ەگىنشىلىك تۋرالى
تاشكەنتتىكتەردىڭ ىقپالىندا بولا تۇرىپ، قايساقتار وزدەرىنە سونشالىقتى قاجەتتى جانە بەيبىت ديقانشىلىق كاسىبىن ۇيرەنبەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى1.
قىرعىزداردا ءوز مىندەتىنە مۇلدەم كەلمەيتىن جەر جىرتۋ قۇرال-جابدىقتارىنىڭ دامىماعانىنا قاراماستان، ۇلى ءجۇزدىڭ قۇنارلى توپىراعى ديقاننىڭ ەڭبەگىن اقتاپ، تاماشا ءونىم بەرەدى. كۇنگەي الاتاۋ، كىشى الاتاۋ، التىن ەمەل جانە باسقا تاۋ باسىنان تۇسەتىن كوپتەگەن وزەندەر سۋى ەگىستىك القابىن قۇبىرلارمەن جانە توعاندارمەن، باسقاشا ايتقاندا، رەسەيگە مۇلدەم بەلگىسىز ارىقپەن سۋارۋ جۇيەسىنە ابدەن قولايلى. مۇندا جازدا جاڭبىر وتە از جاۋادى، ال ماۋسىمدا 400R-گە جەتەتىن اپتاپ ىستىقتا قىرعىز-قايcاقتاردىڭ ەگىستىگى ارىقتار ارقىلى سۋارىلماسا كۇيىپ كەتەر ەدى. ارىقتار جەر بەدەرىنە ساي وتە ىڭعايلاستىرىلعان، سوندىقتان ديقان-قايساق ەڭبەكقورلىعى مەن كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا اپتاپقا قاراماستان، ءوزىنىڭ تاماشا سۋارىلىمى ارىقتى پايدالانىپ، عاجاپ ءونىم الا الادى.
باستاپقى كەزدە ءوز كوزىڭمەن كورمەيىنشە، ارىقتاردىڭ جوتا-قىرلاردى كەسىپ ءوتىپ، قانداي بيىكتىككە كوتەرىلەتىنىنە سەنۋ قيىن. قىرعىز-قايcاقتىڭ ەپتى قولى وتە تەرەڭ جىراداعى سۋدان ارىق شىعارىپ، ءبىر شاقىرىمنان كەيىن سۋدىڭ ءوز اعىسىمەن جايلاپ اعىپ وتىز ساجىن بيىكتىككە كوتەرىلگەنىنە سەنۋ قيىن. قانشالىقتى تەرەڭ بولماسىن، ونى جىرادان الىپ شىعۋ قايcاققا تۇك ەمەس.
تاشكەنتتىكتەردىڭ ىقپالىندا بولا تۇرىپ، قايساقتار وزدەرىنە سونشالىقتى قاجەتتى جانە بەيبىت ديقانشىلىق كاسىبىن ۇيرەنبەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى1.
قىرعىزداردا ءوز مىندەتىنە مۇلدەم كەلمەيتىن جەر جىرتۋ قۇرال-جابدىقتارىنىڭ دامىماعانىنا قاراماستان، ۇلى ءجۇزدىڭ قۇنارلى توپىراعى ديقاننىڭ ەڭبەگىن اقتاپ، تاماشا ءونىم بەرەدى. كۇنگەي الاتاۋ، كىشى الاتاۋ، التىن ەمەل جانە باسقا تاۋ باسىنان تۇسەتىن كوپتەگەن وزەندەر سۋى ەگىستىك القابىن قۇبىرلارمەن جانە توعاندارمەن، باسقاشا ايتقاندا، رەسەيگە مۇلدەم بەلگىسىز ارىقپەن سۋارۋ جۇيەسىنە ابدەن قولايلى. مۇندا جازدا جاڭبىر وتە از جاۋادى، ال ماۋسىمدا 400R-گە جەتەتىن اپتاپ ىستىقتا قىرعىز-قايcاقتاردىڭ ەگىستىگى ارىقتار ارقىلى سۋارىلماسا كۇيىپ كەتەر ەدى. ارىقتار جەر بەدەرىنە ساي وتە ىڭعايلاستىرىلعان، سوندىقتان ديقان-قايساق ەڭبەكقورلىعى مەن كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا اپتاپقا قاراماستان، ءوزىنىڭ تاماشا سۋارىلىمى ارىقتى پايدالانىپ، عاجاپ ءونىم الا الادى.
