«...اباي ادامگەرشىلىكتى مورالدىق فيلوسوفيادا بارلىق جايدان جوعارى قويادى».
م.اۋەزوۆ

اباي ءومىربايانى

ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن جازۋ - وتە كۇردەلى ماسەلەلەردى مولىنان قامتيدى.

ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن تەرەڭ تانىپ، اقىننىڭ زامانى تۋدىرعان ەرەكشەلىكتەرىن ءبىلىپ مەڭگەرمەيىنشە، اباي شىعارمالارىنىڭ  قوعامدىق-الەۋمەتتىك باستى سارىندارىن اجىراتا الۋىمىزدىڭ ءوزى قيىنعا اينالماق.
ابايدىڭ بىرەگەي بيوگرافى مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن  جازۋ، قالىپتاستىرۋ جولىندا ۇزاق جىلدار بويى تولاسسىز ىزدەندى. اباي جاساعان ورتادا تۋىپ، بالالىق شاعىنان اتاسى اۋەز ارقىلى اقىن ولەڭىن جاتقا ايتىپ، ەل اڭگىمەلەرىنە قانىپ ءوسۋى - بيوگراف مۇحتار اۋەزوۆتىڭ  ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن جازۋعا كوپ جەڭىلدىكتەر تۋدىردى. ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىمەن تىكەلەي ارالاسىپ، اقىن جايلى دەرەك ماعلۇماتقا جاستاي قانىپ ءبىلىپ وسۋىنە ءتىرى ارحيۆ يەلەرىنىڭ اسەرى دە ايتارلىقتاي بولعان. اسىرەسە، ابايدىڭ اقىن شاكىرتى كوكباي مەن شاكارىمنىڭ اباي ءومىرى مەن جاساعان ورتاسى، اقىندىق جولداعى رۋحاني ىزدەنىستەرى تۋرالى قۇنارلى اڭگىمە دەرەكتەرى جاردەمگە كەلگەنىن بيوگرافتىڭ «...مەنىڭ جۇمىسىم جيناستىرۋ سياقتى. اۋەلى ونىڭ ءومىرىن زەرتتەدىم... كوپتەگەن دەرەكتەر توبىن جيناستىردىم. كوكبايمەن، اتاممەن، دىلدامەن، اقىننىڭ دوستارى، جاۋلارىمەن جەكە-جەكە كەزدەستىم... كوكباي، ءدىلدا، ايگەرىم، نۇرعانىم... ولاردى كوردىم، اڭگىمەلەستىم» (لمما ءارحيۆى، 398-پاپكى، 27-بەت), - دەپ تەبىرەنە وتىرىپ باياندايتىنى بار.

بىزدەر، قالىڭ قازاق وقىرماندارى، ابايدىڭ  عىلىمي ءومىربايانىن م.اۋەزوۆ 1924, 1940, 1944, 1951 جىلدارى، ياعني ءتورت رەت قايتا تولىقتىرىپ جازعان نۇسقالارىنان وقۋ ارقىلى مەڭگەرەمىز. بۇعان قوسا، XX عاسىردىڭ ۇلى جازۋشىسى اتانعان مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىن وقۋ ارقىلى دا تانىم-نانىمىمىزدى كەڭەيتىپ تەرەڭدەتە تۇسەمىز.

ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن ءوز دەڭگەيىندە تەرەڭىرەك تانىپ ۇعىنۋىمىز ءۇشىن، الدىمەن اباي ءومىر سۇرگەن، ۇلى اقىندى قوعام قايراتكەرى ەتىپ قالىپتاستىرعان وتباسى تاربيەسى مەن سول زاماننىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك بولمىسىن، قوعامدىق ورتاسىن جەتە تانىپ-ءبىلۋدىڭ ءمانى ايرىقشا بولماق. ول ءۇشىن ابايدىڭ ءوزى عۇمىر كەشكەن زامانى مەن ونىڭ اتاسى وسكەنباي مەن اكەسى قۇنانبايدىڭ زامانىن سالىستىرا قاراپ، سىن كوزىمەن قاراساق، كوپتەگەن ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ استارلى سىرى اشىلا تۇسەتىنىن اڭعارامىز.
ابايدىڭ اتاسى وسكەنباي ىرعىزبايۇلى (1773-1850) توبىقتى رۋىنىڭ  اتاقتى ءبيى بولعان. وسكەنباي زامانى تاۋەلسىز قازاق حاندىعى مەن رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق زامانىندا ءومىر سۇرگەن. قۇنانباي اكەسى  وسكەنبايعا 1851 جىلى اس بەرگەندە 6 جاسار اباي اجەسىمەن بىرگە سول اسقا بارعان ەدى. بالا اباي جاستايىنان اتاسى وسكەنباي زامانىن، وندا بولىپ وتكەن ءتۇرلى وقيعالار مەن رۋ تالاسىن، ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى سەزىنىپ وسسە، ولار جايلى تاريحي  اڭگىمەلەردى ەل اۋزىنان ەستىپ، كوكىرەگىنە ءتۇيىپ ءوستى. ويتكەنى، ول زامان ءالى دە بولسا قازاقتىڭ كوشپەلى ءومىرى مەن ادەت-عۇرپىن، ۇلتتىق سالت-ساناسى، دۇنيەتانىمى سول قاز-قالپىندا ساقتالىپ، وزگەرىسسىز تۇرعان كەزەڭ ەدى.

