جۇيە نەگىزىندە وتكىزىلۋى جاعدايىندا قازاق­تار­دىڭ ءار وبلىس بويىنشا جەتكىلىكتى ورىن الۋىنا مۇمكىندىكتەرىنىڭ بولۋى، سايلاۋعا دايىندىقتىڭ شۇ­عىل تۇردە جۇرگىزىلۋى قا­جەت­تىگى جانە وكرۋگ تەر­ري­تورياسىنىڭ اۋقىم­دىلىعى جاعدايىندا ۇكىمەتتىك، قو­عامدىق ۇيىمداردىڭ ءىس-قيمىل جۇرگىزۋىنىڭ قيىنعا تۇسەتىنى ەكى جەكە سايلاۋ وكرۋگتەرىن قۇرۋدى قاجەت ەتەدى» [2]. الايدا ۋاقىتشا ۇكىمەت ومبى كواليتسيالىق كوميتەتىنىڭ بۇل ۇسىنىسىن قولدامادى جانە "سايلاۋ ىستەرى جونىندەگى ەرەجەگە" سايكەس قۇرىلعان سايلاۋ وكرۋگتەرىنىڭ ەش وزگەرىسسىز قالاتىنىن مالىمدەدى.

قازاق ولكەسىندەگى التى وكرۋگتىك كوميس­سيانىڭ ءبىرى ومبى قالاسىندا قۇرىلعان دالا وكرۋگتىك كوميسسياسى ەدى. ونىڭ توراعالىعىنا ومبى سوت القاسىنىڭ مۇشەسى سايلاندى. قۇ­رامى: ومبى، سەمەي وكرۋگتىك سوتتارىنىڭ ءبىر-ءبىر مۇشەسىنەن، ومبى جانە سەمەي وبلىستىق باسقار­ماسىنىڭ ەكى مۇشەسىنەن، ءسىبىر كازاك اسكە­ري باس­قارماسى سايلاعان ءبىر مۇشەدەن جانە اقمو­لا مەن سە­مەي وبلىستىق قازاق كوميتەتتەرىنىڭ ءبىر-ءبىر مۇشەسىنەن تۇردى [3]. قۇرىلتاي جينا­لى­سىنا سايلاۋ ءىسى بويىنشا قۇرىلعان سەمەي وبلىستىق كوميسسياسىنىڭ قۇرامى: توراعاسى - ستانكەۆيچ، مۇشەلەرى: ۆينوگرادوۆ، كي­نيتس، تاراباەۆ، ەرمەكوۆ، الىمبەكوۆ، مالدىباەۆ ءجا­نە نيكيتيننەن ءتۇزىلدى. سەمەي قالالىق قۇرىلتاي جينا­لىسىنا سايلاۋ كوميسسياسى 1917 جىلى 2 قازاندا ءوز قىزمەتىنە كىرىسكەن بولاتىن. ونىڭ توراعاسى: سەمەي وكرۋگتىك سوتىنىڭ مۇشەسى - ا.نيكولسكي، ورىن­باسارى - سەمەي ۋەزىندەگى ەكىنشى ۋچاسكەنىڭ ءبىتىستىرۋشى سوتى - س.زدوروۆچەنكو جانە مۇشەلەرى: سەمەي ۋەزىندەگى ءۇشىن­شى ۋچاسكىسىنىڭ ءبىتىستىرۋشى سوتى - ي.لۋكاس، ي.ۆورجيكوۆ­سكي، ت.مىرزالينوۆ بولدى [4].