باستاپقى كەزدە ءوز كوزىڭمەن كورمەيىنشە، ارىقتاردىڭ جوتا-قىرلاردى كەسىپ ءوتىپ، قانداي بيىكتىككە كوتەرىلەتىنىنە سەنۋ قيىن. قىرعىز-قايcاقتىڭ ەپتى قولى وتە تەرەڭ جىراداعى سۋدان ارىق شىعارىپ، ءبىر شاقىرىمنان كەيىن سۋدىڭ ءوز اعىسىمەن جايلاپ اعىپ وتىز ساجىن بيىكتىككە كوتەرىلگەنىنە سەنۋ قيىن. قانشالىقتى تەرەڭ بولماسىن، ونى جىرادان الىپ شىعۋ قايcاققا تۇك ەمەس.
توپىراقتىڭ جۇمساقتىعى سىبىردە قولدانىلاتىن سوقانى تالاپ ەتپەيدى. ەگىن شىعادى-اۋ دەپ ۇمىتتەنەتىندەي مولشەردە جەردى جىرتۋ ءۇشىن شاعىن تەمىر بولسا جەتىپ جاتىر. سوقانىڭ تەمىرى سوقا دەگەننەن گورى الىپ تەمىر شەگە دەۋگە كەلىڭكىرەيدى. اعاشقا سوقانىڭ ءبىر بولىگى عانا بەكىتىلەدى، ال جەر ەكى وگىزبەن جىرتىلادى. سوقانى ءبىزدىڭ سىبىرلىك كازاكتار سياقتى جاساۋدى قىرعىز-قايcاقتار بىلمەيدى جانە وزدەرىنە مۇلدەم تانىس ەمەس دوڭگەلەكتەردەن قورقادى. بۇل قۇرالدىڭ سۋرەتىن قوسا بەرەمىن.
ۇلى جۇزدە كوبىنە تارى ەگەدى2, ونى قىرعىز-قايcاقتار قىستا ءسۇت جوق كەزدە پايدالانادى. مۇندا قىتاي بيدايىن ەگۋ جاقىن ارادا ەنگىزىلدى3, بىراق ءبىراز ۋاقىتتان بەرى قىرعىزدار، اسىرەسە داۋلەتتىلەرى، كۇنكورىسىنە جەتكىلىكتى مولشەردە عانا بيداي سەبەدى.
جالپى ديقانشىلىق ۇلى جۇزدە حVII عاسىردىڭ باسىنداعى جانىس رۋىنىڭ نەگىزگى باسشىلارىنىڭ ءبىرى بايعابىل زامانىنان باستاپ پايدا بولدى. ول قىرعىز-قايcاقتار اراسىندا ءوز ەلىنەن قاشىپ كەلگەن قالماقتىڭ كومەگىمەن العاش بولىپ ەگىن سالدى. جانىس رۋى قازىرگى كۇنى دە وزدەرىن ديقانشىلىقتى ۇيرەنگەن ءبىرىنشى رۋ دەپ سانايدى جانە وزگەلەرگە قاراعاندا بۇل كاسىپپەن كوپ شۇعىلدانادى.
ۇلى ءجۇزدىڭ قۇرمەتتى ءارى قارت ادامدارىنىڭ ايتۋىنشا، بيداي بۇل جاققا ەگىنشىلىكپەن XVII عاسىردان تانىس قارا قىرعىزدار ارقىلى قاشقاردان كەلگەن. ۇلى جۇزدە كەلەسى تۇقىم تۇرلەرى بەلگىلى: بيداي، تارى، كۇزدە جىلقىلاردى سەمىرتۋگە پايدالاناتىن جۇگەرى، سوڭعى كەزدەرى قىتايدان اكەلىنگەن جوڭىشقا، قاراقۇمىق، بۇرشاق، زىعىر، جاسىمىق، جۇگەرى جانە قىتايلىق كۇنجىت.
قارا بيداي جانە ماقتا وسىرۋمەن كەيبىر داۋلەتتى قازاقتار شۇعىلدانادى، بىراق بۇل وسىمدىكتەر تاجىريبە كورسەتكەندەي، ۋاقىتىندا پىسپەي، تامىز ايىندا شىققا ۇرىنىپ، ۇسىككە شالىنىپ قالدى.