ۇلى اقىن ابايدىڭ 13 جاستان ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇنىنە دەيىنگى ءومىر جولى اعا سۇلتاندىق بيلىك جۇيەسىنىڭ سوڭى مەن ەلدى الا تايداي بۇلدىرگەن بولىستىق بيلىكتىڭ زامانىندا ءوتىپ جاتتى. سوندىقتان دا قۇنانبايدى تەرەڭ تانىپ بىلمەيىنشە، ابايدى جەتە  تانىپ ءبىلۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوقپاق. قۇنانباي ابايدى 13 جاسىنان باستاپ ەل بيلەۋ جۇمىسىنا باۋلىپ، ەل ومىرىمەن، حالىقتىڭ تۇرمىس بولمىسىمەن  ميداي ارالاستىرىپ جىبەردى. اباي وسى ورتادا ەر جەتىپ، وتباسى تاربيەسى مەن حالىق ءومىرىن تانىپ-ءبىلۋ جولى مەن قالىپتاسا باستادى.

ابايدىڭ ادەبي ورتاسى

وسى كەزدەن باستاپ قازاقى ورتادا ابايدىڭ العاشقى ادەبي ورتاسىنىڭ قالىپتاسۋ جولىنداعى رۋحاني قۇبىلىسىن كورەمىز. ەل بيلەۋ جولىنداعى اكەسىنىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداي ءجۇرىپ، ەلدىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-ساناسى مەن اڭگىمەشىل قارتتارىمەن سىرلاسا ءجۇرىپ، حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىن قانىعا ءتۇستى. اتى شىققان زامانداس اقىندارى دۋلات، شورتانباي، شوجە، بالتا، تاتتىمبەت، قازاقباي، جاناق، تۇبەك، ءبىرجان، ت.ب. اقىنداردىڭ الدىن كورىپ، سابىرباي اقىنمەن سىر شەرتىپ سىرلاسۋى ابايدىڭ ادەبي ورتاسىنىڭ العاشقى باستاۋ كوزدەرىنە جاتپاق. وسى ورتادا ءجۇرىپ، ءوزىنىڭ تۇڭعىش اقىندىق تالپىنىسى ابايداعى بويىنا بىتكەن اقىندىق ونەردىڭ ءبۇر جارا باستاعان كەزەڭىن ونىڭ بوزبالا شاعىنداعى ەكسپروماتتى ولەڭدەرى مەن قۇربىلارىمەن ءسوز قاعىستىرۋ ونەرىنە توسەلە تۇسكەن قالپىن تانيمىز. بۇل كورىنىس م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى ارقىلى كوركەمدىك تاسىلدەرمەن سۋرەتتەلگەن كورىنىستەر ارقىلى قانىعا تۇسەمىز. بالا ابايدىڭ اتاقتى بارلاستىڭ (دۋلات) اقىندىق جىرىن تىڭداپ، رۋحاني جان دۇنيەسى اسەرگە بولەنۋىنەن دۋلاتتىڭ «ايتۋشىم سۋداي توگىلگەن، تىڭداۋشىم بورداي ەگىلگەن» تىڭداۋشىسى جاس ابايعا باتا بەرەدى. بايكوكشە اقىننان اقىندىق شابىتتىڭ كەلۋ سىرىن ۇعىنسا، ايتىس اقىندارى ونەرىنەن ءسوز كەستەسىن توقۋداعى اقىندىق پسيحولوگيالىق شەبەرلىكتىڭ تىلسىم سىرىن سەزىنىپ تولىسا تۇسەدى.
مەدرەسەدە وقىعان جىلدارى مەن اكەسىنىڭ ەل بيلەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان بوزبالا اباي جىگىتتىك شاعىندا شىعىستىڭ كلاسسيك اقىندارىن وقىپ، اقىندىق رۋحاني قازىناسى دا كۇن اسقان سايىن نارلەنىپ قورلانا بەرەدى. اۋىل كاريەلەرىنەن، ەل اقساقالدارىنان دا اڭگىمە ۇستىندە شەشەن، تاپقىر سويلەۋدىڭ سىرىن تانىپ، ءسوز ونەرىنىڭ تىڭداۋشىعا اسەر ەتۋ  قۋاتىنان ساباق الىپ، كوركەم ءسوزدىڭ قوعامدىق ويداعى الار ورنىنا ءمان بەرە باستايدى.