وبلىستىڭ قوعامدىق-ساياسي ومىرىندە 27 ءساۋىر مەن 7 مامىر ارالىعىندا وتكەن سەمەي وبلىستىق قازاق سيەزىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. بۇل جيىننىڭ وزىنە ءتان باستى ەرەكشەلىگى - مەملەكەتتىك باسقارۋ مەن قازاق حا­لقىنىڭ اۆتونومياسى تۋرالى ماسەلەلەر بويىنشا قابىلداعان شەشىمدەرى. ول شەشىمدە بىلاي دەلىن­دى: «روس­سيا مەملەكەتىنىڭ تەرري­تو­رياسىنىڭ كەڭدىگىن، ونى مەكەندەيتىن حالىق­تاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ولار­دىڭ مادەني دارە­جەسىنىڭ ارتۇرلىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ، سەزد فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكانى جاقتايتىندىعىن بىلدىرەدى» [5, 105-106]. وسى سيەزدە وبلىستىق قازاق كوميتەتى ءوز باع­دارلاماسىن ۇسىندى. باعدارلاما قازاق قوعامى ءۇشىن جاندى دا جاۋاپتى قۇرىلتاي جينالىسى، مەملەكەتتىك باسقارۋ ءتۇرى، اۆ­تو­نوميا جانە جەرگىلىكتى باسقارۋ، جالپىقازاق سيەزى، حالىق­قا ءبىلىم بەرۋ، سوت، قوعامدىق قازىنا، 1916 جىلعى 25 ماۋسىم جارلىعىنا بايلانىستى شىعىنداردى وتەۋ سياقتى ماسەلەلەردەن قۇرىلعان ەدى [6,43].

الاش پارتياسىنىڭ وبلىستىق ۇيىم­دا­رى 1917 جىلى قازان ايىندا قۇرىلا باستا­دى. ءا.ءبو­كەيحانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءجا­­نە باس­شىلىعىمەن قازاننىڭ 12-20 ارا­لىعىندا الدىمەن سەمەيدە، كەيىن ومبىدا پارتيانىڭ وبلىستىق ۇيىمدارى قۇرىلدى. سەمەي وب­لىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ ح.عابباسوۆ سايلانادى. العاشىندا الاش پارتياسى وكىلدەرى حالىقتى بىرلىككە شاقىرىپ، الداعى كەلە جات­قان بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى سايلاۋىنا قا­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­­زاق ۇلتى اتىنان ءبىر عانا ءتىزىم ۇسىنۋدى جانە سول ءتىزىم قۇرامىنا تەك جالپىقازاق سيەزىندە كورسەتىلگەن زيالى­لاردى عانا ەنگىزۋدى ۋا­عىزدايدى. سەمەي وبلى­سىنان ارنايى ۇسى­نىلعاندار: 1. گ.پوتانين; 2. ءا.ءبو­كەيحانوۆ; 3. ءا.ەرمەكوۆ; 4. ح.عابباسوۆ; 5. م.بوشتاەۆ; 6. ج.اقپاەۆ; 7. ب.سارسەنوۆ; 8. ا.قوزباعاروۆ [7, 42-43]. بىراق، دالا وكرۋ­گىندە ويلاماعان جەردەن تاعى دا ءبىر قازاق كانديداتتارى ءتىزىمى پايدا بولادى. بۇل ءتىزىم جاڭادان قۇرىلعان «ءۇش ءجۇز» پارتياسىنىڭ ءتى­زىمى ەدى  [8,17]. ساياسات ساحناسىندا ءوز پارتيا­سىن ورنىقتىرىپ، ونى كوپشىلىككە كەڭىنەن تانىستىرۋ ءۇشىن ك.توگىسوۆ پەن ونىڭ پىكىرلەس­تەرى ءوز جاقتاستارىنىڭ ءبىر توبىن قۇرىلتاي جينالىسى دەپۋتاتتىعىنا كانديداتتار ەت­ىپ ۇسىندى. ۇسىنعانداردىڭ قاتارىندا اقمولا وب­لىستىق قازاق كوميتەتىنىڭ ءۇش مۇشەسى: ح.بەكقوجين، ق.تورسانوۆ، ب.ءادىلوۆ; ومبى ۋەزدىك قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى م.ايتپەنوۆ جانە پەتروپاۆل ۋەزدىك قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى ع.قۋانىشەۆ بولدى. ك.توگىسوۆتىڭ ءوزى كانديداتتار قاتارىنان بۇكىلروسسيالىق شارۋالار سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءمۇ­شەسى رەتىندە ورىن الدى. «ءۇش ءجۇز» ءتىزىمى بويىنشا قۇرىلتاي جينالىسى دەپۋتاتتىعىنا ۇسىنىلعان جوعارىدا اتالعاندار نە­گىزىنەن سول كەزدەگى روسسيالىق ءۇش ساياسي پارتياعا: ەسەر­لەرگە، ۇلتتىق سوتسياليستەرگە جانە سو­تسيال-دە­موك­راتتارعا ءىش تارتتى [5,128]. ساي­­لاۋ باستالماي جاتىپ-اق حالىقتىڭ قابىل­داماعانىن سەزگەن ءۇش ءجۇز كانديداتتارى ءوز ەرىكتەرىمەن سايلاۋ تىزىمىنەن شىعا باستايدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى وزدەرىن تىزىمگە سىرت­تان، ياعني دەپۋتاتتىققا كانديداتتىڭ كەلىسىمىنسىز قوس­تىرعانىن ەسكەرتەدى [8,17].