تاشكەنتتەن مۇندا دوڭگەلەكسىز قاراپايىم ديىرمەن جاساۋ ونەرى جەتتى; قازاقتاردىڭ اراسىندا بۇرىننان ولاردى جاساۋ تۋرالى تۇسىنىك بار، ال الماتى مەن تالعار وزەندەرى باستالاتىن ۇلكەن الاتاۋدىڭ شاتقالىنان تابىلعان ديىرمەننىڭ ەكى تاسى كونە ديىرمەننىڭ بولشەكتەرى ەكەنى داۋسىز.
قايساق وراعى ءبىراز يىلگەن پىشاققا كوبىرەك ۇقساس، جاقسى شىققان ونىمدە ءبىر قايساق كۇنىنە 20-30 باۋ جاسايدى.
استىق باستىرۋ وگىزدىڭ كومەگىمەن جۇرگىزىلەدى*1, ولار كۇنى بويى جەرگە جايىلعان استىقتى قۋالاي باسادى.
قىرمان الدىن الا سۋ جىبەرىلىپ ىلعالداندىرىلعان، ارتىنان قۇرعاتىلىپ تاپتالعان جەردە جاسالادى. شاماسىنا قاراي قايساق قىرمانعا [بەلگىلى شامادا] وگىزدەردى جىبەرەدى، بىراق مەن التىدان از بولعانىن كورمەپپىن.
تاپتالعان استىق سامال جەلدىڭ كومەگىمەن ادەتتەگىدەي ەلەنەدى. ەگەر جەل سوقپاسا، قايساقتار بۇرىننان قالىپتاسقان ادىسكە جۇگىنەدى: بىرەۋى استىقتى جوعارىعا شاشادى، 2-3 نە ودان كوپ ادام قاپپەن جەلپىپ جەل تۇرعىزادى، سولايشا استىق ۇشىرىلىپ كەپتىرىلەدى. بىراق بۇل باسقا امال جوق كەزدە، تاعامعا پايدالاناتىن ەشتەڭە قالماعاندا بولاتىن سيرەك جاعداي، ادەتتە قايساق بۇل ارادا ۋىلدەپ تۇراتىن جەلدىڭ سوعۋىن سابىرمەن كۇتەدى.
وزىنە قىسقى ازىققا قاجەت تارى نەمەسە وزگە استىق ءتۇرىن ەسەپتەپ العان قىرعىز-قايcاق ونى اۋىلعا اكەلەدى، ايەلى ونىڭ بارلىعىن قابىعىنان تازارتادى. بۇل ءۇشىن تارىنى ء[سال ۋاقىت] شويىن قازاندا قۋىرىپ، كەلىگە تۇيەدى، سودان كەيىن تازالانعان جانە قۋىرىلعان ءداندى (سول ءۇشىن ارنايى [جاسالعان] مىقتى ءجۇن) قاپتارعا سالادى.
تارىنىڭ قالعان بولىگىن ۇرا قازىپ، سوعان كومەدى، ول ارادا تارى قىس بويى نەمەسە كەرەك بولعانشا جاتادى.
بۇل ماقالانى شاعىن شولۋمەن اياقتاي وتىرىپ، ۇلى جۇزدە وزگە جەرلەرگە قاراعاندا باۋ-باقشا ءوسىرۋ ۇعىمى كەڭىرەك دامىعانىن ايتۋعا بولادى.
ءجۇزىم، ورىك، الما*2 جانە وزگە جەمىس اعاشتارىن ءوسىرۋ قازاقتارعا، ارينە، بۇنداي كاسىپ جاقسى دامىعان تاشكەنتتەن نەمەسە باتىس قىتاي پروۆينتسيالارى قۇلجا مەن قاشعار ولكەلەرىنەن كەلگەن.
جەمىس باپتاۋمەن قىرعىز-قايcاقتار جاڭا اينالىسا باستادى دەپ ايتۋعا بولمايدى، ونىمەن تاشكەنتتەن كەلگەن، وزدەرىن شالا قازاقپىز4 دەپ اتايتىن تەگى تاشكەنتتىكتەر كەلگەننەن بەرى عانا قازاقتار اينالىسا باستادى دەپ ايتۋعا بولادى. قايساقتار ولارعا وزدەرىنىڭ باقشالارى مەن جەرلەرىن بەرۋگە قۋانا كەلىسىپ، ولاردان باۋ-باقشا كۇتۋ ونەرىن ۇيرەنەدى.
باقشا سالۋ قايساقتار اراسىندا دامىعان دەپ ايتۋعا بولادى. ول دا تاشكەنتتىكتەردەن كەلدى. باقشاداعى تاناپتاردى بىزدەگىدەي قىلىپ جاسامايدى، ۇزىندىعى ەكى ارشىن، ەنى ءبىر جارىم ارشىن بولاتىنداي شاعىن قىلىپ سالادى. تاناپتاردى سۋارۋ ەگىستىكتەگىدەي ارىقتاردىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسادى، ءار تاناپتى يرەكتەپ ارالاپ شىعاتىن ارىقپەن سۋ جۇگىرتەدى. قيار مەن قاربىز وتىرعىزاتىن تاناپتارعا كوڭ توكپەيدى، ولاردى ءسابىز بەن بۇرشاق ءتارىزدى قاراپايىم ادىسپەن وتىرعىزادى، ايىرماشىلىعى: قيار مەن قاربىزدى سيرەك سەبەدى.
باقشا تۇقىمداستارىنان تانىمالى: ۇزىندىعى ون جەتى قارىس بولاتىن، ءپىشىنى ءتۇزۋ ەمەس بولىپ كەلەتىن قىتاي قيارى. ونىڭ ۇرىعى سيرەك پىسەدى. ول ۇزىن ءارى جىڭىشكە، ءبىزدىڭ قيارلارداي ءدامدى ەمەس. قاۋىندار تاشكەنت، ياركەند، قوقاننان كەلەدى، ولار وتە ءدامدى جانە وتە ۇلكەن، اسقاباق پىشىندەس. قاربىزدار دا ءدامدى، ولاردىڭ تۇقىمى تاشكەنت پەن قىتايدان اكەلىنەدى. مەن بۇل جاقتان القىزىل قاربىزداردى كورمەدىم. ولار وتە ءدامدى، قانتتى، سارعىلت ءتۇستى جانە سالماعى 15-تەن 45 فۋنتقا جەتەدى. كولەمى وتە ۇلكەن جانە قاتتى قابىعىمەن ول دا اسقاباققا ۇقسايدى.
وزگە تۇقىمداردان بەلگىلىسى: ۇلكەن بوتەلكەگە ۇقسايتىن قىتاي اسقاباعى، بۇل اسقاباقتىڭ مويىنى ۇزىن، قىرعىز-قايcاقتار ونى سۇيىق قۇياتىن ىدىس رەتىندە پايدالانادى، بۇرشاق، سارى ءسابىز، شومىر، قىتاي تەمەكىسى جانە كوپتەگەن باسقا داقىلدار.
مەن بۇل جەردە استىق وسىرەتىن ديقاندار مەن باۋ-باقشا سالىپ، تاڭنان كەشكە دەيىن جاز بويى ەڭبەكتەنەتىن قىرعىز-قايcاقتار تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋدى ارتىق سانامايمىن.
ەگىنشى - دامىل تاپپاي كۇنى-ءتۇنى جۇمىس ىستەيتىن ەڭبەكشى. كۇندىز ول القاپتا ءجۇرىپ، تورعايلاردى قۋالايدى، تۇندە ءوزىنىڭ ەگىستىگى مەن باقشاسىن مالدان قوريدى. ول ەشقاشاندا جالاڭاش ءتانىن جاسىرمايدى، ونىڭ دەنەسى جازدىڭ ىستىق اپتابىنان ادام ايتقىسىز قارايىپ كۇيىپ، قاتايىپ كەتەدى.
ونىڭ تاماعى اۋىلدا ىشكەن اسىنان الدەقايدا ناشار، كۇنىنە ديقان ەكى كەسە ايراندى قاناعات ەتەدى، باسقا شايناماسى جوق.
ارىقپەن ەگىستىكتى سۋعارا ءجۇرىپ، ول ەگىندىكتى تەمىر كۇرەك نەمەسە كەتپەنمەن ارالايدى، ونىڭ مىندەتى بارلىق جۇلگەلەردى تۇتاس، بىردەي سۋعارۋ، سۋ جۇرمەگەن اتىزدارعا ۇلكەن توزىممەن كۇرەكپەن سۋ شاشادى. ول مۇنداي توزىمدىلىكتى قىتايلاردان ۇيرەنگەن بە دەپ تاڭداناسىڭ.
ونىڭ جازعى ەڭبەگى استىق باستىرىلىپ، قاپقا سالىنىپ، اۋىلعا اكەلىنگەندە اياقتالعان بولىپ سانالادى. تەك قىركۇيەكتە عانا بۇل بايعۇس ديقان جازداعى بەينەتتى ۇمىتىپ، تىنىش ۇيىقتايدى.