بۇلاردىڭ ءبارى دە اباي مۇراسىنىڭ رۋحاني كوزدەرى نەمەسە وزگەدەن العان رۋحاني نارلەرىنە جاتادى.
«دۇنيەنى كوزدەپ،
عىلىمدى ىزدەپ،
ەكى جاققا ءۇڭىلدىم»، - دەيتىن ابايدىڭ شىعىس پەن باتىستان، ياعني ەكى جاقتان العان رۋحاني بۇيىم بەلگىلەرى دە ابايدىڭ ادەبي ورتاسىنا جاتادى. وسى ەكى سالاعا قوسا ابايدىڭ قازاقي  قالپىن تانىپ بىلمەيىنشە، كەتپەن تۇياق كەمەڭگەر اقىننىڭ ۇلتتىق، حالىقتىق، اقىندىق ونەر بولمىسىنداعى ەرەكشەلىگىن تانىپ بىلە المايمىز. ويتكەنى، ابايدىڭ ءوزى كۇندەلىكتى ىزدەنۋ ۇستىندە ءنار تارتىپ، تىكەلەي ارالاسقان، تانىسىپ بىلىسكەن، شىعارمالارىمەن بالا جاستان قانىعىپ، جاتتاپ وسكەن ادەبي ورتاسى ابايتانۋ سالاسىندا ايرىقشا مانگە يە بولماق. سەبەبى ابايدىڭ ادەبي ورتاسى دا وزىنە ءنار العان رۋحاني قازىنا كوزدەرىنىڭ  بىرىنە جاتادى. مىسالى، م.اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا اباي مەن قادىربايدىڭ (سادىربايدىڭ) كەزدەسۋ كەشىنە اسا ءمان بەرۋى سەبەپتى: «...ەكى كۇن، ەكى ءتۇن بويى اڭگىمەدە اباي ىلعي عانا قادىرباي كورگەن اقىندار جايلى سۇراستىرعان.

قادىربايدا ۇلكەن مىنەزدىلىك، كەڭدىك بار. سونىسى ...وسى كارى اقىن ەسىنە الىپ وتىرعان ساداقتا، شۇمەكتە، بارلاستا دا بار سياقتى. قادىرباي قاسيەتتەرىنىڭ تۇبىنە بويلاساق اقىندىق دارىعان كۇش... تەگىندە زاماننىڭ قاسىرەتىن ايتادى ەكەن. ابايدىڭ جاقسى كورگەن اقىندارىنىڭ ءبىرى بارلاس ەدى. بەرىدە شوجەنى بىلەدى، بالتانى كوردى. اباي قادىربايعا ۇستاز الدىندا الماعان ازىق العانىن ايتتى» (م.ءا. شىع. 4 ت.،176 ب.) - دەپ اباي تەربەلىپ وسكەن اقىندىق بەسىگى بولعان ادەبي ورتانىڭ رۋحاني اسەرىن انىق اڭعارتادى. اباي ارالاسقان قازاقى ادەبي ورتاسىنىڭ اۋماعى تۇبەك اقىننىڭ الاتاۋدى جايلاعان ءسۇيىنباي، جامبىلدارمەن ايتىسىپ ءجۇرۋى ادەبي ورتانىڭ گەوگرافيالىق كەڭ ءورىسىن دە ايعاقتاپ تۇرادى.

ابايدىڭ ادەبي ورتاسىنىڭ ەكىنشى باسقىشى ابايدىڭ «وزگەگە بەرگەن ءنارى» نەمەسە ونىڭ اقىندىق ءداستۇرى دەگەن ۇعىمدى قامتيدى. بۇل ۇعىم 1934 جىلدان باستاپ بەرمەن قاراي «ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى» دەگەن ماسەلە كەڭ تۇرعىدان ءسوز ەتىلىپ، وسى سالاداعى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ مازمۇنىمەن انىقتالادى.

ادەبي مەكتەپ دەگەن كۇردەلى ۇعىم كەمەڭگەر اقىن جاساپ قالىپتاستىرعان جاڭا باعىتتاعى اقىندىق ءداستۇردىڭ وزىنەن كەيىنگى ادەبيەت وكىلدەرى تاراپىنان جالعاستىرۋى ارقىلى ۇدەرە دامىتۋ جولىنا ءتۇسۋىن ايتامىز. ابايدىڭ كوزى تىرىسىندە-اق، ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرىن دامىتا جالعاستىرۋشىلار، الدىمەن، ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى دەپ اتالاتىن اقىلباي، ماعاۋيا، كوكباي، شاكارىم، ءارىپ، اسەت ت.ب. اقىندار شىعارمالارى ارقىلى ادەبيەت كوشىنىڭ باسى قازاقى، تاريحي، فيلوسوفيالىق ليريكادان باتىسقا بۇرىلىپ، رەاليستىك، رومانتيكالىق سيۋجەتتى پوەمالاردىڭ پايدا بولۋىن ايعاقتاپ تۇر.
ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى دەگەن ۇعىمدى م.اۋەزوۆ كەيدە تار ماعىنادا، كەيدە كەڭ ماعىنادا قولداناتىنى بار. م.اۋەزوۆ اباي ماڭىندا بولىپ، كۇندەلىكتى ومىردە ۇستاز اقىنمەن ميداي ارالاسىپ، تىكەلەي قارىم-قاتىناستا بولىپ، اقىندىق ونەر جولىندا ناقتىلى اقىل-كەڭەس الىپ، نە سىنعا ۇشىراپ وتىراتىن شاكىرت اقىندار توبىن مەڭزەۋى، كوبىنەسە، تار ماعىناداعى ۇعىمعا جاتپاق. بۇلار - ابايدىڭ شاكىرت اقىندارى دەپ اتالادى.

ابايداعى يمانيگۇل
ء(ۇش ءسۇيۋ)

م.اۋەزوۆ ابايدىڭ يسلامياتقا قاتىسىن انىقتاۋدا ۇستانار ەكىنشى تەزيسى «ابايدىڭ ءدىنى - اقىلدىڭ، ادامگەرشىلىكتىڭ ءدىنى»، - دەگەن تانىمدى ۇستانادى. وسى تۇرعىدان كەلىپ وزەكتى وي جەلىسىن 1902 جىلى جازىلعان «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىن تالداۋ ۇستىندە اشا تۇسكەن. ءوز وي تانىمىن تاراتۋ ۇستىندە 27, 38-قاراسوزدە ەرەكشە ءمان بەرە قاراعان اباي يسلامياتتىڭ كەيبىر ءتۇبىرلى ۇعىمدارىن سىنشىل اقىل تەزىنە سالىپ، ولاردىڭ وزىندىك سىنشىلدىق تانىم تۇرعىسىنان كەلىپ ونى ادامگەرشىلىكتىڭ دىنىنە اينالدىرادى. بۇل ارەكەتىنە اباي تانىمىنداعى يمانيگۇل نەمەسە ءۇش ءسۇيۋ ماسەلەسى ايعاق بولا الادى.

ابايدا جەلىلى تۇردە تاراتىپ ءسوز ەتەتىن يمانيگۇل ء(ۇش ءسۇيۋ), جاۋانمارتلىك، تولىق ادام سياقتى اسا كۇردەلى وي جەلىلەرى تاڭىرگە، ونىڭ سيپاتتارى مەن ءوزى تاراتۋدى ماقسات تۇتقان ادامگەرشىلىكتىڭ نەگىزدەرى تۋرالى وي تولعانىستارى م.اۋەزوۆ تۇجىرىمىنىڭ ەڭ وزەكتى دە ەلۋلى جەلىلەرىن قامتيتىن باستى ۇعىمدارعا جاتادى. م.اۋەزوۆ ابايدىڭ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندەگى مورال فيلوسوفياسىنا سوعاتىن ءۇش ءسۇيۋ (يمانيگۇل) دەپ اتالاتىن اقىن تانىمىنىڭ ماعىناسى تەرەڭ وزەكتى جەلىلەرىنە ايرىقشا نازار اۋدارادى. اباي ايتقان ءۇش ءسۇيۋ جايلى وي بايلامدارىن انىقتاۋ ارقىلى ىشكى نانىمى مەن ادامشىلىق جولىنداعى ناسيحاتى مەن  مورال فيلوسوفياسى جونىندەگى تانىمى تۇگەلگە جۋىق اشىلىپ، ءوز كورىنىسىن بەرە العان دەپ قارايدى. سەبەبى، وسى ولەڭدەگى ءۇش سۇيۋدە العا قويىلعان باستاپقى پىكىر:
«ماحاببات پەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى»، -
دەپ جاراتۋشى ءتۇپ يەسىن، جارالعان پەندەسىنىڭ ماحابباتپەن ءسۇيۋى قاجەت دەيتىن ءبىرىنشى ءسۇيۋدى كورەمىز.

ەكىنشى ءسۇيۋ - اقىن شىعارمالارىندا جەلىلى تۇردە تاراتىلاتىن باستى وي جەلىسى «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ» ايدار تاعىپ، ەرەكشە ءبولىپ كورسەتۋىندە جاتىر.

ءۇشىنشى ءسۇيۋ - «جانە ءسۇي حاق جولى دەپ ادىلەتتى» دەپ 38 سوزىندە اللانىڭ بويىنداعى 8 سيپاتتان قۇدىرەت پەن عىلىمدى بىرىكتىرىپ الاتىن عاقىلعا (اقىلعا) اباي ناقىليا، عاقليا دالەلدەرگە سۇيەنە وتىرىپ ۇسىناتىن عادىلەتكە (ادىلەتكە) ەرەكشە ءمان بەرەتىن ءۇشىنشى ءسۇيۋدى كورەمىز. اباي تانىمىنداعى ادىلەتتى، ياعني ءۇشىنشى ءسۇيۋدى م.اۋەزوۆتىڭ مۇسىلماندىق تانىمداعى ادىلەتتەن وزگەشەلەۋ جاتادى دەپ ەسكەرتۋى كوپ نارسەنى اڭعارتادى.
«اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىنە دەيىن-اق ءۇش ءسۇيۋ ماسەلەسى جاناما ءارى تىكەلەي اتالىپ ءسوز ەتىلگەن بولاتىن. ءبىرىنشى، ەكىنشى ءسۇيۋ 27-قاراسوز بەن «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» ولەڭىندە ناقتىراق ءارى جاناما تۇردە تاراتىلادى. ءبىرىنشى ءسۇيۋ ابايعا دەيىن كونە ءداۋىر ويشىلدارى مەن سوپىلىق پوەزيادا مولىنان قامتىلىپ جىرلانعان كوپشىلىككە تانىمال ۇعىم ەدى. اباي «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» (1896) ولەڭىندە ناقتىراق، ءارى تەرەڭىرەك ءمان بەرىپ ماحابباتپەن جاراتقان ءتۇپ يەگە جاۋاپ رەتىندە پەندەلەرى دە ماحابباتپەن ءسۇيۋ كەرەكتىگىن:
«جۇرەكتىڭ اقىل سۋاتى،
ماحاببات قىلسا ءتاڭىرى ءۇشىن»، - دەپ   ءبىرىنشى ءسۇيۋ تۋرالى ويلارىن وسىمەن شەگەرەدى، ودان ارى بۇل ماسەلە تۋرالى توقتالمايدى. بىراق ەكىنشى، ءۇشىنشى ءسۇيۋ تۋرالى ءوز وي پىكىرلەرى تۋرالى ولەڭدەرى مەن قاراسوزدەرىندە جەلىلەپ، ۇزدىكسىز ناسيحاتتاۋمەن بولادى.
«وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يمانيگۇل،
يماننىڭ اسىل ءۇش دەپ سەن تاقيق ءبىل.
ويلان داعى ۇشەۋىن تاراتىپ باق،
باستى بايلا جولىنا مالىڭ تۇگىل»، - دەپ اباي قازاق قاۋىمىنىڭ رۋحاني جاعىنان ىشتەي تازارىپ ۇستانار رۋحاني جولىنىڭ سەنىمدى باعىت-باعدارىن نۇسقايدى. ويتكەنى، ابايتانۋدىڭ بىرەگەي بىلگىرى م.اۋەزوۆ «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» ولەڭىندە اقىننىڭ ىشكى نانىمى، دۇنيەتانىمى، ادامشىلىق جولىنداعى ۇگىتى مەن مورال فيلوسوفياسى جايلى تانىمى تولىق تۇردە ايتىلعان دەپ بىلەدى.

ابايدىڭ تولىق ادام تۋرالى ءىلىمى

ابايداعى تولىق ادام تۋرالى ويدىڭ و باستاعى توركىنى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» (1886) ولەڭىنەن باستاۋ الىپ، جىل وتكەن سايىن قويۋلانا، كۇردەلەنە تۇسەتىنى بار. گۋمانيست اتاۋلى عالىمداردىڭ ءبارى دە بۇل دۇنيەدەگى اسىلدىڭ اسىلى، ەڭ باعالىسى ادام دەپ قارايدى. سول ادامنىڭ بويىنداعى قالىپتاساتىن مىنەز-قۇلىقتىڭ ەڭ باستى سيپاتى نەدەن تۇرماق دەگەن سۇراققا ءار زامان ويشىلدارى ءوزى جاساعان زامان تالابىنا وراي جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلعان. بۇعان يسلاميات الەمىندە، اسىرەسە، تۇركىستان ولكەسىندە بۇل وزەكتى ماسەلەگە ءال فارابي باستاعان XI عاسىرداعى ءجۇسىپ قاس حادجيب، XII-XIII عاسىرلارداعى ياساۋي، ش.تابريزي (تارازي), ج.رۋمي جالعاستىرعان جاۋانمارتلىك، حال ءىلىمى، كاميلي ينساني جايىنداعى وي-تولعانىستارى  تانىمدارى ءوز ۇلەستەرىن قوسىپ جاتتى. ال XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا اباي بۇل ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋدارىپ، وزىنە دەيىنگى ويشىلدار ءداستۇرىن جالعاستىرىپ دامىتىپ، تولىق ادام تۋرالى ءىلىمنىڭ نەگىزىن سالسا، XX عاسىر باسىندا ءوز شاكىرتى شاكارىم ار عىلىم ارقىلى جالعاستىرا دامىتتى.
ادام بولۋ تۋرالى وي تانىمىن «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» ولەڭىندە كوپ نارسەنىڭ توركىنىنەن حابار بەرۋى سەبەپتى م.اۋەزوۆ ول ولەڭدى «ابايدىڭ، اسىرەسە، كوپ وي قورىتىپ ايتقان ماعىنالى جانە پروگرامدىق ءبىر ولەڭى»، - دەپ ەرەكشە ءمان بەرە باعالاۋىندا ۇلكەن سىر جاتىر. ابايدىڭ:
«بەس نارسەدەن قاشىق بول،
بەس نارسەگە اسىق بول،
ادام بولام دەسەڭىز»، - دەپ  ادام بويىنداعى  مىنەز-قۇلقىنداعى قاراما-قارسى ۇعىمداردىڭ سىرىن 7-قاراسوزىندە ايتىلاتىن «جاننىڭ تاماعى»  دەيتىن پالساپالىق ماعىناسى بار ۇعىممەن سالىستىرا وتىرىپ سىرىن اشساق، كوپ ماسەلەنىڭ تامىرىن ءدوپ باسامىز. وسى ولەڭدە ەرەكشە ءمان بەرە  اتالاتىن شىعىستىڭ وزىق ويلى  عۇلاماھي ءداۋانيدىڭ (XV ع.) اتاقتى شاكىرتى ءجۇسىپ قاراباعي (XVIII ع.) «ريسالاسىندا» «جاننىڭ ازىعى» دەگەن ۇعىمدى ەسكە (پاميات) بايلانىستى قاراپ تالدايتىنى بار. اۆتور  «جاننىڭ ازىعى»  (دۋحوۆنايا پيششا) دەگەن ۇعىمدى ەكىگە ءبولىپ: ءبىرىنشى جاننىڭ پايدالى ازىعى (شىن سەنىم، جومارتتىق، عىلىمي تۇسىنىك) ەكىنشىسى - جاننىڭ زياندى ازىعى (كۇنشىلدىك، جالعان سەنىم) دەپ اتايدى.

اباي تانىمىنداعى «جاننىڭ تاماعى» دا جان قۋاتى ارقىلى بىرتىندەپ قورلاناتىن رۋحاني بايلىقتى مەڭزەيدى. ويتكەنى، اباي: «...قۇمارلانىپ جيعان قازىنامىزدى كوبەيتسەك كەرەك، بۇل جاننىڭ تاماعى ەدى»، - دەپ كورسەتۋى ارقىلى ءاربىر تالاپكەر جاس ءوزىنىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋ جولىندا جاننىڭ پايدالى تاماعىمەن سۋسىنداۋعا سانالى تۇردە بەت بۇرسا عانا تولىق ادام جولىنا تۇسە الماق، بولماسا جوق.

اقىننىڭ «بەس نارسەدەن قاشىق بول» دەپ تاڭبالاپ وتىرعانى ادامدى ازدىراتىن جاننىڭ زياندى تاماقتارى بولىپ شىعادى. ادام بولۋ تۋرالى ويلار، اسىرەسە، اقىننىڭ قاراسوزدەرىندە مولىراق تاراتىلعان. ونداعى «ادام بولۋ، ادام، جارىم ادام، تولىق ادام، ادامنىڭ ادامدىعى، ادامشىلىق، ادامشىلىعىنىڭ كامالاتتىعى، پەندەلىكتىڭ كامالاتتىعى، ينسانياتتىڭ كامالاتتىعى ت. ب. تەرميندىك ءمانى بار سوزدەردىڭ ءبارى دە تولىق ادام جايلى پىكىرلەرىمەن ساباقتاسىپ جاتادى.

اباي تانىمىنداعى حاۋاس ماسەلەسى

«حاۋاس» ءسوزىنىڭ ماعىناسى اراب تىلىندە تۇيسىك، سەزىم دەگەن تەرەڭ ماعىنالى پالساپالىق ۇعىم تانىمدى كورسەتۋى سەبەپتى، م.اۋەزوۆ اقىن مۇراسىنىڭ شىعىستان العان بۇيىمدارىنىڭ العاشقى قادامىن يسلامياتقا قاتىسى جايلى ىشكى تانىمىن ۇڭىلە زەرتتەۋ ارقىلى قورىتقان وي-بايلامدارىن  «اباي ءدىنى سىنشىل اقىلدىڭ شارتتى ءدىنى» دەگەن تەزيسى مەن  «اباي جولى» ەپوپەياسىنداعى «اقىن اعا» دەپ اتالاتىن تاراۋىندا حاۋاستى تانىپ ءبىلۋدىڭ  ورەلى جەلىسى جاتىر. مۇنى 1895 جىلى جازىلعان «لاي سۋعا  ماي بىتپەس قوي وتكەنگە»، «ولسە ولەر تابيعات، ادام ولمەس» دەگەن فيلوسوفيالىق  ليريكاسىن تالداۋ ارقىلى اشا تۇسكەن. وسى ولەڭىندە اباي ءتۇپ يەنى (جاراتۋشى اللانى) اقىل سىنىنا سالىپ بارىپ  نانۋعا باعىت الادى. بۇل ارەكەتتى تانىپ ءبىلۋدى الدىمەن حاۋاس تۋرالى اباي تانىمىن جەتە تانىپ بىلسەك قانا ماسەلەنىڭ توركىنىنە قانىعا تۇسەمىز.
حاۋاس ۇعىمى اباي شىعارماسىندا ءۇش ءتۇرلى ماعىنالىق قىرىمەن كورىنىس بەرەتىنى بار.

بىرىنشىدەن، «حاۋاسي حامسا زاھيري» ۇعىمى قازاقشا ايتقاندا سىرتقى بەس سەزىم (حاۋاس) مۇشەسىن تانىتادى. ادام وسى سىرتقى بەس سەزىم (كوز، قۇلاق، مۇرىن، ءتىل جانە دەنەنىڭ سۋىق، جىلىلىقتى سەزىنۋى)  ارقىلى سىرتقى وبەكتيۆتى دۇنيەدەن حابار الۋ ارەكەتى جاتادى.

ەكىنشىدەن، وسى سىرتتان حابار الىپ، ىشكى سەزىم مۇشەلەرىنە جەتكىزەتىن بەس سەزىمنىڭ ءبارى دە قىزمەتىن مۇلتىكسىز ورىنداۋى ءۇشىن كەسەلگە، كەدەرگىگە ۇشىراماي ساۋ، سالامات بولۋىن «حاۋاس ءساليم»  دەپ اتايدى.

ۇشىنشىدەن، سىرتقى بەس سەزىم بەرگەن حاباردى جاننىڭ جيبيلي قۋاتى ارقىلى ىشكى بەس سەزىمگە جەتكىزىپ، وسى ون سەزىمدى ارەكەتكە ءتۇسىرۋىن دە حاۋاس دەپ اتاي بەرەدى.

ال، اباي 38-قاراسوزىندە اللانىڭ بويىنداعى سەگىز سيپاتقا: ءبىرىنشى - حايات ء(ومىر), ەكىنشى - عىلىم، ءۇشىنشى - قۇدىرەت، ءتورتىنشى - باسىر (كورۋ), بەسىنشى - ساميع (ەسىتۋ), التىنشى - يرادا (تىلەك),  جەتىنشى - كالام ء(سوز), سەگىزىنشى - تاكين (بولدىرۋ), ءوز تاراپىنان ناقىليا، عاقىليا دالەلدەرگە سۇيەنىپ ەكى سيپاتتى، ياعني ادىلەت پەن راقىمدى قوسىپ 10 سيپاتقا  اينالدىرادى. مۇنى دا حاۋاس رەتىندە تانيمىز.

حاۋاس ۇعىمىنا اباي، اسىرەسە، «اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» ولەڭىندە اسا تەرەڭ ءمان بەرە وتىرىپ قارايدى دا:
«اقىلمەن حاۋاس بارلىعىن
بىلمەيدۇر، جۇرەك سەزەدۇر.
مۇتاكاللامين، مانتيكين
بەكەر بوسقا ەزەدۇر»، - دەپ وي تولعاۋى ارقىلى ءتۇپ يەنى (اللانى) اقىلمەن، ياعني ولشەۋسىزدى ولشەۋلى اقىلمەن تاني المايسىڭ دەگەن بايلامعا كەلدى دە، ءتۇپ يەنى (حاۋاستى) جۇرەكپەن عانا سەزەسىڭ دەگەن وي تانىمىنا اياق تىرەيدى. بۇل بايلام، ياعني سوپىلىق پوەزيانىڭ وزەكتى تانىمىنا اينالعان جۇرەك كۋلتىن ماداقتايتىن تۇرىك حالىقتارى پوەزياسىنداعى ورتاق جەلىلى سارىندى اڭعارتىپ تۇر.

وسى ولەڭ جولدارىنداعى «مۇتاكالليمين، مانتيكين» سوزدەرى - تەرمين ءسوز رەتىندە عاسىرلار بويى يسلاميات الەمىندە قولدانىستا بولعان تەولوگيالىق تەرمين سوزدەر.

اباي جانە يسلاميات

اباي دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىندا شىعىستىق رۋحاني قازىنا كوزدەرىنىڭ  وزىندىك قايتالانباس ورنى بارىن تازا ماتەرياليستىك اتەيستىك ۇستانىمداعى كەڭەستىك يدەولوگيا تەرىستەپ كەلدى. ابايتانۋ تاريحىنىڭ  دامۋ تاريحىنا نازار اۋدارساق انىق كورىنىپ تۇرادى. ابايتانۋدىڭ م.اۋەزوۆكە دەيىنگى  دامۋ جولىندا اباي مۇراسىنىڭ مۇسىلماندىق شىعىستىڭ رۋحاني الەمىنە قارىم-قاتىناسى جايلى پىكىرلەر بوي كوتەرە باستادى. اباي ادەبي مەكتەبىنىڭ  شاكىرتتەرى كوكباي، شاكارىم، كاكىتاي تاراپىنان جاناما تۇردە ءار تۇستا ايتىلعان ويلى پىكىرلەر جەلىسى - وسىنىڭ ايعاعى. 1928 جىل مەن 1937 جىل ارالىعىندا اباي مۇراسىنىڭ مۇسىلماندىق شىعىسقا قارىم-قاتىناسى تۇرپايى سوتسيولوگيالىق تانىم تۇرعىسىنان ءۇزىلدى-كەسىلدى تەگىستەلىپ جاتتى. 1934 جىلى م.اۋەزوۆ ۇستانعان اباي مۇراسىنىڭ شىعىسقا قاتىسى تۋرالى تەرەڭ عىلىمي تانىمعا نەگىزدەلىپ ايتىلعان وي-پىكىرى اياۋسىز قاتاڭ سىنعا الىنىپ، تەرىستەلىپ جاتتى.

م.اۋەزوۆ العاش رەت 1934 جىلى «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى» دەگەن عىلىمي ماقالاسىندا «ابايعا شىعىستان كىرگەن بۇيىمداردىڭ باسى يسلام ءدىنى» دەپ اتاپ كورسەتۋىندە سالماقتى مانگە يە وي-تانىم جەلىسى جاتتى. ويتكەنى اباي مۇراسىنىڭ رۋحاني ءنار العان قازىنا كوزدەرىنىڭ ءبىرى شىعىسقا قارىم-قاتىناسىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ باستاۋ كوزىن ابايدىڭ يسلام ءدىنى تۋرالى وي-تانىمىنان جەلى تارتۋ قاجەتتىگى العا قويىلادى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا ويشىل اقىننىڭ:

«ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز،
نە قىزىق بار ومىردە ونان باسقا»، - دەگەن وي-بايلامىن تانىپ-ءبىلۋدىڭ  كەزەكتى جەلىسى حاۋاس ماسەلەسىن تەرەڭ تانىپ، ءمان-ماعىنالىق ۇعىنۋدان باستالاتىنىنا كوزىمىز جەتە تۇسەدى.

Abai.kz