سەمەي قالاسىندا وسى ءوڭىردىڭ مۇسىل­ماندارىنىڭ قورعانىشى بولار «سەمەي مۇسىل­ماندار كوميتەتى» قوعامدىق نەگىزدە قۇرىل­دى. كوميتەت توراعالىعىنا م.ەل­­شى­باەۆ، ورىن­باسارلارى بولىپ ن.تايىروۆ پەن ح.بەك­تەمىروۆ، حاتشىلىعىنا ۆ.سايداشەۆ پەن س.ءاۋ­باكى­روۆ، قازىناشىلىققا ح.سايدۋكوۆ سايلاندى. بۇل كوميتەت رەسەيلىك مۇسىلماندار اتىنان جانە سەمەي مۇسىلماندارى اتىنان ساياسي ءومىردىڭ بارلىق اعىمدىق باعىتتارى بويىنشا قىزمەت ەتەتىنىن جاريالادى [6,42].

نەگىزىنەن، دالا وكرۋگى بويىنشا ساياسي پار­تيالار، قوعامدىق، اسكەري، ءدىني بىرلەس­تىكتەر، ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ۇسىنعان 14 ءتىزىمنىڭ كانديداتتارى ساي­لاۋعا ءتۇستى [9]. ولار: №1. ءسىبىر كازاك اسكەرىنىڭ ەكىن­شى اسكەري وكرۋگىنىڭ ءتىزىمى (11 كانديدات); №2. ءدىن قىز­مەتكەرلەرى مەن تۇرعىنداردىڭ ورتالىق كو­ميتەتى (7); №3. رەسەي سوتسيال-دەموكراتيالىق جۇ­مىس­شى پار­تياسىنىڭ (بولشەۆيكتەر) ومبى كوميتەتى (4); №4. رەسەي سوتسيال-دەموك­را­تيا­لىق جۇمىسشى پار­تياسىنىڭ (ينتەر­نا­تسيو­نا­ليستەر) ومبى ۇيىمى (14); №5. «الاش» پارتياسى (19); №6. «حالىق بوس­تان­دىعى» پار­تياسى مەن ساۋدا ونەركاسىپتىك توپ­تار­­دىڭ بىرلەسكەن بلوگى (14);  №7. مۇسىلمان-سوتسيا­ليس­تەر (3); №8. اقمولا جانە سە­­مەي سوتسياليست-رە­ۆوليۋتسيونەرلەردىڭ كوميتەتى، اق­مو­­لا ءجا­نە سەمەي وب­لىستىق شارۋا دەپۋتاتتارىنىڭ كە­­ڭەس­تەرى، وم­بى اسكەري وكرۋگىنىڭ سولدات-شارۋا كەڭەس­تە­رى­نىڭ ءبىر­لەس­كەن ءتىزىمى (19); №9. ءسىبىر كازاك اسكەرىنىڭ ەڭ­بەك­شى كا­زاك­تارى (5); №10. سوتسياليستىك توپتاردىڭ بلو­­­گى (سو­تسيا­ليست-رەۆوليۋتسيونەرلەر، سوتسيال-دەموكراتتار-مەن­­­شە­­­ۆيكتەر، سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ «بىرلىك» تو­­­­­بى، ەڭبەكشى حالىقتىق سوتسياليستىك پار­تيا) (13); №11. قازاقتىڭ سوتسياليستىك-سا­ياسي «ءۇش ءجۇز» پارتياسى (13); №12. نەمىس ۇلتىنىڭ ومبى توپتارى (4); №13. تاتاردىڭ دەموكراتيالىق توپتارى (1); №14. پەت­رو­­پاۆل قالاسىنىڭ پراۆوسلاۆ ازاماتتارىنىڭ توبى (7).

قۇرىلتاي جينالىسى سايلاۋىنا دايىن­دىقتىڭ ەڭ ماڭىزدى بۋىنى حالىققا سايلاۋ­دىڭ قىر-سىرىن ءتۇسىندىرۋ ماقساتىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن ۇيىم­داستىرۋ بولىپ تابىلادى. نەسيەشىلدەر وداعى ءسىبىر جەرلەستەر ۇيىمىنىڭ وكىلدەرىمەن بىرگە اۋىلدى جەر­لەردە ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزەمىن دەۋ­شىلەرگە ارناپ ماسكەۋ قالاسىندا قىسقا مەر­زىمدى كۋرستار ۇيىمداستىرعان [10]. اتالعان وداق وبلىستاعى شارۋا قوجالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇيىم رەتىندە اۋىلدار مەن سەلولاردا ناسيحات جۇمىسىن جۇرگىزۋ، قاجەت ادەبيەتتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ ىستەرىن ءوز قولىنا الدى. نەسيەشىلدەر وداعى جەرگىلىكتى زيالى قاۋىم وكىل­دەرىنىڭ قولداۋىمەن سەمەي قالاسىنداعى جوعارعى باستاۋىش قىزدار ۋچي­ليششەسىندە قۇرىلتاي جينالىسىن ناسيحات­تايتىن نۇسقاۋشىلاردى دايىنداۋ ءۇشىن كۇن سايىن كەشكى ساعات 5-تەن كەيىن دارىستەر، پىكىر الماسۋلار ۇيىمداستىرعان [11].

قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ اتقاراتىن قىز­مەتى جانە وعان لايىقتى وكىلدەر سايلاۋ ماسەلە­سى جونىندە جەرگى­لىكتى باسىلىم بەتتەرىندە ماقالالار جاريالانىپ، قۇرىلتاي سايلاۋى تۋرالى ماعلۇمات بەرىلىپ وتىرعان. سەمەيدەگى مەملەكەتتىك باسقارۋعا ۇمتىلعان ءتۇرلى ساياسي كۇشتەر وزدەرىنىڭ باعىت-باعدارىن حالىق ارا­سىندا ناسيحاتتاۋدى ءباسپاسوز ارقىلى ءجۇر­گىزگەن.

1917 جىلى 4 قازاندا قۇرىلتاي جي­نالىسى سايلاۋ ىستەرى جونىندەگى سەمەي ۋەزدىك كوميس­سياسى­نىڭ ءماجىلىسى ءوتىپ، ۋەزد اۋماعىندا زەمستۆولىق ساي­لاۋ كەزىندەگىدەي سايلاۋ ۋچاس­كىلەرىن قۇرۋ ماسە­لەسى قارالدى. 1917 جىلدىڭ 11 قازانىندا سەمەي وبلىستىق ساي­لاۋ كوميسسياسىنىڭ ءماجىلىسى ءوتىپ، سەمەي قالاسىن سايلاۋ ۋچاسكىلەرىنە ءبولۋ تۋرالى قالالىق ساي­­­­لاۋ كوميسسياسىنىڭ جوباسىن بەكىتتى. سەمەي قالا­سى ءتورت سايلاۋ ۋچاسكىسىنە ءبولىندى. دالا وكرۋگىندەگى ساي­لاۋدىڭ العاشقى كۇنى 25 جەلتوقسانعا، سوڭعى كۇنى 31 جەلتوقسانعا بەلگىلەندى. تىزىمگە قاتىستى شاعىمداردى قالالىق باسقارما 25 قاراشاعا دەيىن قابىلداپ، تو­لىقتىرىلعان، تۇزەتىلگەن سايلاۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن قاي­تا­دان جاريالاعان. كانديداتتار ءتىزىمىن قابىلداۋ دا 1917 جىلدىڭ 25 قاراشاسىندا توقتاتىل­عان [12].

ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ «قۇرىلتاي جينا­لىسىنا ساي­لاۋ ىستەرى جونىندەگى» قاۋلىسىنا سايكەس قۇرىلتاي جي­نالىسىنا سايلاناتىن دەپۋتاتتاردىڭ سانى حالىقتىڭ سانىنا باي­لانىستى بولدى. ەكى ءجۇز مىڭ ادامنان ءبىر دەپۋتاتتان سايلانباق. سەمەي وبلىسىنداعى حا­لىقتىڭ سانى 1.157.200 ادام، ال اقمولا وبلىسىندا 1.591.000. سايكەسىنشە سەمەي وبلىسىنان 6, اقمولا وبلىسىنان 8 دەپۋتات سايلاۋ كوزدەلدى. قازاقتار سەمەي وبلىسىنداعى حالىقتىڭ 73 پايىزىن (845,756), اقمولا وبلىسىنداعى حالىقتىڭ 36,6 پايىزىن (582,306) قۇ­رادى. ياعني سەمەي وبلىسىنداعى قازاق دەپۋتاتتارى - 4, قازاق كانديداتتارى 8, اقمولا وبلىسىنداعى قازاق دەپۋتاتتارى 3, قازاق كانديداتتارى 12 ادام بولۋى ءتيىس ەدى. سەمەي قالاسى بويىنشا قۇرىلتاي جينالى­سى سايلاۋىنىڭ قورىتىندىسى تومەندەگى­دەي: ءبىرىنشى ورىندا "الاش" پارتياسى (3304 داۋىس), ەكىنشى ورىندا "حالىق ەركىندىگى پار­تياسى (1872 داۋىس), ءۇشىنشى ورىندا تاتار مۇسىلمان-سوتسياليستەر ءتىزىمى (1565 داۋىس).

قۇرىلتاي سايلاۋى ناۋقانى الاش قا­لاسى بويىنشا 1917 جىلدىڭ 13 جەلتوقسان­نان باستالدى. سايلاۋ 26-30 جەلتوقسان كۇن­دەرى ساعات تاڭەرتەڭگى 9-دان كەشكى 9-عا دەيىن، ال 31 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭگى 9-دان تۇسكى ساعات 1-گە دەيىن وتكىزىلگەن.

1) الاش قالاسى بويىنشا حالىقتىڭ جالپى سانى - 8156 ادام بولعان، ونىڭ 4598-ءى ەر ادام، 3560-ى ايەل ادام; سونىڭ ىشىندە داۋ­ىس بەرۋ قۇقىعى بارلار (20 جاستان جوعارى): 1484-ەر ادام، 1353-ايەل ادام، بارلىعى - 2887 ادام.

2) سايلاۋعا قاتىسقاندار سانى: 2106 ادام، ونىڭ ىشىندە-1213-ءى ەر ادام، 893-ءى ايەل ادام، دۇرىس داۋىس سانى-2097. سايلاۋعا قاتىسقاندار سانى: 780 ادام، ونىڭ ىشىندە 271-ءى ەر ادام، 509-ى ايەل ادام.

سايلاۋ قورىتىندىسىندا №5 ءتىزىمدى الاش پار­تيا­سى ۇلكەن باسىمدىقپەن جەڭىسكە جەت­كەن: 1801 دا­ۋىس [6;66]. سايلاۋ قورىتىندىسى قازاقستاننىڭ شى­عىس وڭىرىندە قۇرىلتاي جينالىسى ناۋقانى ەرەكشە دايىندىقتىڭ ناتيجەسىندە وتكىزىلگەنىن ايقىن كورسەتتى. ءتۇرلى ساياسي پارتيالار، قوعامدىق جانە ءدىني بىرلەستىك­تەر، سونداي-اق ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى وزدەرىنىڭ تىزىمدەرى بويىنشا دەموكراتيالىق سايلاۋ قۇقىعى مۇمكىندىگىن ءىس جۇزىنە اسىرعان.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان