18 ساۋىردە ءبىز سەمەيدەن اياگوزگە1 بەت الدىق. كازاك بەكەتتەرى ارقىلى وتەتىن جول (ولار ستانتسيا قىزمەتىن دە اتقارادى) سۋسىز سورتاڭ دالادا جاتىر. ءبىز مۇندا ءبىرىنشى رەت كوك ءشوپ كوردىك. ءبىز شىققان كۇنى جىلى بولدى، بوزتورعايلار وزدەرىنىڭ ادەتتەگى انىنە سالۋدا. سۋلى شالعىنداردا بىزگە ءارتۇرلى ۇيرەكتەر كەزدەستى، اسىرەسە، كاسپي تەڭىزىندە بولاتىن تۇرپان نەمەسە اتايكا دەپ اتالاتىن ءتۇرى ءجيى كەزدەستى: ولار تۇزدى سۋدى جاقسى كورەدى جانە وسىنداي ءشول دالالاردا ۇشىراسادى، كوبىنە توپتالىپ ەمەس، جەكە - ۇرعاشىسى مەن ەركەگى بولىپ جۇرگەندى جاقسى كورەدى. وسىمدىكتەردەن تەك قاراپايىم مال جەيتىن شوپتەر: جابايى اسكوك پەن باقباق عانا كورىنەدى. ءبىرشاما جەتىلىپ وسكەن توبىلعى مەن قاراعان كوپ بولدى، بىراق جاڭا جاپىراق جايىپ كەلەدى.

اياگوز جولىنداعى بەكەتتەردىڭ بارلىعىندا قۇدىق سۋىن ىشەدى: اياگوزگە دەيىن ولاردىڭ سانى التاۋ.

18 ساۋىردە ءبىز سەمەيدەن اياگوزگە1 بەت الدىق. كازاك بەكەتتەرى ارقىلى وتەتىن جول (ولار ستانتسيا قىزمەتىن دە اتقارادى) سۋسىز سورتاڭ دالادا جاتىر. ءبىز مۇندا ءبىرىنشى رەت كوك ءشوپ كوردىك. ءبىز شىققان كۇنى جىلى بولدى، بوزتورعايلار وزدەرىنىڭ ادەتتەگى انىنە سالۋدا. سۋلى شالعىنداردا بىزگە ءارتۇرلى ۇيرەكتەر كەزدەستى، اسىرەسە، كاسپي تەڭىزىندە بولاتىن تۇرپان نەمەسە اتايكا دەپ اتالاتىن ءتۇرى ءجيى كەزدەستى: ولار تۇزدى سۋدى جاقسى كورەدى جانە وسىنداي ءشول دالالاردا ۇشىراسادى، كوبىنە توپتالىپ ەمەس، جەكە - ۇرعاشىسى مەن ەركەگى بولىپ جۇرگەندى جاقسى كورەدى. وسىمدىكتەردەن تەك قاراپايىم مال جەيتىن شوپتەر: جابايى اسكوك پەن باقباق عانا كورىنەدى. ءبىرشاما جەتىلىپ وسكەن توبىلعى مەن قاراعان كوپ بولدى، بىراق جاڭا جاپىراق جايىپ كەلەدى.

اياگوز جولىنداعى بەكەتتەردىڭ بارلىعىندا قۇدىق سۋىن ىشەدى: اياگوزگە دەيىن ولاردىڭ سانى التاۋ.

بۇل سورتاڭ ايماق اياگوزگە قاراي ورلەپ، ارقات توبەسىنە اينالادى، ودان ارى قاراي تومەندەي باستايدى. قالاي بولعاندا دا اياگوز ىلديى ەرتىستىكىنەن جوعارى. ارقاتتىڭ قىرلى جوتالارى كوگىلدىر سىلەمدەنىپ الىستان مەنمۇندالاپ، كوڭىلسىز ءارى ءتىرى جان جوق جولدى ءسال دە بولسا ارلەندىرەدى. ارقات تاۋلارى جايىلىمعا جاقسى ەكەنىمەن تانىمال، سوندىقتان مۇندا اياگوز وكرۋگى نايماندارى مەن ۋاق بولىستارىنىڭ قىستاۋلارى شوعىرلانعان. بۇل جەردە بىزگە دەيىن جانە ءبىز ءوتىپ بارا جاتقاندا ءجۇز ۇيدەن اسا سارت ءوتتى. وزدەرىنىڭ ايتۋىنشا، ولار بۇل جەردە 70 جىلدان اسا كوشىپ ءجۇر. العاشىندا ولاردى كوشپەندىلىككە كۇنكورىس ۇيرەتكەن. سەمەي ارقىلى ازيالىق ونىمدەردى ساۋدالاي ءجۇرىپ، كەرۋەندەردى جونەلتۋ ءۇشىن ولاردىڭ ءوز جىلقىلارى مەن تۇيەلەرى بولۋ كەرەك ەدى - ولاردى باعىپ-جايۋ قاجەت، وعان قوسا ولار قىمىزدى جاقسى كورەدى، مىنە وسىدان قازاقتاردان جالعا جەر الىپ، بىرنەشە وتباسى بولىپ كيىز ۇيدە تۇرعان. بۇكىل ازياعا ءتان كوشپەندى، ەركىن ءومىر ولارعا ۇناپ، از ۋاقىتتا ولار 150 ۇيگە كوبەيدى. گەنەرال گۋبەرناتور ولاردى قاشقىنداردى جاسىرىپ، كونتراباندا جاسايدى دەپ كۇدىكتەنىپ، ارقاتتان كەتۋدى بۇيىرادى. ولار رەسەي بودانىنا وتكەننەن سوڭ، نە مەششاندار دەپ جازىلۋعا، نە بۇل ارادان كەتۋلەرى كەرەك بولدى. ولار، شاماسى، سوڭعىسىن ءجون دەپ تاپسا كەرەك.

20 سى كۇنى*1 تۇندە مەن اياگوزگە كەلدىم. اياگوز - شاعىن ستانيتسا، نايمانداردى باسقاراتىن وكرۋگتىك پريكاز دا سوندا ورنالاسقان. ونىڭ نەگىزى 1824 جىلى2 قالانعان. قازاق دالاسىنداعى بارلىق ستانيتسالاردىڭ ىشىندە اياگوز كوزگە ەڭ قوراشى سياقتى، دەگەنمەن، كوكپەكتى ودان اسىپ تۇرعان جوق دەسەدى. بىرنەشە اعاش ۇيلەرى بار شاعىن بەكىنىس، فورتشتادت، تاتارلار تۇراتىن بولىكتە ورنالاسقان مەشىت جانە جەركەپەلەر. جاڭا ەرەجە بويىنشا، سەمەي وبلىسى قۇرىلعاننان بەرى، ول قالا دەپ اتالادى جانە بىرنەشە شالاقازاق ونىڭ ازاماتتارى. شالاقازاقتار3 - ياعني، جارتىلاي قازاقتار دەپ ورتا ازيادان شىعىپ، ورىس بوداندىعىنا وتكەن جانە قازاق بولىستارىنا قازاقتارمەن بىردەي قۇقىقتا جازىلعان ادامداردى اتايدى. ولار دالانىڭ شىعىس وكرۋگتەرىندە وتە كوپ: اياگوز، كوكپەكتى جانە ۇلى جۇزدە. بۇل اتاۋ ءبىزدىڭ ساپارنامادا ءجيى كەزدەسەتىن بولار، سوندىقتان ءبىراز شەگىنىس جاساساق، كەشىرىم وتىنەمىز.

P. S. اياگوز وكرۋگىنداعى نايمان رۋى تۋرالى.

 

كەشكە ءبىز اياگوزدى ارتقا تاستادىق، سوسىن اياگوز وزەنىنىڭ تۋمىرزا دەپ اتالاتىن سالاسىنان ءوتىپ، وزەننىڭ وڭ جاق تاۋلى-تاستى جاعلاۋىمەن ورلەي وتىرىپ، تۇنگە جاقىن قاپال جولىنىڭ ءبىرىنشى بەكەتى - ەسكى اياگوزگە كەلىپ جەتتىك.

اياگوز وزەنىنىڭ بويىنان ءبىز اناعۇرلىم جاندانعان تابيعاتتى كوردىك. دالا تۇتاسىمەن جاسىل جەلەكتىڭ اشىق ءتۇستى كىلەمىنە ورانىپتى. قاراعان، توبىلعى، تال تەرەك جاپىراقتار جايىپ، كۇننىڭ كوزى دە ءبىرشاما جىلىنىپ، وڭتۇستىككە ءتان الاۋمەن قىزدىرىپ تۇر. جابايى اسكوك تاۋ بوكتەرىن جاۋىپ تۇر، بويى ۇزارىپ وسكەن. قالىڭ وسكەن ىرعاي، تال، مويىلمەن كومكەرىلگەن، اراسىنان تەرەكتەر سورايىپ كورىنگەن وزەن جاعالاۋى ءشيدىڭ اق باسى جانە سيرەك قارا توپىراقتى شۇراتتاردا قاراعان مەن توبىلعىدان باسقا ەشتەڭە جوق سورتاڭ جەرمەن جۇرگەن ءۇش كۇندىك ساپاردان كەيىن4 وتە جاعىمدى اسەر قالدىردى. جاعالاۋعا جاقىن جەرلەر جايىلىمدىق جانە شابىندىق شوپكە باي، ال جاعاداعى ورمان قىسقى بوران مەن داۋىلعا جاقسى قالقان. قازاق اڭىزدارىندا اياگوزدىڭ جايلى اعىسى ماداقتالاتىنى بەكەر بولماسا كەرەك.

ءوزىن قورشاعان يەن دالا مەن سۋسىز ءشول دالاعا قاراعاندا، اياگوز راسىمەن-اق جۇماق بولىپ كورىنەدى. ونىڭ كوك ءشوپ پەن شالعىنعا تولعان سولتۇستىك جاعالاۋى ورىستار مەن ولاردىڭ بەكەتتەرى بولماعان كەزدە، قازاقتاردىڭ ۇنەمى كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن قونىسى بولعانى انىق. قازاقتار كازاكتارمەن كورشى بولۋدان قورقادى. بۇل الدەنەگە نەگىزدەلگەن بە، جوق پا بەلگىسىز، بىراق ساقتىق ماقتاۋعا تۇرارلىق قاسيەت. مەن اياگوزدى وتە جاقسى كورەمىن جانە سۇيسىنەمىن، بايان سۇلۋدىڭ التىن ايدارلى قوزى كورپەشكە دەگەن ماحابباتى تۋرالى اڭىزدىڭ وقيعاسى وسى جەردە وتكەنى دە بۇعان از سەبەپ بولماسا كەرەك.

ساپارىمىزدىڭ جەلىسىن ارى قاراي تارقاتايىق. №2 بەكەتتە ءبىز وڭ جاعالاۋعا اۋىستىق. بۇل كەزدە ءتۇن بولاتىن. 4 ءشى نومىرگە جەتپەي، 10 شاقىرىمداي جەردە قازاقتار جىرىندا ايتىلاتىن ايگىلى قوزى كورپەشتىڭ مولاسى5 تۇر. ءبىز پوەمانى جاقسى زەرتتەگەنبىز، سوندىقتان ولاردىڭ مولاسىن كورگىمىز كەلدى. №2 بەكەتتەن شىققان ۋاقىت بويىنشا قىزىلقيا بەكەتىنەن تۇندە ءوتۋىمىز كەرەك بولاتىن. بىراق ءبىز تاڭەرتەڭ سوندا تۇرىپ*2, مولادا شاي ىشكىمىز كەلدى: جولدا شاي ىشكەن جاقسى، اسىرەسە، ەسكى قيراندىلار مەن مولالاردا. وتكەن تۋرالى ويلايسىڭ، بۇگىنگىڭدى ايالايسىڭ. وسى ماقساتپەن جامشىككە تەك تاڭەرتەڭ، كۇن كوتەرىلگەن كەزدە، بوزتورعاي العاشقى ءانىن شىرقاپ، ءتۇن پەردەسى تۇرىلگەندە، تۇنگى بۇلتتار سولتۇستىككە اۋىپ، باتىستان*3 تاڭعى قىزعىلت كۇن كوتەرىلگەندە، جارىق اعاشتاردىڭ بۇتاعىنا ءتۇسىپ، سۋ كەرەمەت تاماشا تۇسكە ەنگەن كەزدە، وسىنداي پوەتيكالىق ساتتە مولانىڭ باسىندا بولۋدى تاپسىردىق.

ادام جوبالايدى، بىراق قۇداي شەشەدى. ءتۇنى بويى جاڭبىردىڭ ءىرى تامشىلارى جەڭىل اربانىڭ شاتىرىن ۇرعىلاپ تۇردى. شارشاعان اتتار، باتپاقتا اياقتارىن ازەر باسىپ ءجۇرىپ كەلەدى. تەك شىبىقتىڭ شارتىلداعان داۋىسى مەن شارشاعان اتتاردىڭ پىسقىرىنۋى، دەلبەشىنىڭ ايعايى عانا جاڭبىردىڭ ءبىرسارىندى دىبىسىن بۇزىپ تۇردى.

ناشار ءتۇن بولدى، سوندىقتان ءجۇرۋ دە قيىندادى. جاڭبىر ويلاعان جوسپارىمىزدى بۇزباسىن دەگەن كۇدىك، الاڭداۋمەن جامشىككە بىرنەشە رەت: «قالاي، اسپان اشىلمادى ما؟» دەپ ساۋال تاستادىم. سۋىق سۇيەگىنە دەيىن وتكەن دەلبەشى «جوق!» دەپ كۇڭكىلدەي جاۋاپ بەردى دە، تاعدىرعا نازالانعانداي «نە بوپ كەتتى، برر...» دەپ تىزەسىنە جينالعان سۋدى توكتى. مەنىڭ وعان جانىم اشىدى، تەزىرەك جۇرسەك، ول باياعىدا جىلى پەشكە قىزدىرىنىپ وتىرار ەدى. بايان سۇلۋدىڭ ەستەلىگىن كورمەي كەتۋ دە وبال.

وسىلايشا ءبىز ءبىر ساعات جۇردىك.

-         مارتەبەڭىزگە قۇلدىق، - دەدى جامشىك، - مىنە مولا!

مەن باسىمدى شىعاردىم. كۇننىڭ كوزى تۇنەرگەن بۇلتتاردان شىعىپ كەلەدى، اسپاندى سۇر بۇلت باسقان، بۇرىنعىسىنشا جاڭبىر جاۋىپ تۇر، كوبىكتەنگەن اتتار باتپاقتى سورتاڭ جەرمەن ازەر ءجۇرىپ كەلەدى، وزەننىڭ سول*4 جاعىندا توبىلعىلاردىڭ اراسىنان مولانىڭ ۇشكىر باسى كورىندى: ول قىزىل كىرپىشتەن قالانعان بولىپ كورىندى. مۇنداي اۋا رايىندا شاي ءىشىپ، قازاقتاردىڭ ەسكەرتكىشىن تاماشالاۋ تۋرالى ويلاۋدىڭ ءوزى ارتىق ەدى.

-         شاماسى، وزەن دە ارناسىنان شىعايىن دەپ تۇر، جوعارى مارتەبەلىم، - دەدى جامشىك مەنىڭ ويىمدى وقىپ قويعانداي.

-         ولاي بولسا، جۇرە بەر، قايتار جولدا قارارمىز، - دەدىم مەن، سوسىن تونعا ورانىپ، ۇيىقتاپ الايىن دەپ كوزىمدى جۇمدىم.

وزاعاش بەكەتىندە شاي ءىشتىم. وزەننىڭ سولتۇستىك جاعالاۋى جايىلعان لاي سۋ مەن سورتاڭ باسقان دالا. اياگوزدىڭ جاعالاۋىن بويلاعان جولمەن وزەننىڭ ارناسىنان شىعۋى سەبەپتى ءجۇرۋ مۇمكىن بولمادى. ءبىز اينالىپ جۇردىك. الدىمىزدا تەگىس سورتاڭدى باتپاق دالا جاتتى. ءشيدىڭ اقسەلەۋ باستارى شوقتانىپ ءوسىپ تۇر، تىپتەن كوپ. ءار جەردە قارايىپ شەڭگەل، بايالىش، كوكپەك، بۇرگەن ءوسىپ تۇر. وسىلايشا ءبىز 25 شاقىرىمداي جۇردىك. اقىرى ارعاناتى جوتاسىنا شىقتىق. مۇندا وسىمدىكتەر تابيعاتى وزگەرىپ سالا بەردى. تىعىز توپىراقتى جوتا بەتكەيى جابايى اسكوك پەن كازاكتار جابايى شومىر دەپ تە اتايتىن وسىمدىككە ۇقساس شوپكە بولەنگەن. وسى تاۋدىڭ ورتاسىندا اتاۋىن سودان العان بەكەت تۇر. بەكەتتىڭ ارتىندا ءسابىزشوپ پەن جابايى سارعالداق وسەدى. لەپسىگە قاراي جوتانىڭ باۋرايىندا جابايى شومىر مەن توبىلعى، ال ارى قاراي جازىق دالادا راۋعاش، سارىمساق، جۋسان مەن كوكپەك قاۋلاپ تۇر. راۋعاشتىڭ كوپتىگى سونشالىق، تۇتاس دالا قىپ-قىزىل تۇسكە بويالعان. (ستانتسياعا جاقىن) كوتەرىڭكى تۇستا توبىلعى، ۇساق قاراعان مەن سارعالداق كەزدەستى. اياگوزدەن ارعاناتىعا دەيىن، ودان ارى لەپسىگە قاراي جايىلىمدىق ءشوپ مۇلدەم كەزدەسپەدى. بۇل جەرلەردە كوشپەندىلەر ءومىر ءسۇرىپ، قونباعان، ونى كوشپەندىلەردەن [قالعان] بىردەن-ءبىر ەسكەرتكىش - مولانىڭ جوعىنان بايقاۋعا بولادى6, اياگوز بەن لەپسى جانە باسقا دا وزەندەر بويىندا كوپ كەزدەسەتىن زيراتتاردىڭ مولدىعى ولاردىڭ*5مالعا جايلى ەكەنىن دالەلدەيدى.

 

قوزى كورپەش بايان سۇلۋ مولاسىنداعى بالبال تاستار. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قاۋىرسىنمەن سالعان سۋرەتى، 1856 ج.

(309 بەت)

 

ستانتسيانىڭ ورتا تۇسىندا، لەپسىگە تاقاۋ، ارعاناتى بەكەتىنەن لەپسىگە قاراي جوتالار تىزبەگى باستالادى، ودان ءارى جەر بەدەرى مۇلدەم وزگەرەدى. جوتالار تىزبەگىنىڭ وڭتۇستىك جازىعىندا قامىسپەن كومكەرىلگەن كول جاتىر. جازدا ول كەۋىپ كەتەدى، كوكتەمدە لەپسى تاسىعاندا سۋعا تولادى.

ءبىز بۇل جەرگە كەشكە كەلدىك. قازداردىڭ قيقۋى مەن باقانىڭ ءبىر ەرەكشە ءتۇرىنىڭ ايعايى جاعىمسىز بولعانى سونداي، قۇلاعىمىزدى تىعىنداۋعا ءماجبۇر بولدىق. وزەننىڭ جاعالاۋىندا، تاۋ جاقتا، لەپسىنىڭ ساعاسىنا قاراي قازاق مولالارى كورىندى. ولار سانسىز كوپ. جولدا قىستاۋلاردىڭ جۇرتى بايقالدى جانە ءبىز كەلگەندە، اۋىل وتىردى. مولالاردان بايقالعانداي، بۇل ورىندار كوشپەندى رۋلاردىڭ جينالاتىن جەرى بولسا كەرەك. قازىرگى قازاقتار بالقاشتىڭ قامىسىن قىستايدى، ال جازدا تاۋعا كوشەدى، بۇل جەردە ءسال دامىلداپ، مىندەتتى تۇردە ون كۇندەي تىنىعادى. وسى كولدەن لەپسىگە دەيىن (ون شاقىرىمداي جەر) ءبارى قۇمعا بوككەن. قۇمدار سۋسىمالى. قامىس، شيلەر وتە كوپ، ارا تۇرا كوكپەك، شەڭگەل، اقتاستى*6 كەزدەسەدى، بارى وسى. قۇمدا تاسباقا مەن جىلاندار وتە كوپ.

وسىندا لەپسىنىڭ اعىسى باستالادى. لەپسى باستاۋىن الاتاۋدان الادى دا، بالقاشقا قۇيادى. ونىڭ سۋى تەرەڭ. جاعاسىندا ءبىرشاما قالىڭ ورمان وسەدى - تال-تەرەك، جيدە، جىڭعىلدار. ساعاسى قالىڭ جانە بيىك قامىسپەن كومكەرىلگەن. قامىستا ءتۇرلى قۇستار بولادى جانە جولبارىس كەزدەسەدى. بىردە جولبارىس بەكەتتە تۇرعان قاراۋىلدى تالاپ تاستاعانى بولعان.

ونىڭ كليماتى*7 اجەپتاۋىر قۇبىلمالى. اقپاننىڭ اياعىندا وندا قار بولعان جوق، سوندىقتان روجدەستۆو*8 مەرەكەسىنە قاراي ولار*9 قازداردىڭ جۇمىرتقاسىن جەگەن. وسى القاپتا ءبۇيى مەن سارىشاياندار بار دەسەدى. بىرنەشە جىل بۇرىن بۇل وزەن ورىس يەلىكتەرىنىڭ وڭتۇستىكتەگى شەكاراسى بولعان جانە ودان وتۋگە قاتاڭ تىيىم سالىناتىن، ال قازىر... قازىر جاعداي باسقاشا!

تۇندە باسقان ارقىلى ءوتىپ، تەك تاڭعا قاراي اقسۋعا جەتتىك. اقسۋ ارقىلى لەپسىدەگى سياقتى وتكەل بار.

|| اقسۋدىڭ اعىسى جىلدام، ونىڭ جاعالاۋى كەي جەردە تەرەكپەن كومكەرىلگەن. جاعالاۋ تەگىس، لەپسىگە قاراي جازىق دالا، ءدال سونداي دالا قيسىقاۋىزعا دەيىن سوزىلىپ جاتىر.

اقسۋدان ءبىز الاتاۋدىڭ قارلى شىڭدارىن كوردىك. بۇل تاۋلاردىڭ الىس سىلەمدەرى كوگىلدىرلەنىپ اسپانعا ۇلاسىپ كەتكەندەي كورىندى. كەي جەرلەردە شىڭدار بۇلتتان اسىپ كورىنەدى. كوتەرىلىپ كەلە جاتقان كۇن ولارعا قىزعىلت ءتۇستى ساۋلە شاشادى. عاجايىپ كورىنىس. قيسىقاۋىز الاتاۋمەن سالىستىرعاندا، جۇزجىلدىق ەمەننىڭ كولەڭكەسىندە وسكەن ءشوپ سياقتى. ءبىز جۇرگەن دالا تەگىس، بىرەۋ ادەيىلەپ تاپتاعانداي جانە وندا جۋساننان باسقا ەشتەڭە جوق. وڭ جانە سول جاقتان دوڭگەلەك جانە قامال تارىزدەس مولالار كورىنەدى، كوپشىلىگى كۇمبەزدى. جولدا جىلقىلاردىڭ ءۇيىرى مەن قويدىڭ وتارى كەزدەستى، الىستان قازاق ۇيلەر قىلاڭدادى. ءبىزدى كورگەن قازاقتار الىسىراق كەتۋگە تىرىستى، ءبىز سۇلتاننىڭ قونىسى قايدا ەكەنىن سۇرايىق دەپ مالشىنى توقتاتقاندا، اۋىلداعى ايەلدەر شۋ كوتەردى. اۋىل شۋلاپ كەتتى. ايەلدەر ءبىر ۇيدەن ەكىنشىسىنە جۇگىرىپ، بىرەۋدىڭ اتىن اتاپ شاقىردى، شاماسى ءبيدى بولسا كەرەك.

-         ولار مەنىڭ قويىمدى الىپ كەتتى، - دەدى ءبىر اششى داۋىستى ايەل، شاماسى، ءوزى سولاي بولجاسا كەرەك، - مەنىڭ كەزەگىم ەمەس قوي، - دەپ شىڭعىردى ول.

ءبىز ءارى قاراي كەتتىك، اۋىل تىنىشتالا باستادى. تەك جاڭاعى ايەلدىڭ اششى داۋىسى عانا بىزگە جەتىپ تۇردى، كۇمان جوق، قويىن ورىستاردان ساقتاپ قالعانى ءۇشىن ول اللاعا العىس جاۋدىرىپ جاتىر.

 

اياكوز وزەنى جاعاسىنداعى بالبال تاستاردىڭ ءپروفيلى

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قاۋىرسىنمەن سالعان سۋرەتى، 1856 ج. (309 بەت)

 

|| 15 مامىر. شەلەك وزەنىندەگى تۇنەمەلىك.

شەلەك وزەنى باستاۋىن الاتاۋ تاۋىنىڭ ورتالىق بيىكتىگىنەن الادى، سول جەردەن تالعار وزەنى دە باستالادى، سوسىن تاۋدىڭ ورتاسىن جارىپ باتىسقا*10 قاراي، جىڭىشكە وزەنىنە قۇلايدى; سوسىن ىلەگە قۇيعانشا سولتۇستىك شىعىسقا*11 قاراي اعادى. وعان قۇياتىن نەمەسە دۇرىسى ونى قۇرايتىن شاعىن وزەندەر - قۋعانتور، دەلە قاراعايبۇلاق، سۇتتىبۇلاق، ءۇشبايسورىن، كۇدەرگە، قۇرمەنتە، ەكى سارىبۇلاق (كۇلدى سارىبۇلاق، اسۋ سارىبۇلاق), ساتىلى جانە قارابۇلاق، سول جاقتان ۇشبۇلاق، تەكجول، جىڭىشكە، سارىبۇلاق جانە اسۋ*12. شەلەكتىڭ اعىسى ارقىلى كەلەسى اسۋلار7 وتەدى: قۋعانتور مەن دەلە قاراعاي. شەلەككە وڭ جاقتان قۇياتىن بارلىق وزەندەردەن اتپەن وتۋگە بولادى. تەك قۇرمەنتىدەن عانا ماۋسىم مەن تامىز ايلارىندا تۇيەلەر وتە الادى.

شەلەكتىڭ اعىسى بارىنشا جىلدام، جىلدىڭ بارلىق ۋاقىتىندا ونىڭ سۋى ۇنەمى تولى بولادى جانە ول ءبىرشاما كوپ جەرگە جايىلادى. ول تاۋ باسىنداعى قار سۋىنان ماۋسىمنىڭ اياعىندا تاسيدى دا، تامىزعا دەيىن، قازاقتار ايتقانداي تارى جينايتىن ۋاقىتقا دەيىن سوزىلادى. شەلەكتىڭ جوعارعى اعىسى قازاقتاردىڭ ۇنەمى قىستايتىن مەكەنى، ەرتە كەزدەردە قارابۇلاقتان ۇشبايسورىنعا دەيىن سارىباعىشتار مەكەندەگەن، قازىر وندا الباندىق قىزىلبورىك رۋى قونىستانادى. قىس كەزىندە مالدى جايىپ، باعۋعا وتە قولايلى دەپ باقالى شاتقالى سانالادى، ول جىڭىشكە مەن سارىبۇلاق وزەندەرىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان. باقالى - باقانىڭ كوپ جەرى دەگەن ماعىنا بەرەدى. سارىباعاش رۋىنان شىققان ءبىر قىرعىز مەنى ماناپ ۇمبەتالى سول جەردە قىستاعاندا، ءبىر باستاۋدا قىس بويى باقالار باقىلداعان دەپ سەندىردى. ونىڭ ايتۋىنشا، باقالاردىڭ تەرىسى اپپاق، ال ۇلكەندىگى جۇدىرىقتاي بولىپتى. قازاقتار دا وسىلاي دەيدى. شەلەكتىڭ جوعارعى جاعىندا بەتەگەدەن8 باسقا ءشوپ وسپەسە دە، ساقىلداعان ايازدى قاتاڭ قىس، قالىڭ قار مەن ۇيىتقىعان بوران ەشقاشان بولماعان، قالاي بولسا دا جاسى 80 گە كەلگەن شالداردىڭ ەسىندە جوق.

شەلەك بويىنداعى الاتاۋ قالىڭ شىرشا ورمانىنا بوككەن. شەلەكتىڭ جاعالاۋىنداعى القاپتاردا مال جەيتىن ءشوپ جوق، تەك جۋسان مەن قىزعالداق بار، بىراق وزەننىڭ جاعاسى تال، جيدە اعاشى، توبىلعى، جىڭعىلعا تولى. بۇل بۇتالار وزەننىڭ ماڭىندا قالىڭ، جاپ-جاسىل القاپ تۇزەدى. وزەن اعىسىنىڭ ورتا تۇسىنا ونى قورشاعان تالداردان بيىك ورمان تۇزىلەدى. قازاقتار ونى باۋاعاش9 دەپ اتايدى. ىلەگە قۇيار تۇستا ول قامىس پەن سەكسەۋىلگە ورانادى. شەلەك پەن ىلەنىڭ قاراتۇرىققا دەيىنگى اراداعى بۇرىشتىڭ جاعالاۋىندا، دالالىقتار ايتقانداي، جاقسى شابىندىق جەر بار. بۇل جەردەن تاۋعا دەيىن تەك شەڭگەل مەن شي وسەدى.

قاراتۇرىقتان شەلەككە قاراي جۇرەتىن جولدا سول جاقتا سۋلى ساي بار، ول ءبىر باتىردىڭ مولاسى بويىنشا - قورام دەپ اتالادى. ول جولمەن قاتارلاسا ورنالاسقان. ونىڭ شەلەككە جەتەتىن اياعى باتپاققا اينالعان، جايىلىم ءشوبى كوپ وسەدى. ونىڭ ەكىنشى جاعىنداعى قۇرعاق جەردە قامالداردىڭ قيراندىسى، دۇرىسىن ايتقاندا، قازىلعان ور ورىندارى جاتىر، قاسىندا قۇدىق بار. قازاقتاردىڭ اڭىزى بويىنشا، مۇندا قالماقتاردىڭ بەكىنىسى بولعان جانە ابىلاي حان ونى قيراتىپ، شەلەك القابىن جاۋدان تازارتقان. شەلەكتىڭ وزىندە، باۋاعاشتان جوعارى جەردە ودان دا ۇلكەن قورعاننىڭ ۇيىندىلەرى جاتىر10. ماعان سارىباعىشتار ايتقانداي، مارقۇم ورمان باتىر وسى جەرلەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەندە ايەلدەر مەن بالالار سول جەرلەردەن ءىنجۋ، مارجان، لاعىل، مونشاق تاعى باسقا بۇيىمدار تاپقان. مەنىڭ ءوزىم العاشقى بالشىقتان جاسالعان قۇمان مەن قىش قۇمىرا سىنىقتارىن تاۋىپ الدىم.

شەلەكتەن ىستىقكولگە كەرۋەن جولى تەمىرلىكتەن قارقاراعا قاراي وتەدى، جۇرۋگە سونشالىقتى قولايلى ەمەس، كەلەسىسى شەلەكتىڭ جوعارعى جاعىمەن سوگەتى11 تاۋى ارقىلى وسى اتتاس اسۋدان ءوتىپ، تورايعىر تاۋىمەن ءجۇرىپ، ودان ءارى ءۇش مەركىدەن قارقاراعا شىعادى; شارىن القابىنان قارقاراعا قاراي تەمىرلىك جولى مەركى جولىمەن بىرىگىپ، جالعىز وتكەل (ۇلكەن كەرۋەندەر ءۇشىن) سانتاش ارقىلى وتەدى.

تەمىرلىك جولى اناعۇرلىم قولايلى، ءتىپتى اربامەن جۇرۋگە بولادى. جالعىز كەدەرگى - تەمىرلىك وزەنىنىڭ اعىسىنان پايدا بولعان ساي. سوگەتى جانە مەركىمەن وتەتىن جول تۇيەلەرگە ىڭعايلى، بىراق ارباعا قيىن. ءبىزدىڭ جاساعىمىزدا ءبىر اربا مەن كىشكەنتاي تاۋ زەڭبىرەگى بولعاندىقتان، ءبىز تۇيەگە اربا مەن زەڭبىرەكتى ارتىپ، سوگەتى اسۋىن تاڭدادىق.

 

16 مامىر. سوگەتى تاۋى، قارابۇلاق باستاۋىنداعى تۇنەمەلىك.

شەلەكتەن ونىڭ اعىسىن بويلاپ سوگەتى اسۋىنا بەتتەدىك. سوگەتى - باتىستا سوگەتى تاۋىن بوگەتىدەن ءبولىپ، ونىڭ شىعىس جاعىنا جاپسارلاسىپ جاتقان شاتقال. سوگەتى دەگەن اتاۋ قازاقتار تۇسىندىرگەندەي، سوقماق - ۇيرلەۋ دەگەن ەتىستىكتەن شىققان. وندا ۇنەمى قاتتى جەل سوعادى. بوگەتى بۇعى دەگەن سوزدەن شىققان. وندا بۇعىلار كوپ.

وسىلايشا، ءبىز الدىمىزدا سوگەتى تاۋى، وڭ جاعىمىزعا سوگەتىنى اسى مەن ساۋىسقاندىق تاۋلارىنان بولەتىن شەلەك وزەنى اعاتىن شاتقالدى الىپ، تۋرا وڭتۇستىككە قاراي جۇردىك. تۋرا وسى ارادا شەلەككە سول جاقتان اسى وزەنى قوسىلادى، ول اسى تاۋىن ساۋىسقاندىق تاۋىنان ءبولىپ تۇرادى. اسى ءوز باستاۋىن الاتاۋدىڭ ءبىر ساعاسىنىڭ باتىس قىراتىنان الادى، ونىڭ سولتۇستىك-شىعىس جاعىنان تۇرگەن شىعادى. اسىنىڭ جوعارعى جاعى تاۋلى قىراتتان شىققاندا، شاعىن جازىق تۇزەدى، ول «اسىنىڭ جايلاۋى»، نەمەسە ارالتوبە دەگەن اتپەن تانىمال. شەلەكتىڭ القابىمەن، تاۋلارعا قاراي سار دالادا قازاقتار قۇنارسىز توپىراقتى قانشا جىرتىپ، باپتاسا دا، جۋسان عانا وسەدى.

شاتقال ارقىلى وتەتىن جول قاتتى جاڭبىردىڭ كەسىرىنەن قازىلىپ، بۇلىنگەن. ءبىز باسقا جولمەن تاۋ باسىنا قارابۇلاق جانە ءۇيتاس باستاۋى ارقىلى وتۋگە ءتيىس بولدىق. بۇل اسۋ تىك جانە ارباعا قيىن بولدى، بىراق ءبىزدىڭ جاساق پەن تۇيەلەرىمىز كوپ كەدەرگىگە ۇشىراعان جوق. ونىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا ءبىر تىك جەر بار جانە قيا بەتكەيگە قاتارلاسا ءبىر سۇرلەۋ جاتىر. جالپى، شاعىن كۇش جۇمساپ، ونى اربا جۇرۋگە قولايلى ەتۋگە بولار ەدى. ءبىز ونىڭ وڭتۇستىك باۋرايىندا، قارابۇلاق ماڭىندا تۇنەدىك. تاۋدا ىرعاي، سارىاعاش كوپ بولدى، الما اعاشتارى دا كەزدەستى. كۇن جاڭبىرلى، سۋىق بولدى.

17 مامىر. تورايعىر تاۋىنىڭ تەرىسكەي جاعى. ايىر اسۋى جانە سول اتتاس بۇلاق.

سوگەتى تاۋىنان تورايعىر تاۋىنا قاراي ەڭكەيگەن ءۇستىرت ارقىلى ايىر اسۋىنا شىقتىق، ءدال كوتەرىلەر تۇستا جاڭبىر ءبىزدى توقتاۋعا ءماجبۇر ەتتى. ءبىز [تورايعىر تاۋىنىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا] تۇنەدىك، دەگەنمەن ءسال جۇرگەندە كۇنگەي جاعىنا شىعۋعا بولار ەدى. تەرىسكەي -تاۋدىڭ سولتۇستىك نەمەسە [سولتۇستىك] باتىس باۋرايىنىڭ جالپى اتى، كۇنگەي - وڭتۇستىك نەمەسە [وڭتۇستىك] شىعىس باۋرايى.

 

ىلە وزەنىنىڭ القابى، ىلە الاتاۋى، بوگەتى جانە تورايعىر تاۋلارىنىڭ كورىنىسى. ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كۇندەلىكتە قاۋىرسىنمەن سالعان سۋرەتى

(314-بەت).

 

سوگەتى تاۋىنا ورلەيتىن وسى تاۋ ارسىنداعى تار القاپتا راۋعاش كوپ بولدى، ال تورايعىر تاۋىنا قاراي ەڭكەيگەن بوكتەردە بىرىڭعاي جۋسان مەن بەتەگە وسەدى. راۋعاشتىڭ گۇلدەپ بىتكەن شاعى ەكەن، ءتىپتى جاپىراقتارى قىزارىپ كەتكەن. وڭ جاقتا، ءبىزدىڭ جولىمىزبەن قاتار شەلەك وزەنى اعىپ جاتتى. ونىڭ اعىسى، ياعني سوگەتى مەن تورايعىر اراسىنداعى اعىستى قازاقتار بارتوعاي شاتقالى12 دەپ اتايدى، سول جاقتا ءبىزدىڭ جولىمىزدى بويلاي، جازىقپەن شارىن اعىپ جاتتى.

شارىننىڭ بوگەتى مەن تورايعىر تاۋلارى بىتكەن جەردەگى اعىسىن قازاقتار سارىتوعاي13, ال ونىڭ ءبىرىنشى مەركى قۇياتىن جەردەن سارتوعايعا دەيىنگى ارانى اقتوعاي14 دەپ اتايدى. بۇل تۇنەمەلىكتە كەش سۋىق بولدى، جەل كۇزدەگىدەي سوقتى. ءتۇنى بويى قاردىڭ قاتتى جاۋعانى سونشالىقتى، الاتاۋدان ىلە جازىعىنا دەيىنگى بارلىق القاپ قىستاعىداي اپپاق بولىپ جاتتى. اياز قاتتى بولدى، ءبىز تونعا ورانىپ، كيىز ۇيگە وت جاقتىق. سۋىق رەوميۋر بويىنشا 50 بولدى. مىنە، تورايعىر تاۋىنان قاراعاندا جوعارىدا ايتىلعان ءۇستىرت پەن توڭىرەكتىڭ كورىنىسى.

تورايعىر - تورى ءتۇستى ايعىر دەگەن ءسوز. قازاقتاردىڭ اڭىزى بويىنشا، ولار وسى ارادان قالماق جوڭعارلاردى قۋعان كەزدە، وسى تاۋدان تورى ايعىر تاۋىپتى.

 

شارىن جانە مەركە وزەندەرى القاپتارىنىڭ كورىنىسى.

ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كۇندەلىكتە قاۋىرسىنمەن سالعان سۋرەتى (315-بەت).

 

تورايعىر - البانداردىڭ تاماشا قىستاۋى. ەلدىڭ ايتۋىنشا، وندا مۇلدەم قار بولمايدى، ال بولسا دا، از جاۋىپ، تەز ەرىپ كەتەدى. ەڭ قاتاڭ قىس پەن جۇتتا مال تەك قىنا جەپ كۇيلى شىعادى - ءشوپتىڭ كۇشتىلىگى مەن توپىراقتىڭ قۇنارلىعى سونداي. سوندىقتان قازاقتار مۇنى جۇعىمدى جەر دەپ ايتادى. مامىر ايىندا ءبىز قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن وسى قۇنارلى جەردە قار جاتقانىن كوردىك. قاردىڭ كوپ بولعانى سونشالىقتى، ونىڭ مۇلدەم ەرىپ كەتۋى ءۇشىن ءۇش كۇن قاتارىنان كۇننىڭ كوزى شىققانى كەرەك بولدى، ءبىز ءۇشىن ۋاقىت قىمبات بولدى، سوندىقتان ءبىز كەلەسى تاڭدا اتتانىپ كەتتىك جانە [تورايعىر] تاۋىنىڭ كۇنگەيىندەگى سۇلۋ قاراشوقى شاتقالىندا ءسال دامىلدادىق.

18 مامىر. تورايعىر تاۋىنىڭ كۇنگەي [جاعى]. سۇلۋ قاراشوقى شاتقالىنداعى بۇلاق.

ايىر اسۋى سوگەتى سياقتى تىك بولماعانىمەن، جولدا جاتقان ءداۋ تاستار ونى اربا وتۋگە قولايسىز ەتەدى. بۇل جارتاستاردىڭ نەگىزىن قۇرايتىن تاستار ۇساق قۇمدار، ونداي تاستارمەن فينليانديادا جولداردى توسەيدى.

 

راۋعاش. ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتى. قارىنداش. 1856 ج.

(316 بەت)

 

ىرعاي، ارشاگۇل*13, ارشا جانە وزگە تاۋ بۇتالارى كوپ بولدى. مەن مۇندا ءبىرىنشى رەت قازاقتار راۋاعاش نەمەسە راۋعاش دەپ اتايتىن قىمىزدىقتىڭ ەرەكشە ءتۇرىن كەزدەستىردىم. بۇل وسىمدىكتىڭ كەۋەك دىڭىنە ءدامى جاعىمدى قىشقىل شىرىن تۇنادى. ونىڭ جاپىراقتارى كادىمگى قىمىزدىقتىڭ جاپىراقتارى ءتارىزدى، بىراق تىم ۇلكەن. ءدامى انارعا ۇقسايدى.

تاۋدان شىققان سوڭ ءبىزدىڭ الدىمىزدان وڭتۇستىك باتىسقا [جانە] قۋلىق تاۋىنا باعىتتالعان القاپ اشىلدى. بۇل القاپ سولتۇستىكتە قۋلىق تاۋلارىمەن، سولتۇستىك شىعىسىندا مەركىمەن، وڭتۇستىك شىعىسىندا الاتاۋمەن، وڭتۇستىگىندە - الاتاۋ جانە جىڭىشكەدە شەلەك وزەنىمەن، وڭتۇستىك-وڭتۇستىك باتىستا ۇشقۇمبەل قىراتى، ال وڭتۇستىكتە تورايعىر قىراتىمەن15 شەكتەسەدى.

 

جايراندار. ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتى. قارىنداش. 1856 ج.

(317 بەت)

 

ءبىزدىڭ تۇنەمەلىگىمىزدىڭ وڭ جاعىندا شەلەك اعىپ جاتتى. ونىڭ الاتاۋدى جارىپ وتەتىن شاتقالى جانە سول جەردە شەلەككە قۇياتىن جىڭىشكە وزەنىنىڭ شاتقالى ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاتتى. سول تاراپتا شارىن، دالىرەك ايتقاندا، اقتوعاي القابى، ال ونىڭ الدىندا وڭتۇستىك شىعىستا قۋلىق پەن ءۇش مەركى اعاتىن قىراتپەن جالعاساتىن، شارىنعا قۇياتىن ءمۇيىس بايقالدى. ءبىز وسى جازىققا قاراي جۇردىك. القاپ مەركىگە قاراي بيىكتەي بەردى. ونىڭ بارلىق جەرىن ءشوپ باسقان. ول ءشوپتى قازاقتار شىتىر دەپ اتايدى. بۇل ءشوپتىڭ ەكى ءتۇرى بار: بىرەۋى بۇتاقتارى ۇزىن، قيعاشتالعان، سارى ءتۇستى; ەكىنشىسى - اق ءتۇستى، باسى ۇلكەن، بۇتاقتارى ءتۇزۋ، تسيليندر تارىزدەس، بىراق قويدىڭ ءمۇيىزى سياقتى يرەك جانە جاپىراقتارى تىلىمدەلگەن. بۇل ەكى ءتۇرى دە مال جەۋگە تاپتىرمايتىن ءشوپ، ءتورت تۇلىك ودان جاقسى سەمىرەدى، اسىرەسە قوي.

بۇل القاپتا جايران دەپ اتالاتىن كيىكتەر كوپ. قازاقتار بۇل جانۋاردى قاراقۇيرىق16 دەپ اتايدى.

 

بوكەننىڭ لاعى. ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قارىنداشپەن سالعان سۋرەتى

(318 بەت)

 

كاۆكاز بەن داۋريادا ونى دايران دەپ اتايدى. قىرعىزدار جانە ىلە قالماقتارى ونى جيرەن دەپ اتايدى. ولار [بوكەندەر] مامىردا قوزدايدى.

قازاقتار بىرنەشە قوزىقانى ۇستاپ الدى، ءسويتىپ ءبىزدىڭ جورىق داستارقانىمىزدا وسى جانۋاردىڭ ەتىنەن جاسالعان تاعام پايدا بولدى.

19 مامىر. ءبىرىنشى مەركى وزەنى.

ءبىز الاتاۋ مەن قۋلىق جوتاسىن جالعاستىراتىن قىراتقا شىققاندا، الدىمىزدان جارتاستى ساي پايدا بولدى. ونىڭ تۇبىندە جىڭىشكە ءجىپ ءتارىزدى يرەلەڭدەپ مەركى اعىپ جاتتى. بيىكتەن وزەن وتە ادەمى كورىندى: جاسىل جانە تەگىس سايدىڭ اراسىنان كوگىلدىرلەنىپ وزەن اعۋدا، ونىڭ جاعالاۋى ەكى جاقتان تالمەن كومكەرىلىپ، توعاي جاساپ تۇر. مەركىلەر (ولار ۇشەۋ) شارىنعا قۇيادى، ءوز باستاۋىن الاتاۋدان الىپ، قىراتتىڭ بويىمەن شاتقال جاساي اعادى جانە شارىنعا قۇيىپ، شارىن وسى شاتقالدىڭ ەنىن كەڭەيتە وتىرىپ، قۋلىقتى اينالا ءوتىپ، سولتۇستىككە بۇرىلىپ، ىلەگە قۇيادى.

|| ءبىز ءبىرىنشى مەركىنىڭ شارىنعا قۇيار تۇسىنا تۇنەدىك.

مەركىدە ارقار مەن تاۋەشكىلەر وتە كوپ. مەن ولاردى اتىپ كورمەك بولدىم، بىراق ءساتى تۇسپەدى. ارقارلار ەرتە قوزدايدى، قاپالدىڭ وزىندە كىشكەنتاي ءتولىن كورگەنمىن.

ەشكىلەر لاقتارىن ءساۋىردىڭ اياعىندا قالدىرادى. جالپى الاتاۋ ەشكى، ارقار، مارالمەن اتى شىققان. قاراقۇيرىقتار تەك جازىقتا كەزدەسەدى. مەن بۇل جەردەن قۇستاردان: جابايى كەپتەر، كوگەرشىن، قازاقتار...*14  دەپ اتايتىن قارا قارعا، كەكىلىك دەپ اتالاتىن ءشىلدى، ەمەنتۇمسىق*15, تاۋ قاراتورعايى*16 (قىزىل قاناتتى) مەن سۋىقتورعايلاردى كوردىم. جىرتقىش قۇستاردان ءبىز قونعان جەردە لاشىن جانە قوزىقۇمايدىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى، قاناتتارىنىڭ ۇشى قارا، اياقتارى قىزىل قۇس قالىقتاپ ءجۇردى.

20 مامىر. شىرعاناق وزەنىندەگى تۇنەمەلىك.

ءبىرىنشى مەركىدە ءبىز كيىز ءۇي تىگۋ ءۇشىن قاردى تازالاۋعا ءتيىس بولدىق. كەشكە قاراي، اسپان بۇلتتان ارىلعانىمەن، سولتۇستىك شىعىستان قاتتى جەل سوعىپ، سالقىنداپ كەتتى. تاڭەرتەڭ جولعا شىقتىق. قار بۇكىل ايماقتى باسىپ قالىپتى. كۇن اشىق بولىپ تۇردى. ءبىز قاراي المادىق: كۇن ساۋلەسىنىڭ اپپاق قارمەن شاعىلىسى كوزدى شىداتپادى. ءۇش مەركىدەن ءوتۋ قانشالىقتى قيىن بولعانمەن، جاساقتىڭ بىرىگە كۇش سالۋىمەن ارتيللەريا ارقانمەن تارتىلىپ الىندى.

ەكىنشى مەركى قۇياتىن جەردەگى قۇزدار اراسىنداعى شارىننىڭ كورىنىسى وتە تاماشا. قۇز جارتاس بولىپ كەلەتىن تىك جاعالاۋ، ۇشكىلدەنگەن شىرشالار جارتاس استىندا دا، باسىندا دا وسكەن. تومەندە شۋلاپ، كوبىكتەنىپ، تولقىندانىپ شارىن اعىپ جاتىر.

|| ەكىنشى مەركىنىڭ ەنى اناعۇرلىم تار جانە اعىسى دا باياۋ. ونىڭ وتكەلى بىرىنشىسىندەي تىك ەمەس. ءۇشىنشى مەركىدە ءبىز اتتارعا تىنىس بەرىپ، تۇسكى اس ىشتىك. ءۇشىنشى مەركىنىڭ اعىسىنان پايدا بولعان القاپ ءبىرشاما كەڭ ءارى باتپاقتى.

 

شارىن وزەنىنىڭ شاتقالىنداعى كەرۋەن. ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كۇندەلىگىندەگى سۋرەت. قاۋىرسىن. 1856 ج.  (320 بەت)

 

بۇل وزەن ءتىپتى ءبىرىنشى مەركىدەن تەرەڭ، سۋى كوبىرەك. ونىڭ جاعاسىندا وسەتىن تالدار وزگەلەرگە قاراعاندا قالىڭداۋ. مۇندا جاپىراعى تالعا ۇقسايتىن بۇتا اعاش وسەدى، بىراق دولانا سياقتى تىكەنەگى بار، قابىعى دا دولاناعا ۇقسايدى، بىراق ءسال كۇڭگىرتتەۋ. قازاقتار ونى شىرعاناق17 دەپ اتايدى. اعاشتىڭ ءتۇسى قىزعىلت، سوندىقتان قازاقتار ودان قارۋعا ءدۇم*17 جاسايدى. ونىڭ جەمىسى بۇرگەنگە وتە ۇقساس.

ءۇشىنشى مەركىگە كوتەرىلۋ وتە وڭاي. ءبىرىنشى جانە ءۇشىنشى مەركىنىڭ اراسىنداعى جارتاستاردا مىناداي بۇتالار وسەدى: ىرعاي، سارىاعاش، سارى گۇلدى جانە ۇساق جاپىراقتى راۋشان گۇلى، جاپىراقتارى كىشكەنتاي بيىك قاراعان (قازاقتار ونى بورقاراعان دەپ اتايدى), ارشاگۇل، ۇشقات، قىزىلشا (جۋان جاپىراقتى قىرىقبۋىن تارىزدەس، قازاقتار ونىڭ كۇلىن ناسىبايعا قوسادى). مەركى شىڭى ماڭىندا، شەلەككە قۇياتىن اسىعا دەيىن، قارلى شىڭداردان تومەن قۇرىلىسقا جارامدى شىرشا وسەدى. ءبىز قىراتتى اسقاندا وڭ جاعىمىزدا*18 قويۋلىق، سول جاعىمىزدا*19 الاتاۋدىڭ نەگىزگى جوتاسى جاتتى. قويۋلىقتىڭ اياعىن ونىڭ شىعىس جاعىنان باستاۋ الاتىن شارىن اينالىپ وتەدى. وسى مويناقتا ءۇش مەركى دە شارىنعا قۇيادى.

 

بۇعى تايپاسىنىڭ باس مانابى بورانباي. قارىنداش. 1856.

ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتى

ۇلى ءجۇزدىڭ سۇلتانى مامىرحان رۇستەموۆ. قارىنداش. 1856.

ش. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتى

 

ءۇشىنشى مەركەنىڭ الاتاۋدان باستاۋ الاتىن تۇستاعى وتكەلى توبىلدى اسۋ دەپ اتالادى. بۇل ىستىقكولدەگى نەگىزگى ءۇش دەفيلە*20, اسۋدىڭ ءبىرى. ءبىز جۇرگەن جولدا ول بۇرىس قالدى، ءبىز بۇعۋ رۋى مەكەندەيتىن قارقاراعا جەتۋگە ءتيىس بولدىق. توبىلدى اسۋ، بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، دوڭگەلەكپەن جۇرۋگە قولايسىز، جولدىڭ بويىندا قالىڭ شىرشا اعاشى تۇتاسىپ وسكەن جانە ولاردى، ارينە، سول كەزدە قالىڭ قار باسىپ جاتقان. ءۇشىنشى مەركىگە كوتەرىلگەننەن كەيىن، جول جۇرۋگە ىڭعايلى. ءۇش كىشكەنە ساي مەن ەكى بۇلاقتان وتكەننەن كەيىن، تيەكتاش تاسىنان تومەن تۇسكەن سوڭ شارىننىڭ جايقالعان جازىق دالاسى اشىلادى. بۇل القاپ قارقارا جازىعىمەن ۇشتاسادى.

تيەكتاش - شارىن قۋلىقتىڭ سولتۇستىك تۇمسىعىن قيىپ، ءۇشىنشى مەركى مويناعىنان ءبولىپ تۇراتىن شاتقال. شارىننىڭ القابى سولتۇستىگىندە قۋلىقپەن شەكتەسەدى، وڭتۇستىگىندە شاعىن مويناقتىڭ تابانىمەن جالعاسادى18. ءبىز تۇنەگەن شىرعاناقتى وزەنىنىڭ شارىنعا قۇياتىن تۇسىنان قارقارا دەپ اتالاتىن دوڭگەلەك القاپ اشىلادى، سول اتتاس شاعىن وزەن ونى ورتاسىنان جارىپ اعىپ، شارىنعا قۇيادى.

|| 21 مامىر، قارقارا وزەنى.

شارىن وزەنى كەلەسى شاعىن وزەندەردەن قۇرالادى. ونىڭ باسى - كوكجارتۇرىق سايىنداعى قارقارا تاۋىنىڭ شوڭ قارقاراسى. وعان ءوز باستاۋىن تاۋدىڭ سولتۇستىك باتىسىنان الاتىن جانە سارىجاز وزەنىنە باستاۋ بولاتىن جەل قارقارا قۇيادى. سارىجاز سوندىقتان سارىجازدىڭ تاۋى دەپ اتالادى. كەگەن وزەنى باستاۋىن كەگەننىڭ كەڭسازى دەپ اتالاتىن جانە ەلشىنىڭ بۇيرەكسازى دەپ اتالاتىن قۇسمۇرىن تاۋىنىنىڭ باتىس جاعىنداعى سورتاڭنان الادى (قۇسمۇرىندا تەمىرلىك جوتاسى اياقتالادى). ول قۋلىق تاۋىنا اعىپ بارىپ، سول جەردە قارقارامەن بىرىگىپ، شارىن دەپ اتالادى. كەگەنگە قۇسمۇرىن جاقتان مىنا بۇلاقتار قۇيادى: شىبجىڭبۇلاق، قۋرايلى. قۇسمۇرىننىڭ ءدال تۇمسىعىنان جىلى بۇلاق اعادى. بۇل وزەندەر مەن بۇلاقتاردان باسقا شارىننىڭ جۇيەسىنە تاۋەلسىز قارقارا تاۋىنان شولاق قارقارا اعادى، ول شوڭ قارقاراعا جەتپەي جوعالىپ كەتەدى.

قۋلىقتان كەگەنگە قاراي شىبجوكە وزەنى اعادى، ول دا بارار جەرىنە جەتپەي سۋالىپ كەتەدى. قۇسمۇرىننان وڭتۇستىك وڭتۇستىك شىعىستا ماناستىڭ بوزتوبەسى دەپ اتالاتىن جەكەلەنگەن توبە نەمەسە قورعان بار. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اڭىزى بويىنشا باتىر ماناس (ەل اراسىنا كەڭ تارالعان تاماشا ەپيكالىق تۋىندىنىڭ قاھارمانى) قاڭعىراستارمەن (قالماقتارمەن)19 سوعىس كەزىندە سول جەرگە ءوز قوسىن تىككەن.

قارقارا القابى سولتۇستىكتە تەمىرلىك اسۋىمەن شەكتەسەدى. سولتۇستىك شىعىستا*21 ءۇش مەركىنىڭ وتكەلى بار، وڭتۇستىك-وڭتۇستىك-باتىستا قىرعىز الاتاۋىنداعى سانتاش وتكەلى ورنالاسقان، سولتۇستىك شىعىستا قۇسمۇرىن جوتاسى، ال شىعىس سولتۇستىك شىعىستا لاباسى تاۋلارى مەن شىعىس وڭتۇستىك شىعىستان وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي ءۇش قارقارا تاۋى. لاباسى مەن قۇسمۇرىن اراسىندا، قىتاي قاراۋىلدارىنىڭ ار جاعىندا سۇمبەنىڭ تاۋى جانە الىسىراقتا كەۋشەنتاۋ، ارتقان شىڭى مەن سول اتتاس اسۋ قىلتيادى. سارىجاز وزەنىنىڭ كەگەنگە قۇياتىن جەرىندە قازاقتار تاسپاجون دەپ اتايتىن جوتالى بۇيرات بار، ول قارقارا وزەنىندە اياقتالادى. ونىڭ باعىتى سولتۇستىك شىعىستان وڭتۇستىك باتىسقا قاراي. بۇل بۇيراتتىڭ شىعىس جاعىندا، القاپتا قارقارانىڭ قايناتپا تۇزى دەپ اتالاتىن تۇزدى بۇلاقتار بار. باستاۋ العان جەرىندە بۇلاقتار تۇتاسىپ ابدەن قاتىپ قالعان تۇزدى باتپاقتان تۇزىلگەن قاينار كوز قۇرادى. وسى سوردىڭ ورتاسىنان جەر استىنان شىققان (تۋرا ماعىناسىندا ايتقاندا، جەر دەپ سوردىڭ ەڭ بەتىندەگى قاتقاقتى*22 ايتىپ تۇرمىز) بۇلاقتىڭ اسەرىنەن وسى ماتەريادان جاسالعان ءتورتبۇرىش ماسسا ءتۇزىلىپتى. ونىڭ بيىكتىگى - 1,5 ساجىن; ۇزىندىعى - 3, ەنى - 2,5 ساجىن. لاباسى تاۋلارىنىڭ ارتىندا وڭتۇستىكتە تەكەس تاۋى جاتىر، ودان ىلەگە قۇياتىن اتتاس وزەن اعادى.

 

قارقارا وزەنى القابىنىڭ سحەمالىق كارتاسى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كۇندەلىگىندەگى قاۋىرسىنمەن سالعان سۋرەتى.

1856 ج.

 

|| بورا دابىسىن دەپ اتالاتىن كەلەسى تۇزدى كول لاباسىنىڭ شىعىس باۋرايىندا ورنالاسقان. بۇل كول ساي ارقىلى كەگەن سورلارىمەن ۇشتاسادى. شەلەكتەن سانتاشقا دەيىنگى بارلىق جەرلەر، بۇعۋلاردىڭ ايتۋىنشا، بۇرىندارى قالماقتارعا تيەسىلى بولعان. 30 جىل بۇرىن قالماقتار تورايعىردا كوشىپ قونىپ، قۋلىقتى قىستايدى ەكەن. ولاردىڭ شەكارالىق بەكەتتەرى ءبىرىنشى مەركى مەن قارقارانىڭ تۇزدى بۇلاعىندا تۇرعان. قازىرگى كەزدە قىتاي قالماقتارى زۋرگان سۋن جانە ارعىن سۋن رۋلارى قۇسمۇرىن جانە لاباسى تاۋلارىندا كوشىپ قونادى. سۇمبە تاۋىنىڭ ارتىندا قالا مەن لاما عيباداتحاناسى20 بار. قۇسمۇرىندا قورعاسىن وندىرەتىن ەلدى مەكەن بار. ونى وڭدەۋمەن اينالىساتىندار - ىشكى گۋبەرنيادان جەر اۋدارىلعان قىلمىسكەرلەر. قارقارا شاتقالى جازعى جايلاۋ. وندا الباندار مەن قىرعىزدار كوشىپ جۇرەدى. القاپ ءوزىنىڭ مالعا جايىلىلىعىمەن اتاعى شىققان: مۇندا نە بوگەلەك، نە ماسا جوق. جالپى الاتاۋ القاپتارىندا ءبىز جاندىكتەردى از كەزدەستىردىك. مۇندا سۋىق، اسىرەسە تۇندە.

|| 22 [مامىر]، قارقارا وزەنىندەگى ەكىنشى تۇنەمەلىك.

شىرعاناقتىدان ءبىز وڭتۇستىك شىعىسقا قاراي قارقارا اعىسىمەن جۇردىك، بىرنەشە شاقىرىمنان كەيىن تاسپا بۇيراتىنىڭ تاستى جوتاسى وزەن جاعالاۋىنا كەلىپ جار تۇزەتىن جەرگە توقتادىق. بۇل جەردەن تومەن وزەن جاعالاۋى ورماندى، اجەپتاۋىر قالىڭ تالدارمەن جانە قارا شىرعاناقپەن كومكەرىلگەن. جاعالاۋدا، قۇمدا سەكسەۋىل ءجيى كەزدەسەدى. وزەندە قازاقتار شاباق، ورىستار - وسمانكا دەپ اتايتىن بالىقتىڭ ۇساق ءتۇرى بار.

|| 23 [مامىر]. سول تۇنەمەلىك. جيدەلى - بۇعۋ.

بىشكەكتىڭ فيرمانشىسى (گۋبەرناتور) 1500 ت.*23 قۇتىمالدىعا كەلدى دەگەن سىبىس شىقتى. سارىباعىشتاردىڭ مانابى ۇمبەتالى تۇتقىنعا الىنعان، ونىڭ مالى تالانعان. كەيبىر بۇعۋلىقتاردىڭ ايتۋىنشا، ولاردىڭ بيلەرى بۇل وسەكتى ءبىز كولگە بارىپ، ولاردىڭ ەركىندىگىنە نۇقسان كەلتىرمەس ءۇشىن ادەيى تاراتقان. باسقالاردىڭ ايتۋىنشا، ءتورت تاشكەنتتىك قازىر بۇعۋ رۋىنىڭ ىقپالدى مانابى بورانباي اۋىلىندا جانە ولاردى وزدەرىنە سارىباعىشتارمەن تالاستى شەشۋ ءۇشىن شاقىرىپ وتىر. بۇعۋلار ءۇشىن بۇل شەشىم ارينە ءتيىمدى بولار ەدى. ولار زەكەتكە 30 جىلقى بەرىپ قويعان، ال ورمان تاشكەنتتىك قورعانداردى قيراتتى، ونىڭ مۇراگەرى ۇمبەتالى شاقىرعانعا كەلمەدى. ەندى بۇعۋلاردىڭ ورىستاردان قۇتىلعىسى كەلەتىنى تۇسىنىكتى، ولاردى سارىباعىش سارتتارىنىڭ كومەگىمەن جەڭۋگە بولاتىن ەدى. دەگەنمەن، مۇنىڭ بارلىعى قاۋەسەت. ءبىز نە بولسا دا كولگە بارۋدى شەشتىك.

24 [مامىر].

بىزگە بۇعۋ رۋىنىڭ وكىلدەرى كەلدى: ىقپالدى اعا ماناپ پودپولكوۆنيك بورانباي بەكمۇرادوۆ، ءمۇراتالى بەرنازاروۆ (جاسى جاعىنان ۇلكەنى), قازىبەك شەرالين، قاراش (شوڭ) - سامەكە رۋىنىڭ ءبيى. ىقپالدى ەمەستەردەن: ارىق رۋىنىڭ وكىلى توقسوبا ولجاباەۆ پەن ونىڭ ءىنىسى حاكىمبەك. قارا سۇيەكتەن - ءمۇراتالى قۇلدارىنان تەلەكمەت بي جانە ومار باتىر. الباندار بۇعۋلارمەن داۋ تۋعىزدى.

|| 25 [مامىر]. سانتاش21 اسۋىنداعى ءتۇپ وزەنىندەگى تۇنەمەلىك.

25 كۇنى تاڭەرتەڭنەن دۋلاتتار مەن بۇعۋلار اراسىندا كەلىسسوز ءجۇردى. 10 كازاك ارىق رۋىنىڭ اۋىلدارىنا سالىق جيناۋعا جونەلتىلدى. تۇسكى استان كەيىن جاساق جولعا شىعىپ، سولتۇستىك شىعىسقا*24, سانتاشقا بەت الدى. قارقارانىڭ جوعارعى اعىسىنان باستاپ جەر تەگىس، جايىلىم مول، جالپى بۇل جەر وسىمدىكتەرگە وتە باي. قازاقتار ايتاتىنداي، كۇزدە اتتى كىسىنىڭ ۇزەڭگىسىنەن كەلەتىن بيىك ءشوپ، نەبىر ءتۇرلى جالپاق جاپىراقتى وسىمدىكتەر شالعىنداي جايقالعان، تاۋدىڭ بوكتەرى مەن باسىندا دا سونداي. اسىرەسە، تاماشا كورىنەتىن وسىمدىكتەر: (اعىلشىن) جالبىزى بەن جۇگەرى22 سياقتى (قانت قامىسى) جاپىراقتى قامىستىڭ ءبىر ءتۇرى. قازاقتار بۇل وسىمدىكتى اق قۇرعاشىن دەپ اتايدى، قىرعىزدار بولسا، مارال قۇلاق دەيدى. بۇل وسىمدىكتىڭ ءسولى ۋلى، ىسىك تۋدىرادى دەستى. مال ونى تامىز ايىنا دەيىن، سارعايىپ، ءسولى اققانشا جەمەيدى. ءيسى سيىردىڭ تەزەگىنە ۇقسايدى. تاۋدا، سول جاق باۋرايدا تال اعاشى، شەتەن (ەرەكشە ءتۇرى، قابىعى تەگىس، ءارى ءتۇسى وتتاي قىزىل) وسەدى. ساي مەن تاۋدىڭ باسىندا قالعان قارعا قاراپ، (سانتاشتىڭ تاۋلارى وتە الاسا) قارقارا القابى تىم بيىك دەپ شامالاۋعا بولادى.

تۇنەمەلىكتەن وڭعا توبىلدى اسۋ تاۋىنىڭ جالعاسى، شاعىن قىرات بولدى. وڭ جاقتا*25 قارقارا تاۋىنىڭ جالعاسى. ءبىز جوعارىدا ايتقانداي، بۇل تاۋلار الاسا. جول باتپاقتى سايمەن وتەدى، تاۋدان وڭعا سولعا كوپتەگەن بۇلاقتار اعادى، ولار قوسىلىپ، جەل قارقارادان تومەنىرەك قارقارامەن بىرىگەتىن... وزەنىن*26 قۇرايدى. وزەن وڭتۇستىك باتىستان سولتۇستىك-شىعىسقا قاراي23 اعادى. بۇل بۇلاقتاردان ارى، ساي تابانىندا (2 شاقىرىم جەردە) كول بار، جازدىڭ ىستىق كۇندەرى ول قۇرعاپ كەتەدى. كولدەن قازاقتار ەرتىس قازى دەپ اتايتىن قۇستى كوردىك. بۇلاردىڭ ءتۇسى اقسۇر، باسى اق، ەكى كولدەنەڭ قارا سىزىعى بار، موينىنىڭ جوعارعى جاعى مەن تومەنگى جاعىندا، بۇيىرىندە جىڭىشكە اق جولاقتار بار. بۇل قۇستىڭ قاناتى قارا، اياقتارى سارى، تۇمسىعى دا سارى. تاۋ قازىسى ءۇي قازىنان كىشكەنە، ال گاگادان ۇلكەنىرەك كەلەدى.

 

تاۋ قازىسى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كۇندەلىگىندەگى قاۋىرسىنمەن سالىنعان سۋرەت. 1856 ج. (325 بەت)

 

كولدەن ەكى شاقىرىم جەردەن ءتۇپ وزەنى وتەدى. [بۇل ارادا] ءتۇپ وڭتۇستىك شىعىستان سولتۇستىك باتىسقا (شىعىس وڭتۇستىك شىعىستان باتىس سولتۇستىك باتىسقا) اعادى. ءتۇپ وزەنى بارىنشا جىلدام، ءتۇبى تاستى، جاعالاۋى تالدارمەن، شىرعاناق، بالعىنمەن (سەكسەۋىلدىڭ ءبىر ءتۇرى) كومكەرىلگەن. وزەندە || بالىق كەزدەسەدى. ءبىزدىڭ كازاكتار شاباققا ۇقسايتىن بالىق اۋلاپ الدى. قازاقتار ونى سازان دەپ اتايدى. ءتۇپ وزەنىنىڭ ساعاسىنا قاراي بالىق كوپ دەسەدى.

ءتۇپ ىستىقكولگە قۇيادى. ءتۇپتىڭ اعىسىن بويلاي تاسپا دەپ اتالاتىن شىرشاعا بوككەن الاسا تاۋلار تىزبەگى جاتىر. تاسپانىڭ جانىندا ىستىقكولگە قۇياتىن جىرعالاڭ وزەنى اعىپ جاتىر.

سانتاش - ساناۋلى تاس. بۇل اسۋدىڭ بۇلاي اتالۋىنا سەبەپ بولعان ءبىر قورعانعا ۇيىلگەن تاستار. قورعاننىڭ بيىكتىگى 3 ساجىن، اينالاسى 35 ساجىن. اڭىز بويىنشا، ءامىر تەمىر گۋرگان قىتايعا يمپەراتور كاان چيننىڭ قىزىن الۋ ءۇشىن ساپار شەگەدى (كاان چين قىتاي يمپەراتورىنىڭ تيتۋلى [تۇركىشە باسقاشا]، حاكانچين - قىتاي يمپەراتورى [تيتۋل]، قازاقتار ونى جالقى ەسىم قىپ العان). ءامىر تەمىر ءار جاۋىنگەرى قولىنا ءبىر ءبىر تاستان الىپ، ءبىر جەرگە ۇيۋگە بۇيرىق ەتەدى. كەيىن قايتقان جولىندا ول ەندى تاستى الىپ، كەلەسى جەرگە ۇيۋگە ءامىر ەتەدى. قالعان تاستارعا قاراپ، قانشا اسكەر جوعالتقانىن شامالايدى. سول قورعاننىڭ ورنى قازىر دە بار.

تاريحي مالىمەتتەر بۇل اڭىزعا مۇلدەم قاراما قايشى. ءامىر تەمىر شىن مانىندە قىتايعا ساپار شەككەن، بىراق سامارقاندتان شىعىپ، وتىرارعا24 جەتكەندە قازا تاپقان. دەسەك تە، ورتا عاسىرلارداعى باتىرلىق جىرلارداعى ۇلى كارل مەن ورىس ەرتەگىلەرىندەگى ۆلاديمير كراسنوە سولنتسە سياقتى بارلىق ورتاازيالىق اڭىزداردا ءامىر تەمىر باستى قاھارمان. تۇركىستاننىڭ بارلىق مەشىتتەرىن، كونە سۋ قۇبىرلارىنىڭ بارلىعىن ءامىر تەمىر سايىپقىران (الەمنىڭ بيلەۋشىسى) سالدىرعان دەسەدى. قالاي بولعاندا دا، سانتاش قورعانىن قالاۋ ءۇشىن كوپ ادام مەن كوپ ەڭبەك قاجەت بولعان جانە ول كەلەر ۇرپاققا [وسىندا] بۇرىن وتكەن حالىقتىڭ ومىرىنەن سىر شەرتەتىن ەسكەرتكىش.

ايتپاقشى، قارقارا وزەنىنىڭ اتاۋى تۋرالى تاعى ءبىر اڭىز.

قازاقتار قالماقتاردى شاپقان ءبىر جورىقتا وسى وزەننەن زايساننىڭ25 ەكى جاس قىزىن ۇستاپ الادى. ولاردىڭ اۋىلى جاڭا كوشىپ جاتىر ەكەن. ولار وسى جەردە قالىپ، وزدەرىن رەتكە كەلتىرىپ، كوشكە ءساندى كيىممەن بارماقشى بولعان. ولاردىڭ باستارىندا قۇستىڭ قاۋىرسىن قاناتتارى بولادى. قازاقتار ونى قارقارا دەپ اتايدى. سودان بەرى وزەن قارقارا اتانىپ كەتىپتى دەيدى اڭىز.

|| P. S قىرعىزدار سانتاش قورعانىن قازاق حانى ەسىم قالماق-جوڭعارلاردى جەڭۋىنە وراي سالدىرعان دەپ سانايدى. بۇل دۇرىسىراق بولۋى ءتيىس. شىنىندا دا ەسىم سول جەرلەردە جوڭعار قونتايشىلارىمەن سوعىسىپ، جەڭىسكە جەتكەن.

26 27 مامىردا سوندا بولدىق.

28 [مامىر]. ءتۇپ وزەنىندە، سانتاش اسۋىنىڭ وڭتۇستىك شەتىندە، كەڭساي شاتقالىنداعى تۇنەمەلىك.

ءبىزدىڭ تۇنەمەلىكتەن ەكى شاقىرىم تومەن جەردەن باستاپ، سانتاش القابىن سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك جاقتان قورشاپ تۇرعان تاۋلار جاعالاۋعا جاقىنداپ، سوندىقتان جول قيىنداي ءتۇستى. ەندى قيا بەتكەيمەن جۇرۋگە تۋرا كەلدى. دەگەنمەن، ءبىز زەڭبىرەكتى تۇيەنىڭ ۇستىنە تاڭىپ قويدىق. تۇيەلەر جەڭىل جۇرەدى. جاعالاۋدا كوپتەگەن اعاشتار ءوسىپ تۇر. بۇتالار وزەن جاعالاۋىندا تىعىز وسكەن، تاۋدىڭ باۋرايىن دا جاۋىپ تۇر. ول بۇتالار - قارا قاراقات، دولانا، يتمۇرىن، مويىل، اسىرەسە، تال قالىڭ، تاسقا جابىسىپ ارشاگۇل مەن اقتاسپا وسكەن. سول جاعالاۋدا تاۋ باسىندا دا، جاعادا دا شىرشا اعاشتارى تۇتاسىپ وسكەن. مۇنداعى ءشوپ اسۋعا كىرگەن جەردەگىدەي جايقالىپ تۇرماعانىمەن، جايىلىم مول. جالبىز habitus*27 باسىم. تاۋدا (25 كۇنىنىڭ*28) تۇنەمەلىگى ماڭىندا تاۋشىمىلدىق قالىڭ بولدى. مەن تاۋعا مىلتىقپەن شىقتىم. جولدا ەلىكتەر كوپ كەزدەستى، بىراق ولارعا تيگىزۋ وتە قيىن. قۇستاردان كەزقۇيرىق، اقباس بۇركىت پەن تىشقانشىنى كوردىم. تاۋدا قىزىل قارا ءتۇستى كەپتەرلەر بار، ونى قىرعىزدار ... دەپ اتايدى.

ءبىزدىڭ وتريادتاعى قازاقتار تاۋدىڭ باسىنان ايۋ، بۇعى، قابان كوردىك دەستى. ءتىپتى ىستىقكولدىڭ ماڭىنان جولبارىستى دا كەزدەستىرۋگە بولادى ەكەن. ارى قاراي جولدىڭ ورتاسىندا، وزەن اعىسىنىڭ وڭ جاعىنان كەڭ ساي اشىلادى، ول كەڭسۋ دەپ اتالاتىن كولگە تىرەلەدى. ول باسىندا توبىلعوتىنىڭ تۇپكە قۇيۋىنان پايدا بولعان. توبىلعوتى ءۇشىنشى مەركە اعاتىن تاۋدىڭ وڭتۇستىك باۋرايىنان شىعادى. ولاردىڭ شاتقالى ءبىز جوعارىدا ايتقان توبىلعوتى اسۋىن قۇرايدى.

26 [مامىر] كۇنى مەنىڭ قاسىمدا قىرعىز جىرشىسى بولدى. ول ماناس پوەماسىن بىلەدى ەكەن. پوەمانىڭ ءتىلى، اۋىزەكى تىلگە قاراعاندا، تۇسىنۋگە الدەقايدا جەڭىل. پوەما قاھارمانى ماناس - نوعايدان ايەل جيناۋدىڭ قايتپاس قايسار باتىرى. ونىڭ بارلىق ءومىرى سوعىس پەن سۇلۋلاردى ىزدەۋدەن تۇرادى. تەك ونىڭ مىنەزى شىعىسقا ءتان ەمەس - ول ءوزىنىڭ اكەسىن ءجيى بالاعاتتايدى، مالىن قۋىپ اكەتەدى، ونىمەن دورەكى سويلەسەدى. بۇل جاعى تۇسىنىكسىز. || بارلىق كوشپەندى حالىقتار قارتتىقتى قۇرمەتتەيدى، اقساقالدار ەرەكشە سىي قۇرمەتكە يە.

بۇل پوەمادا شۋ، تاشكەنت، ىلە جانە ىستىقكولدىڭ ماڭىنداعى ءۇش حالىق - قىرعىز، قازاق، نوعاي تاعدىرى سۋرەتتەلەدى. ولاردىڭ ارالاسۋى مۇمكىن ەمەس، وزدەرى ايتقانداي، ولاردىڭ كولگە كەلۋى 70 جىلدان اسپاعان. قىرعىزدارعا نوعاي اڭىزدارى جات ەمەس. ولار ەدىگەنى26 بىلەدى جانە ولاردىڭ اڭىزى دا قازاقتارعا ۇقسايدى. ولار جانە بىلاي دەيدى:

کچه کی اون سان نوغای بلگاندا29*

اورمانبت بی اولگاندا

اوردنك قرا جغاچی

اسمانغه اوچـوب کتکانـدا30*

تاڭقالارلىعى، نوعايلار ورتازيالىق كوشپەندىلەردىڭ بارلىق پوەمالارىندا كەزدەسەدى. «تاشكەنتتىك» نوعايلار ماناستا اتالادى. جانىبەك27, اسان قايعى28 مۇندا دا تانىمال. قانشاما قايعى اكەلەتىن [الا] تاي قازاقتاردى دا تولعاندىرادى. نوعايلار تۋرالى اڭگىمەمىز جەتىپ قالار.

توبىلعوتى القابىنان ءبىز تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، سونشا كۇتكەن ىستىقكول كەلبەتى اشىلدى.

25 كۇنگى تۇنەمەلىكتەن تاسپا كەلبەتىنىڭ كورىنىسى. 28 [مامىر] كۇنى العاش رەت بوگەلەكتەر مەن ماسا شىبىندار پايدا بولدى. سانتاشتان كولگە باعىت العاننان باستاپ، كۇن ىسي باستادى. تاۋعا شىققاننان كەيىن ءبىز بىردە ءبىر جاقسى كۇن كورمەدىك. جاندىكتەردى وتە از كەزدەستىردىك; ءتىپتى جوق دەسە دە بولادى، 28 كۇنگى تۇنەمەلىكتە كوپ قۇرقۇرلاردى كوردىك.

 

تاسپا تاۋىنىڭ ەتەگىندەگى قونىس. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كۇندەلىگىندەگى قاۋىرسىنمەن سالعان سۋرەتى. 1856 ج. (328 بەت)

 

مۇندا كۇندىز وتە ىستىق، ال تۇندە وتە سۋىق. كولدىڭ القابىنان اپتاپ ىستىق كەتپەيدى دەسەدى. قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، ولار ۇنەمى «جاڭبىر شاقىرۋعا» ءماجبۇر.

ولاردىڭ اراسىندا دۇعا وقىپ، جاڭبىر شاقىراتىن سيقىرشىلار بار، ولاردى «جايشى» دەپ اتايدى. بۇل سەنىم كونە تۇركىلىك، شىعىستىق تاريحشىلار جاڭبىر جاۋعىزاتىن جۋد تاس*31 تۋرالى ايتادى، ول قاسيەت تۇركىلەردىڭ اتاسى يافەسكە ونىڭ ۇرپاقتارىنا دەگەن ەرەكشە ىقىلاسىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قۇداي بەرگەن دەيدى.

|| 29 [مامىر]. قاراباتپاق وزەنى مەن شاتقالىنداعى تۇنەمەلىك.

كەڭسۋدان جاساق تاڭعى 4 تەن 5 مينۋت كەتكەندە شىعىپ، تۇنەمەلىككە 10 جارىمدا جەتتى. ءبىز ىستىقكولدىڭ جازىعىنان سانتاشقا سىنالاپ كىرەتىن كەڭ القاپپەن جۇردىك. بۇل القاپتىڭ باسى، جوعارىدا ايتىلعانداي، توبىلعوتىنىڭ تۇپكە قۇياتىن تۇسىمەن باستالادى. ءبىز SW (وڭتۇستىك باتىسقا) قاراي جۇردىك، سول جاعىمىزدا تاسپانىڭ الاسا بۇيراتتارى مەن وڭ جاعىمىزدا الاتاۋدىڭ وڭتۇستىك سىلەمدەرى جاتتى. جول ءاردايىم تاۋدىڭ ەتەگىمەن جۇرەدى. مۇنداعى شوپتەر جارامسىز*31, بىراق ءتورت تۇلىك ءۇشىن تاماشا جايىلىم. ءبىز تۇپكە قۇياتىن، وزدەرىنىڭ سالالارىمەن تاۋدى كەسىپ ءوتىپ، اسۋ جاسايتىن كوپتەگەن ارىقتاردان وتتىك. ولاردىڭ اتاۋلارى: قورىمدى وزەنى - ونىڭ جوعارعى سالاسى ءۇشىنشى مەركە اعاتىن تۇستان، تاۋدىڭ وڭتۇستىك باۋرايىنان شىعادى. ونىڭ قورىمدى دەپ اتالاتىن اسۋى بار. بۇل اسۋ الدىمەن مەركە اعىسىن بويلاپ، بەسقاراعاي*32 شاتقالىنا دەيىن بارىپ، ول جەردەن قورىمدى وزەنىنە باعىتتالادى. اسۋ ارقىلى تەك سالت اتتىلار عانا وتە الادى. جىڭىشكەسۋ وزەنى ەكىنشى مەركەمەن قوسىلىپ، سالت اتتىلارعا قولايلى اسۋ تۇزەدى. بۇل ەكىنشى مەركى اسۋى دەپ اتالادى. تالدىسۋ وزەنى قاراما-قارسى اعىپ جاتقان شوڭ مەركىمەن كولىكپەن وتەتىن اسۋ تۇزەدى. ساتى وزەنى تاۋدان شىعا سالا بىرنەشە سالاعا ءبولىنىپ، تۇپكە قۇيادى، ولار بەسەۋ. ساتىنىڭ شەلەكتىڭ جوعارعى اعىسىنا شىعاتىن جانە (شەلەككە قۇياتىن) جىڭىشكە مەن اسىنىڭ جوعارعى جاعىندا قوسىلىپ، تۇرگەن اسۋىمەن بىرىگەتىن اسۋى بار. بۇل اسۋ كەرۋەنمەن جۇرۋگە قولايلى، ءتىپتى اربامەن دە وتۋگە بولادى، بىراق 15 ساجىنداي قيا بەتكەيمەن جۇرەتىن تار سۇرلەۋلى قيىن تۇسى بار. تومەندە ءتۇپسىز شىڭىراۋ. اعاشتان جاسالعان سۇيەنىشتەر شىڭىراۋعا قۇلاپ كەتۋدەن ساقتايدى. سۇرلەۋدى سالعان جانە اعاشپەن قورشاعان (جانتايدىڭ اكەسى) اتەكە باتىر دەيدى. سارىباعىشتىق ماناپتار ەسەنقۇل مەن اتەكەنىڭ ءوزارا قاقتىعىسىندا سوڭعىسى جاۋدىڭ كەزدەيسوق شابۋىلىنان جاسىرىنۋى قاجەت بولىپ، ءوز كوشىمەن العاش بولىپ ساتى ارقىلى جۇرەدى. بىراق، قيىن قىستاۋ جاعدايلاردا جاقسى، كۇشتى، جاس تۇيەلەرمەن اسۋدان وتكەن كوشتەر مەن كەرۋەندەر وقيعالارى از ەمەس.

جول بويىندا ءبىز ءبىرىنشى رەت قىرعىزداردىڭ مولاسىن كوردىك. تالدىبۇلاق پەن ءبىرىنشى ساتىنىڭ اراسىندا، العاشقىسىنا جاقىن جەردە ءبىر مولا بار. وندا شاعىن ءتورتبۇرىش ءپىشىندى ەكى ءۇيىندى بار (قازاقتاردىڭ مولاسى قورعان ءتارىزدى سالىنادى) - بۇل، قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، ماناپ اتەكەنىڭ ۇلى قارابەكتىڭ بەيىتى. ول ابىلايحاننىڭ اۋىلى شەلەكتىڭ جوعارعى جاعىندا ورنالاسقان سارىباعىشتارعا شابۋىلى كەزىندە ولتىرىلگەن. ساتىعا جاقىن جەردە وزگە مولا بار. || ەگەر قازاقتاردىڭ ءوز ساۋلەت ونەرى، ارحيتەكتۋراسى بار دەپ ايتاتىن بولساق، ول ءسوز جوق، مولالار ساۋلەتى.

بۇكىل دالادا مولالار ۇيىندىلەرى شاشىراپ جاتىر، ولار كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن مىقتى، بەرىك جاسالعان. بۇل مولالارعا قاراپ وتىرىپ، دالادا سانالى، ونەرگە جاقىن حالىق بولعان دەپ تۇيۋگە بولادى. بىراق، ءومىر ءسۇرۋ سالتى مەن ارنايى ءبىلىم الماعانىنا قاراماستان، قازاقتاردىڭ وزىنشە قيىن عيباداتحانا سوعۋ، قورعان تۇرعىزۋعا دەگەن ەرەكشە ىنتازارلىعىن ەسەپكە الا وتىرىپ، ولاردىڭ دالاداعى بۇزىلعان ۇيىندىلەردى قانداي دا ءبىر مولا نەمەسە عيباداتحانا دەپ ساناۋعا بولادى. بۇل پىكىردى بەكىتەتىن مىسالدار مىناداي.

قىرعىزدار*33, وتكەن عاسىردىڭ قىرعىزدارى قانداي دا ءبىر باتىردىڭ تىنىم تاپقان تۇراعىن*34 كەلەسى ۇرپاققا بەلگى ەتۋ ءۇشىن ۇلكەن توپىراق ۇيىندىسىمەن قورشاپ نەمەسە كۇمبەز سالىپ بولماسا ساتىلى مۇنارا تۇرعىزاتىن بولعان. مۇنىڭ بارلىعىن ولار قولدانىلعان زاتتارعا قاراعاندا، كۇيدىرىلگەن نەمەسە شيكى كىرپىشتەن سالعان. مولانىڭ الىپتىعى - مارقۇمنىڭ تىرلىكتە ىقپالدى جان بولعانىنىڭ بەلگىسى. مۇنداي مولالار ۇلى جۇزدە ءجيى كەزدەسەدى. نايمان رۋلارى ءالى كۇنگە دەيىن وسىنداي مولالار سوعادى.

باي، داۋلەتتى ادامدار تۇركىستاننان ارنايى شەبەرلەردى شاقىرىپ، ولارعا ەسكەرتكىش ءۇشىن قىمبات تولەيتىن بولعان. (ۇلى جۇزدەگى) سۇيىكتىڭ مولاسى وسىلاي تۇرعىزىلعان. قىرعىزداردىڭ مانابى جانتاي قاشعارلىققا مولا سوعىپ بەرگەنى ءۇشىن ءتورت توعىز29 بەن ءجۇز قوي بەرگەن. توعىز: ءبىرىنشىسى - ءبىر قۇل مەن 8 ات، ەكىنشىسى - تۇيە مەن 8 ات، ءۇشىنشىسى - جۇيرىك پەن سەگىز ات، ءتورتىنشىسى - وگىز بەن سەگىز سيىر. بۇل مولا راسىندا دا وتە جاقسى سوعىلعان - ءپىشىنى ەرەكشە، ال جالپى دالاداعى قيراندىلاردى ەسكە تۇسىرەدى. دالادا قالا قيراندىلارى كەزدەسپەيدى، دالادان تابىلاتىن جەكەلەگەن كەسەنەلەر30 ءپىشىنى جاعىنان مولالىق ەسكەرتكىش. قوزى كورپەشتىڭ ەسكەرتكىشىن اڭىز بويىنشا قازاقتار مولا ەتىپ سالعان.

|| وسىعان سۇيەنىپ مەن دالانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا جاتقان ۇيىندىلەردى31 كوشپەندى حالىق مولاسى دەپ سانايمىن. بىراق بۇل جەردە ول تۋرالى ايتپايمىز.

قىرعىزداردىڭ مولاسى قازاقتاردىكى سياقتى جاقسى ەمەس. كىشكەنتاي ءۇيىندى، تاستارى شاعىن، جەرگە قادالعان اشەيىن تاياق ول جەردىڭ ادامنىڭ سوڭعى مەكەنى ەكەنىن كورسەتىپ تۇرادى. قيعاش قالانعان قابىرعا*35 تۇرىندەگى مولالاردىڭ كىرپىشى كوپ تۇرماي قۇلاپ قالادى، ءسويتىپ، ءپىشىنىن جوعالتادى. دەگەنمەن، قىرعىزداردا بىرنەشە كەلىستى [مولا] بار. ولار بۇعۋ رۋىنىڭ سالمەكە ەلىنەن شىققان نوعاي مەن اتەكە سارىباعىش رۋىنان جانتايدىڭ ۇلىنىڭ مولاسى. سوڭعى ەسكەرتكىش ءتۇپتىڭ ساعاسىندا ورنالاسقان (سۋرەتكە قاراڭىز). ونى سوققان قاشعارلىق، سوندىقتان قاشعار مولا ساۋلەتى جايلى تۇسىنىك بەرەدى. بۇل مولا وتە ۇسىنىقتى سوعىلعان، ىشىندە شىعىستىق تالعامداعى گۇلدەرمەن اشەكەيلەنگەن ورنەك بار، كىرپىش جاقسى كۇيدىرىلمەگەن، اكسىز، سوندىقتان شىتىناپ كەتكەن. №1 قابىرعادا [تور كوزدى] تەرەزە ورناتىلعان.

30 مامىر. سول تۇنەمەلىك.

ءبىز ءتۇپتىڭ ساعاسىنا بارىپ، اۋ تاستادىق. قازاقتار قارابالىق دەپ اتايتىن مارينكانىڭ بىرنەشەۋىن، قاڭىلتىر دەپ اتايتىن يازداردى، شاباقتاردى (ەرتىستە كەزدەسەتىن كىشكەنتاي بالىق) اۋلادىق.

 

ءتۇپ وزەنى بويىنداعى قىرعىزداردىڭ مولالارى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ كۇندەلىگىندەگى سۋرەت. قارىنداش پەن تۋش. 1856 ج.

(331 بەت)

 

كولدە بالىقتىڭ كوپ بولعانى سونشالىقتى، قىرعىزدار قامىس اراسىندا ولاردى قىلىشپەن ۇرىپ اۋلادى، ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا قاراشايلىق*36 قىرعىزدار وسىنداي ادىسپەن بىرنەشە بالىق ۇستادى. سول كۇنى كازاكتار جاڭا ۇلكەن اۋ جاسادى. ءتۇپ جاعالاۋى مەن كولدىڭ وزىندە ۇساق شىرعاناقتار وتە كوپ بولدى. قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، بىرنەشە جىل بۇرىن بۇل ورماننان ءوتۋ مۇمكىن بولماعان ەكەن. كولدە قۇستاردان قاز، ۇيرەك، قارا سۋقۇزعىندار مەن كىشكەنتاي قارا پاتشا بالىقتار*37 بار. سۋقۇزعىندارىن قازاقتار قاراقاز دەپ اتايدى، ال پاتشابالىقتى قاراباي دەيدى. ماعان تىگىلگەن كيىز ۇيدە ءۇش جىلان ولتىردىك. ولار دا وتە كوپ.

1 مامىردا*38 مەن قازىبەكپەن بىرگە بورانباي اۋىلىنا اتتاندىم. ونىڭ اۋىلى، قازاقتار ايتقانداي، جىرعالاڭدا ورنالاسقان، ءبىزدىڭ تۇنەمەلىكتەن 35 شاقىرىم قاشىقتىقتا. مەن ءتۇپتىڭ ءدال ساعاسىنداعى وتكەلدەن ءوتىپ، سودان سوڭ جىرعالاڭ القابىن تۇپتەن ءبولىپ تۇرعان تاسپانىڭ بۇيراتىنا كوتەرىلدىم. تال تۇستە الدىمىزدان وزەن اعىسى مەن اعاراڭداپ اۋىل كورىندى. اۋىل ۇلكەن ەكەن. جول بويىندا كەزدەسكەن قازاقتاردان بورانبايدىڭ ودان ارى كوشىپ كەتكەنىن بىلدىك. كۇن ەكۆاتورداعىداي ىستىق بولدى، بىزگە دەم الىپ، قازاقتار ايتپاقشى، كەشكى سالقىنمەن ارى قاراي ءجۇرۋ كەرەك بولدى. وسى ماقساتپەن ءبىز جاقىن اۋىلعا بۇرىلدىق. اۋىلدىڭ قوجايىنى جاس جىگىت الدىمىزدان شىعىپ، ءوزىن بورانبايدىڭ بالاسى، اتى قىلىش ەكەنىن ايتتى. قىلىشتىڭ شاتىرى بار ەكەن، ءبىز سوندا ورنالاستىق. قۇرمەتتى قوناق رەتىندە بىزگە قۇمانعا تۇز سالىپ قايناتىلعان شاي اكەلدى، شاي قالماقتاردىڭ زاتۋرانىنا*39 ۇقسايدى. ارتىنان قىمىز بەردى. بۇكىل اۋىلدىڭ قازاقتارى مەن كىشكەنتاي بالالار ءبىزدىڭ اسىمىزدان كەيىن قالاتىن قويدىڭ سۇيەگىن ءمۇجۋ ءۇشىن جينالدى. ولاردىڭ ويى بولمادى، مەن قوجايىندى ونداي اۋرەشىلىكتەن قۇتقاردىم، ءتىپتى تۇسكى اس ءىشىپ وتىراتىن كەز ەمەس ەدى. ايتا كەتۋ كەرەك، ايەلدەر بىزدەن قورقىپ كيىز ۇيدەن مۇلدەم شىقپادى، تەك اتتانار الدىندا الا بۇحار شاپانىن كيگەن جاس كەلىنشەك پەن اق كويلەك پەن ۇكىلى قىزىل تاقيا كيگەن جاس قىز شىقتى. بىراق، ولار دا تىعىلىپ قالدى. قازاقتاردىڭ ايتۋىنشا، بارلىق دالا ادامدارى سياقتى ولاردىڭ كوزدەرى وتكىر جانە كورەگەن، كەلىنشەك ءبىرشاما ءوڭدى ەكەن، بىراق جۇدەۋ، ال قىز ناعىز سۇلۋ دەدى ولار، ارينە ولاردىڭ تالعامى بويىنشا. قازاقتاردىڭ تۇسىنىگىندە ايەل سۇلۋلىعى دەگەنىمىز دەنەسىنىڭ تولىقتىعى، بەتىنىڭ تولعان ايداي دوڭگەلەنىپ، ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزارىپ تۇرۋ كەرەك، ونى اقىندار قارعا تامعان قانعا تەڭەيدى.

 

وتريادتىڭ ءتۇپ وزەنىندەگى بالىق اۋلاۋى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قارىنداشەپن سالعان سۋرەتى. 1856 ج. (332 بەت)

 

ارى قاراي جۇردىك: جولدا اۋىلدار ءجيى كەزدەستى، بىراق قىبىرلاعان ءتىرى جان بولمادى، بارلىعى: «ورىس، ورىس!» دەپ شوشىنا ايعايلاپ، كيىز ۇيلەرىنە تىعىلدى. كۇدىكتى سەيىلتىپ، نازىك جاندىلاردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزۋ ءۇشىن مەن قاسىمداعى قازاقتارعا قازاقشا ءان سالۋدى تاپسىرىپ، ءوزىم سالشا كيىنىپ الدىم. بۇل ارەكەت تولىق ناتيجە بەردى، ايەلدەردىڭ بارلىعى كيىز ۇيدەن شىقتى، ءتىپتى ءبىر ايەل مۇسىلماندار رەتىندە بىزگە ارناپ جوقتاۋ جىرىن ايتتى.

قىرعىزداردا، بىزدەگى سياقتى ايەل كۇيەۋىنىڭ قازاسىن ءبىر جىل بويى داۋىستاپ جوقتاۋى كەرەك. مۇسىلماندار، ياعني ءوز ادامدارى وتكەن كەزدە، ول جوقتاۋ ايتۋى قاجەت. سۇراستىرا كەلىپ ءبىزدىڭ بىلگەنىمىز، ايەل سارىباعاش وقيعاسىندا كۇيەۋىنەن ايىرىلىپتى، كيىز ۇيگە ىلىنگەن قارا تۋ سونى ءبىلدىرىپ، مارقۇمنىڭ جاسىن دا كورسەتەدى ەكەن. ەگەر كيىز ۇيگە قانداي دا ءبىر تۋ ىلىنسە، سول ءۇي ءبىر مۇشەسىنەن ايىرىلدى دەگەن ءسوز. ەگەر تۋ قىزىل بولسا، جاس ادام دۇنيە سالعان، قارا بولسا، ورتا جاستاعى، اق بولسا، كارى كىسى دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ اياشىمىزدىڭ (قىرعىز ايەلى) وتاعاسى ورتا جاستاعى بولىپ شىقتى. || ءبىز توقتاپ تۇرىپ قىرعىز ايەلدىڭ ەلەگياسىن (جوقتاۋ) تىڭدادىق. سوزدەرىن انىق اجىراتا المادىق، تەك «وح!»، «قوقي!» دەگەن داۋىسى ايقىن ەستىلىپ تۇردى. بۇرىن بۇل وردادا بولعان ءبىر قازاق سول كەزدە ەستىگەن ولەڭ جولدارىن كەلتىردى، سوعان قاراپ ءبىز ءماتىنىن شامالادىق...*40

جوقتاۋدىڭ جالپى سيپاتى - «ماعان ەندى نە بولادى»، دەپ، مارقۇمنان «ەندى مەنىڭ كۇندەلىكتى قاجەتىمدى كىم وتەيدى» دەپ سۇراۋ، «ەتىكتى كىم تىگەدى، تارى بوتقانى كىممەن ءبولىسىپ جەيمىن» دەگەندەي قۇدايعا زار قىلۋ...*41 ءبىزدى قورشاعان قازاقتارمەن اڭگىمەلەسە باستادىق. مەنىڭ قازاق سۇلتانى جانە حان تۇقىمى ەكەنىمدى بىلگەن سوڭ، ولار سەنىممەن قاراي باستادى، ال ەگدە ايەلدەر مەنىڭ جۇدەۋ دەنەمە، قان ءسولسىز بەتىمە ايانىشپەن قارادى، ىشتەرىنەن شاماسى، بايعۇس، اناسىن ساعىنعان بولار دەپ ويلاسا كەرەك، مەن سياقتى جاس بالانى اي دالادا كىم الپەشتەپ، ءبيتىن كىم سىعىپ بەرەدى دەپ اياسا كەرەك. ولاردىڭ سوڭعى اڭعىرت سوزدەرى مەنىڭ كۇلكىمدى كەلتىردى. «نە دەگەن مەيىرىمدى، قاراپايىم ادامدار!» - دەپ ويلادىم مەن. ءبىر كەمپىر ماعان توستاعان تولى قىمىز اكەپ بەردى. ونىڭ كوزقاراسى مەن سوزدەرىندە شىنايى جاناشىرلىق پەن اياۋشىلىق تۇنىپ تۇرعاندىقتان، ونى رازى ەتۋ ءۇشىن، توستاعاندى ءبىر اق ءسىمىردىم.

كەلەسى اۋىلدا ءبىزدى كۇتىپ وتىردى. بىرنەشە ەر ادام مەنى «الديار»*42 دەپ سۇلتانشا قارسى الىپ، مەنى العىشقىدا وتە تاڭقالدىرعان ءوتىنىش ءبىلدىردى.

- بىزدە ءبىر بەيشارا اياش بار، - دەدى ولار، - ونى جىندار بۋعان، ءبىز اقسۇيەك ادام ونىڭ جىنىن قۋىپ جىبەرە الادى دەپ ەستىگەن ەدىك.

- ولاردى مەن قالاي قۋامىن؟ - دەپ سۇرادىم مەن.

- وتە وڭاي، - دەدى قىرعىزدار، - قامشىمەن اياماي ۇرۋ كەرەك، سوندا بۇكىل جىندار كەتەدى.

مۇنىڭ ءبارى ساندىراق، ەشقانداي جىندار جوق، ول ناۋقاس، ونى ۇرىپ ەمدەۋ قاجەت ەمەس، وعان تىنىشتىق كەرەك ەكەنىن قانشا ايتقانىمەن، ونىڭ ءبارى بەكەر بولدى. قىرعىزدار ريزا بولماي، ءبىر سوققىمەن جىنداردى قۋعا شاماسى كەلەدى، بىراق ونى ىستەگىسى كەلمەيتىن قاتىگەز ادامداي قاراپ كەتتى. امال جوق. مەن ولارعا ءوزىمنىڭ باۋىرىم سۇلتان دەپ تانىستىرىپ، ءبىر قازاقتى ۇسىندىم. ول باتىر ءوڭىن وزگەرتىپ، قامشىسىن توبەگە كوتەرىپ، اۋىلعا قاراي تارتىپ كەتتى. بىرنەشە ايەل بەيشارانى ۇستاپ تۇردى. قازاق وعان ايعايلاي تاپ بەرىپ، ءوزىنىڭ ىسىنە كىرىسىپ كەتتى. بايعۇس شىرىلداپ، زورعا قۇتىلىپ، ۇيگە قاراي جۇگىرە جونەلدى. ونى قايتادان ۇستاپ الدى. «ۇر، ۇر» دەپ شەشەسى ايعايلادى، «ۇر» دەپ قالىڭ توپ ارتىنان قايتالادى. مەن شىداي الماي، بايعۇس اياشقا جاقىنداپ كەلىپ، قازاققا "ەمدەۋدى" توقتاتۋدى بۇيرىق ەتتىم. سommo de raison*43, ناۋقاستىڭ تۋىستارى مەنىڭ ارالاسۋىما ريزا بولمادى. بارلىعى ماعان ىزالى كوز تاستادى. تەك اقىلىنان اداسقان عانا مەنى قۇتقارۋشىسى دەپ، ءارتۇرلى جىلى سوزدەر ايتىپ، موينىما اسىلا كەتتى.

قـالـقالایـن اکاکای، الـدیـنکـنان کـیـتـایـن اکای44*

بارلىعى تىنىشتالعاننان كەيىن، مەن ناۋقاستى قاراي باستادىم. ونىڭ جاسى 15-تەن اسپاعان سياقتى، بىراق ارقاسىنداعى قوس بۇرىم شاشى ونىڭ كۇيەۋگە شىققانىن كورسەتىپ تۇردى. ول وتە، وتە كورىكتى ەكەن. ۇلكەن قارا كوزدەرى بىرەۋدى ىزدەگەندەي بولىپ جان جاققا الاقتايدى. ءوڭى بوپ-بوز، ءوزى جۇدەۋ. سوعان قاراماستان، وتە ادەمى. ۇستىندە ىشكويلەك پەن جىرتىق شاپاننان باسقا كويلەك بولعان جوق. مەن ونىمەن سويلەسۋگە تىرىسىپ ەدىم، مەنىڭ سۇراقتارىما ءۇزىپ ءۇزىپ، تەك «جامبەك»، «شوڭ اكە»، «قاراجان» جانە ت. ب. ەسىمدەردى اتادى. سودان سوڭ ءبىر جاس قىرعىزدى كورسەتىپ: «مەنىڭ اينام... ول سىندىردى... جاعامدى جىرتتى» دەپ، ەشكىم كورىپ قويماسىن دەگەندەي ءوزىنىڭ جاۋلىعىن تىعىپ قويدى. سۇراستىرا كەلە، جاڭاعى ايتىلعان ەسىمدەر ونىڭ تۋىستارى ەكەنىن ءبىلدىم. ونىڭ تۇرمىسقا شىققانىنا ءبىر جىل بولىپتى، كۇيەۋى جاڭا ساۋساعىمەن كورسەتكەن جاس قىرعىز جىگىت. ءبارى تۇسىنىكتى بولدى. كۇيەۋى ونى ۇرىپ، ايناسىن سىندىرىپ، كويلەگىن جىرتقان. اكە شەشەسىنىڭ ۇيىندە جالعىز قىز بولعان، دەمەك، اكەسىنىڭ ەركەسى، دەگەنىنىڭ ءبارى بولعان. كۇيەۋىنىڭ قاتىگەزدىگىنەن، قاتالدىعىنان بۇرىنعى بوستاندىعىن اڭساپ، ەسىنەن ايىرىلعان. ونىڭ ىلعي ادامداردىڭ اتىن اتاپ، بىرەۋدى ىزدەگەنى سول ەكەن.

جاس ارۋ مەن ونىڭ تۋعان-تۋىستارىن ونىڭ ساۋىققانىنا سەندىرىپ، ەگەر ايەلى اۋىرماسىن دەسە، كويلەگىن جىرتىپ، ايناسىن سىندىرماۋدى كۇيەۋىنە تاپسىرىپ، ارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك.

بورانبايدىڭ اۋىلىن كورسەتكەن تۇستان ءبىز ونى تاپپادىق. ۇزاق ۋاقىت اداسىپ جۇردىك، 40 شاقىرىمداي بوس سەندەلىپ، اياعىندا كەشكە قاراي ءبىر باقتاشىعا جولىقتىق، ول ءبىزدى شاتقالعا اكەلدى، ونىڭ ەڭ توبەسىنەن، قارلى شىڭداردىڭ اراسىنان اۋىل وتىن كوردىك. بىزگە ارناپ ءۇي تىكتى، شاي بەرىپ، قۇرمەتىمىزگە قوي سويدى. ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن بورانبايدىڭ ءوزى كەلدى، ادەتتەگى امان ساۋلىق سۇراسۋدان كەيىن سارىباعىشتار تۋرالى اڭگىمە باستالدى - كىمنىڭ قاي جەرى اۋىرسا، سونى ايتادى دەگەندەي.

|| 2 ماۋسىم. بۋعۋ رۋىنىڭ مانابى بورانباي بەكمۇراتوۆتىڭ تۇلپارتاس شاتقالىنداعى اۋىلى.

بىزگە ارنالعان ءۇي بيىك جەرگە تىگىلىپتى، سوندىقتان ءبىز تاڭەرتەڭ توبەدەن بارلاۋ جاسادىق. تومەندەگى سايدا قىرعىزداردىڭ اۋىلى شاشىراڭقى جايىلىپ جاتىر. ادەتتەگى قازاق اۋىلىنا ءتان شۋ مەن ءيتتىڭ ۇرگەنى، ابىر سابىر كورىنبەيدى - ماڭايدىڭ ءبارى ءولى تىنىشتىق. الاسا ۇيلەر الشاق ورنالاسىپ، شەڭبەر جاساپ تۇردى. اۋىلدىڭ ورتاسىندا قۇلىندار بايلانىپ32, بيە ساۋىلىپ جاتتى، سول جەردە قوي، سيىرلار ءجۇردى... كيىز ءۇيدىڭ ماڭىندا وتىرعان بىرنەشە ايەل قۇرت قايناتىپ وتىر. مەن ماناپ ءۇيىنىڭ ءىشىن كورگىم كەلدى. بورانباي باسىندا ءۇيىم تار، مال مۇلكىمدى سارىباعىشتار توناپ كەتتى دەپ سىلتاۋراتتى، بىراق مەنىڭ جالىنىشىم*45 ونى رايىنان قايتاردى. بورانباي ءۇيىن كورسەتۋگە كەلىسىپ، دايىندىققا ءبىراز ۋاقىت بەر دەپ سۇرادى. اياعىندا ءبىزدى شاقىردى. تاۋدىڭ ەتەگىنە ۇلكەن ساقتىقپەن ءتۇسىپ، بورانباي ورداسىنا جەتتىم.

 

قىرعىز مانابى بورانبايدىڭ وتباسى.

سۋرەتشى پ. كوشاروۆتىڭ اكۆارەلى.

 

مەن كىرگەندە ۇيدە بىرنەشە قىرعىز وتىردى. «ۋداكوب*46»قوباغال، اودا قوب! ، - دەپ ايعايلادى قوجايىن، وتىرعاندار ورنىنان اتىپ تۇردى. مەن كيىز ءۇيدىڭ تورىنە جايعاستىم. Madame, تىستەرى ۇزىن (ول قانشا تىرىسقانىمەن ەرنى ونى جاسىرا المادى) الا شاپان كيگەن ەگدە ايەل كىلەمنىڭ ورنىنا توسەلگەن قوي تەرىسىنىڭ ۇستىندە وتىردى. قولدارى كىر كىر جانە قولىندا قالعان ۇساق جۇندەر حانىمنىڭ ءبىز كەلەردىڭ الدىندا ارقان يىرگەنىن بايقاتتى. مەن ونىڭ حال جاعدايىن سۇراپ، مال باسىنىڭ اماندىعىن تۇگەندەدىم، مۇنىڭ بارلىعىنا ول باسىن شۇلعىپ جاۋاپ بەردى، باسىن شۇلعىعان سايىن، ۇزىن تىستەرى قاتارلاسا كورىنىپ تۇردى. قۇرمەتتى اياشتىڭ ەركىنە كونبەي تىستەرى انىق بايقالىپ تۇردى، ونى جاسىرۋ ءۇشىن ول شاپانىنىڭ جەڭىن قايتا قايتا اۋزىنا اپاردى. مەنىڭ ساۋالدارىم ىڭعايسىزدىق تۋدىراتىنىن بايقاپ، اياشتى جايىنا قالدىردىم دا، كيىز ءۇيدىڭ ءىشىن قاراي باستادىم. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاقتارداعىداي نە توسەك، نە ساندىق، نە كىلەم جوق، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇيىلگەن كيىزدەن باسقا ەشتەڭە كوزگە شالىنبادى. ەسىكتىڭ وڭ جاعىندا شيدەن توقىلعان قالقا تۇر. قابىرعانىڭ ماڭىندا قازاق سۇلتاندارىنداعىداي كىلەممەن كومكەرىلگەن قاز قاتار تۇرعىزىلعان ساندىقتار دا جوق. ونىڭ ورنىنا ۇيىلگەن كيىز قويىلىپتى. قىتاي ماتاسىمەن قاپتالعان بىرنەشە جاستىق ادەيى كورسەتۋگە ارنالعانداي كيىزدىڭ ۇستىنە تاسالىپتى. مەنىڭ استىمدا ءبىر عانا كىلەم بولدى، دەگەنمەن وتە جاقسى توقىلعان. كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە وت جانىپ، وشاقتا سۋ تولتىرىلعان ەكى قۇمان تۇردى. سول ارادا قوجايىن ايەل ءبىزدىڭ sac-voyage عا*47 ۇقساس بۇزاۋ تەرىسىنەن جاسالعان سومكەسىنەن ەكى قىتاي كەسەسىن الىپ، قىمىز قۇيدى. قىزمەتشى قىرعىز سۋسىندى الىپ، ءوزى ءىشتى دە، ءبىر توستاعانىن ماعان، كەلەسىسىن بورانبايعا اپەردى33. ءبىزدىڭ ۇلى ءجۇزدىڭ ءبىر قازاعى ناسىبايىن الدى. ناسىبايدى كورگەن قوجايىن ايەل تىستەرىن اقسيتىپ، ۇندەمەستەن ايتپاي قولىن سوزدى. ءبىزدىڭ قازاق وعان وتە سىپايى تۇردە شاقشاسىن سوزىپ، الاقانىنا ناسىبايدى ءۇيىپ بەردى.

وزىمە تىگىلگەن ۇيگە كەلگەن سوڭ مەن اتتاردى ەرتتەۋگە بۇيرىق ەتتىم، قىرعىزداردى كورسەم دەگەن ماقساتىم ورىندالدى.

بورانباي ءبىز اتتانار كەزدە وتە سىپايى بولدى. مەن ودان رۋلارى تۋرالى، ماناپتار تۋرالى سۇرادىم، سوسىن ول مۇنىڭ ءبارى اق پاتشانىڭ بۇيرىعىمەن ولارعا سىيلىق بەرۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىر دەپ ۇيعاردى. سولاي دەپ ويلاپ قالعان قۇرمەتتى ماناپ ماعان كەتەردە قوناقتى بوس قايتارۋ - جامان ىرىم دەگەندى ايتىپ، ات مىنگىزىپ، جىبەك بۇل بەردى. مەن ونى سىيلىقسىز اق قۇرمەتكە يە بولدىم، ونىڭ قوناقجايلىلىعىن ەشقاشاندا ۇمىتپايمىن، ارقاشان جۇرەگىمدە ساقتايمىن دەپ سەندىردىم. ءبىز جاقسى دوس بولىپ ايىرىلىستىق، تەك ەكى كۇن وتكەننەن كەيىن تۇسىنبەستىك پايدا بولىپ، دوستار عانا ەمەس، جالپى تانىس ادامدارمەن سالقىن قارىم قاتىناس پايدا بولدى.

|| مەن بورانبايدىڭ ۇيىنەن وتە جاقسى اسەرمەن اتتاندىم. بۇل اسەردىڭ جالعاسا بەرۋىنە جولدا كەزدەسكەن اۋىل ادامدارىنىڭ كورسەتكەن ىقىلاسى دا سەبەپكەر بولدى، اسىرەسە، ايەلدەر وتە پەيىلدى بولدى. ءار نارسەنىڭ ەرەجەگە باعىنبايتىن بىردەمەسى بولادى دەگەن ءسوز - ناعىز شىندىق. مەنىڭ قىرعىز ايەلدەرى تۋرالى ايتقانمىن، سونىڭ اراسىندا ءبىر جاعداي بولدى. قىرعىز ارۋلارىنىڭ سۇلۋلىعىنا ءتانتى بولعان مەن كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنەن يندەرۋنگە*48 سىعالاپ قاراعانىم بار، ودان بۇرىن سول جەردەن بىزگە مەنىڭ ويىمشا وتە كوركەم اياشتىڭ قارا كوزدەرى قارايتىن.

 

ءۇش اياش (ىستىقكول قىرعىزدارىنىڭ ايەلدەرى).

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قارىنداشپەن سالعان سۋرەتى. 1856 ج. (338 بەت)

 

مەن قاتەلەسپەپپىن. كيىز ۇيدە راسىندا دا ادەمى ەكى جاس قىز وتىردى، بىراق ولاردىڭ بىرەۋى، مەنىڭ سورىما قاراي، تاڭدانارىمدى، الدە قۋانارىمدى بىلمەدىم، ايداي سۇلۋ قىز ەكەن. سomme de raison, ۇستالىپ قالعان ارۋ وتە ىڭعايسىزدانىپ قالدى، بىراق سونشا قاتتى ەمەس. العاشقى ىڭعايسىزدىقتى جەڭگەننەن كەيىن ونىڭ مەنى بالاعاتتاي باستاعانى، ءتىپتى ۇيات سوزدەرمەن بالاعاتتاعانى قىزىق بولدى... «تاس جۇتقىر»، «كوزىڭ قىليلانعىر»، «باسىڭا بالە جاۋسىن» دەگەن سوڭ ول مەنى «ماڭقا قازاق» دەپ تىلدەدى. ءبىر جاعىنان، وكىنىشتى بولدى، ەكىنشىدەن، قۋاندىم، سەبەبى ءاپ ساتتە بالاعات سوزدەر قورىن جيناپ الدىم، بىراق سول جامان سوزدەردى تاماشا قىرعىز سۇلۋى ايتقانى ۇيات بولدى. وسىنشاما «قوشامەت» ءسوز ەستىگەننەن كەيىن ارى قاراي قالۋدىڭ ءمانى بولماعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ارى قاراي ءجۇرىپ كەتتىك. دولى ايەلدىڭ اۋىر اسەرى كەلەسى اۋىلدا ۇمىتىلىپ كەتتى. اۋىلدا مەنىڭ قازاق سۇلتانى ەكەنىمدى ءبىلىپ الىپتى. ءبىر قۇرمەتتى حانىمنىڭ قىزى نايمان رۋىنان شىققان قازاق سۇلتانىنا تۇرمىسقا شىققان ەكەن. بۇل جەردە بارلىق سۇلتانداردى ءبىر رۋدان دەپ سانايتىندىقتان، ولار ءبىزدى شىدامسىزدانا كۇتىپ، بالالارىنىڭ جاعدايىن بىلمەك ەكەن. مەن سول سۇلتاننىڭ تانىسىمىن دەپ قانا قويماي، تۋىسقانىمىن دەپ تانىسقانىم دۇرىس بولار دەپ تاپتىم، سوندىقتان ولاردىڭ بارلىق ساۋالدارىنا جاعىمدى جاۋاپ بەرىپ، قىزدارى سۇلتاننىڭ سۇيىكتى حانشايىمى دەپ سەندىردىم. وسىنداي بەيكۇنا ءارى كوڭىل جۇباتارلىق وتىرىك ايتا وتىرىپ، مەن وسى حالىقپەن جاقىنداسايىن، ولاردىڭ تۋىستىق ماحابباتىنا بولەنەيىن دەگەن نيەتتە بولدىم. مەنىڭ كەيبىر قيىن ساۋالدارعا بەرگەن جاۋابىم، سۇلتان حانشايىمنىڭ ەسىمى كىم، قانشا بالاسى بار دەگەن سياقتى سۇراقتارعا بەرگەن جاۋابىمنىڭ ولاردا بار مالىمەتتەرگە ساي كەلگەنى سونشالىق، ءوزىمنىڭ سۋايتتىق قابىلەتىمە ءوزىم تاڭقالدىم. باستاپقىدا ولاردان بارلىق مالىمەتتى الىپ، ارتىنان سوعان ورايلاستىرىپ جاۋاپ بەرگەنىم بەلگىلى عوي. قالاي بولعاندا دا ءبىز وتىرعان كيىز ۇيگە قىرعىزداردىڭ كارى-جاس ايەلدەرى جينالىپ، ارامىزدا اڭگىمە ءوربي باستادى. ءبىز جاس اياشتارمەن قالجىڭداستىق، ال ولاردىڭ قالجىڭىنان وتكىرلىك پەن باتىلدىق بايقالدى. جالپى قىرعىز ايەلدەرىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرى كوپ، ولارمەن بىرنەشە كۇن بىرگە بولىپ، جاقسى ءبىلىپ السا بولادى. قىرعىز ايەلدەرىنىڭ شەكتەن تىس تاكاپپارلىعى تۋرالى سوزدەردىڭ بارلىعى تىم اسىرەلەنگەن: جالپى ءبىز تانىسقان ءۇش اياش وتە اقكوڭىل ەكەن، اقكوڭىلدىلىگى سونشالىق، ولاردىڭ كوڭىلىن قايتارۋ كۇنا بولار ەدى. مەن بورانبايدىڭ اۋىلىندا ادەيى اشىنالىق جاسايىن دەپ (قازاقتاردىڭ ادەتى بويىنشا) بىرەۋ ارقىلى ارەكەت جاساپ ەدىم، ونىما كونگەن جاۋاپ الدىم. ونى پايدالانۋعا ماعان ۋاقىت جەتپەدى.

ايەل كيىمىنىڭ تولىق توپتاماسى كوز الدىمدا بولعان سوڭ، مەن ولاردى زەرتتەي باستادىم. قىرعىز ايەلدەرى، تۇرمىسقا شىققانى بار، شىقپاعانى بار، دابىدان*49 تىگىلگەن جاعاسى جوق اق كويلەك كيەدى، ونىڭ كەۋدەسىندەگى ويىعىن قىزىل جىبەكپەن ادىپتەيدى. ولاردىڭ ۇستىنە كيەتىن شاپاندارى ەركەكتەردىكى سياقتى. ولار الا شاپان كيەدى، تەك كوك ءتۇستى كيمەيدى (قازانىڭ بەلگىسى). تۇرمىسقا شىققان ايەلدىڭ كيىمىندەگى قىزدان ايىرماشىلىعى - باس كيىمى مەن شاشتارىن ورۋدە عانا. ايەلدەر بىرەۋىن بەتىنە كەلتىرىپ، ەكىنشىسىن توبەسىنە اينالدىرىپ ەكى اق ورامال بايلايدى. قىزدار كىشكەنە ۇكىسى بار اق تاقيا كيەدى. ايەلدەر شاشتارىن ەكى بۇرىم عىپ ءورىپ، ۇشتارىن بىرىكتىرىپ، تيىن، كىلت، زاڭكىرلەر*50 جانە ءتۇرلى اشەكەي بۇيىمدار تاعىپ قويادى. قىزدار شاشتارىن ۇساق ءورىم عىپ ءورىپ، قۇلاعىنىڭ ماڭىنا اسىل تاستارمەن، مونشاقتارمەن، اركىم شاماسىنا قاراي ادەمىلەپ قويادى. شاشتىڭ ۇزىندىعى سۇلۋلىقتىڭ ءبىرىنشى بەلگىسى، سوندىقتان بارلىق ايەلدەر جالعان شاش جالعاپ الادى. بەتكە وپا جاعۋ سياقتى كوسمەتيكالىق بوياۋلار دا ۇلكەن قولدانىسقا يە ەكەن. بۇرىنعى كەزدە قىزدار كوكوزبەك ﻛﻮﯕﺰﺑﻚ دەپ اتالاتىن كورسەت (كەۋدە تارتقىش) كيەدى ەكەن. سونىمەن قوسا ءىنجۋ، مارجان، تيىنمەن بەزەندىرىلگەن كەۋدەشەلەر كيىپتى. ولاردى الاتاماق دەپ اتايدى. مۇنىڭ ءبارى كونە زاماندا بولعان. || جاس ايەلدەر سالتاناتتى جاعدايلاردا اق باس كيىم - ساۋكەلە كيەدى.

اياشتاردىڭ ىقىلاسى اۋىلدان شىققاننان كەيىن ءبىزدىڭ ءتىلى وتكىر قازاقتاردىڭ اراسىندا كوپتەگەن كۇلدىرگى اڭگىمەلەر تۋعىزدى. بىرەۋ قىرعىز قىزى ءوز ەركىمەن بەلگىلەنگەن rendes vous*51 كەزىندە قانشالىقتى ۇياڭ بولاتىنىن ايتتى. ءسىزدىڭ بارلىق ەركەلەتۋ مەن نازىڭىزعا ول قاناعاتسىزدىق كوڭىلمەن ...*52 جاۋاپ بەرەدى.

3 ماۋسىم كۇنى ەمەننىڭ ەتەگىندەگى جەلدەن رۋىنان شىققان قىرعىزداردىڭ اۋىلىندا تۇنەدىك. سوڭىنان ىڭعايسىزدىق تۋدىرعان ءبىر وقيعا بولدى.

3 كۇنى كەشكە ەسكى تانىسىم قىلىشتىڭ ۇيىنە تۇسكى اس ىشۋگە ءتۇستىم. 4 ءى كۇنى كەشكە بۇرىنعى تاسپا مەن ءتۇپ ارقىلى ءوتىپ، كۇدىرگى وزەنىنىڭ جاعالاۋىنا توقتاعان جاساققا كەلىپ قوسىلدىم.

 

ىستىقكول قىرعىزدارىنىڭ ايەلدەرى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قارىنداشپەن سالعان سۋرەتى. 1856 ج. (340 بەت)

 

تاسپا - جىرعالاڭ القابىن ءتۇپ القابىنان ءبولىپ تۇراتىن تاۋلار تىزبەگى. بۇل وزەن ءوز باستاۋىن ءتۇپ سەكىلدى سىرت تاۋىنان الادى، الايدا ول سىرت تاۋىنىڭ وڭ جاق باۋرايىنان باستالادى. اعىسى قاتتى، تاۋدان شىققان كەزدە ءتىپتى وتكەل بەرمەيدى. جاعالاۋى تال تەرەك سياقتى اعاشتارمەن كومكەرىلگەن. جىرعالاڭعا وڭ جاقتاعى سانتاش تاۋىنان قىزىلقيا وزەنى قۇيادى، سول جاق، الاتاۋدان تۇرگەن اقسۋ وزەنى قۇيادى، وزگە ۇساق بۇلاقتاردىڭ بەلگىلى اتاۋى جوق. تاۋدا كوك قالىڭ، باۋرايى - شىرشالى ورمان. بارلىق جاقتا جانە تەرىسكەيدە بۇل ورمان تىشقان وزەنىنە دەيىن جەتەدى. تاسپا بويىندا ءۇش جاپىراق، شىتىر، جۋسان وسەدى. تاسپادا بۇرىنعى ارىقتاردىڭ، توپىراق ۇيىندەرى مەن جىرالاردىڭ ورنى بايقالادى. قازاقتار تاسپانىڭ بۇكىل بويىندا ارىق ورنى جاتىر دەيدى. ونى قالماق حانى باقا مانجۋ جاساعان. تاسپا ءمۇيىس بولىپ كولگە جالعاسادى. بۇل ءمۇيىس كوكە حولاسۋن دەپ اتالادى. جىرعالىڭنىڭ ارعى بەتىندە، ساعاسىندا بورىشوقىنىڭ ەكى شوقىسى تۇر. ولاردان جىرعالاڭ ساعاسىنا ءۇش جىرعىش دەپ اتالاتىن ءۇش بۇلاق قۇيادى.

|| قاراباتپاق ماڭىندا، كولگە قاراي جەر باتپاقتى.

ءبىز تۇرعان جەردەن كەلەسى ساتى مەن قاراباتپاققا قاراي ودان ءسال قاشىق جەردە سارىبۇلاق دەپ اتالاتىن ەكى بۇلاق اعادى، سارىبۇلاقتان كۇرمەتى وزەنىنە دەيىنگى ايماق تاستاق، ماڭايدىڭ بارىندە ءىرى-ءىرى تاستار جاتىر. وسى جەردەن مەن جەرگە جارتىلاي كىرىپ تۇرعان بالبال تاستار تاپتىم.

 

ىستىقكولدىڭ سولتۇستىك جاعاسىنداعى بالبال تاستار

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قارىنداشەپن سالعان سۋرەتى. 1856 ج. (341 بەت)

 

تاڭقالالارلىعى، ولاردى تاپقان جەردە مالوروسسيا، سىبىردەگى سياقتى قورعاندار بولمادى. بۇل بالبال تاستاردى كىم قويعانى جانە نەنى بىلدىرەتىنى ءالى [كۇنگە] بەلگىسىز34. مەنىڭ وسى جەردەن كورگەندەرىم ۇزىن مۇرتتى ادامنىڭ بەت ءمۇسىنى بولدى. ولاردىڭ وڭ قولىندا توستاعان سياقتى ىدىس بولدى. بەت الپەتى مەن كوز قيىعى مونعول تيپتەرىن ەسكە سالادى.

 

كۇرمەتى وزەنىنىڭ باستاۋى. سۋرەتشى پ. كوشاروۆتىڭ سۋرەتى. (342 بەت)

 

بۇل جاقتىڭ وسىمدىكتەرى وتە ناشار. ەسەسىنە كۇرمەتىدەن يشاناتا (ایشان اتا) وزەنىنە قاراي جايىلىم وتە باي. مەن وسى جەردەن ەبەلەك كوردىم. يشاناتا وزەن ساعاسىنداعى كوكتەرەك توعايىنىڭ اتاۋى. كول ماڭىندا ەش جەردە كوكتەرەك ورمانى وسپەگەندىكتەن، بۇل توعاي ەرەكشە كورىنىپ، قاسيەتتى سانالعان. بارلىق بۇتاقتارىنا ۇساق شۇبەرەكتەر، ساداقا زاتتار، اتتىڭ قىلى بايلانىپتى. قۇرمەت وزەنىنىڭ القابىندا سارىباعىشتار مەن بۇعۋلاردىڭ ايگىلى شايقاسى وتكەن. سارىباعىشتاردىڭ اۋىلى قاسيەتتى توعايدىڭ ماڭىندا، ال بۇعۋلىقتار سارىبۇلاقتا بولعان، سوندىقتان بۇعۋلىقتار وزدەرىنىڭ جەڭىلىستەرىن كورشىلەرىنىڭ قاسيەتتى توعايعا جاقىن ورنالاسقانىنان دەپ سانايدى. يشاناتانىڭ ماڭىندا قورعاندار مەن توپىراق ۇيىندىلەرى وتە كوپ. سارىبۇلاق پەن كۇرمەتىنىڭ ساعاسىنداعى شىعاناقتار، اعىستار بىرىگە كەلىپ، جارتى ارال قۇرادى. ول القاپپەن شاعىن مويناق ارقىلى جالعاسادى. بۇل جارتى ارال قارابۇلىن دەپ اتالادى، وعان ادام اياعى باسپايدى. يشاناتا مەن كۇدىرگىنىڭ اراسىندا قارىنجاردى بۇلاق دەپ اتالاتىن كىشكەنە بۇلاق بار. كۇدىرگى دەپ كولگە وزەننىڭ وڭ جاعىنان ەنەتىن ءمۇيىس تە اتالادى. جاساق وسى جەردە تۇنەدى.

2 ماۋسىم. سول ورىن. ترويتسا كۇنى.

ءبىز ءجۇرىپ وتكەن جولداردىڭ بويىندا تاۋان وتەتىن كەلەسى اسۋلار جاتتى: ءبىرىنشىسى - كۇرمەتى اسۋى، ول ىستىقكولگە قۇياتىن كۇرمەتى وزەنىنەن تۇزىلەدى. وسى تاۋدىڭ سولتۇستىك باۋرايىنان تاعى ءبىر وزەن اعادى، ول دا كۇرمەتى دەپ اتالادى. ول شەلەككە قۇيادى، ودان كەيىن جىڭىشكە وزەنى ارقىلى قىزىلاۋىزعا، ودان اسىعا، ودان ارى قاراي تۇرگەن ارقىلى ىلە القابىنا كەتەدى. || كۇدىرگىنىڭ دە اسۋى بار، بىراق ونىمەن بارىمتاشىلاردان باسقا ەشكىم وتە المايدى. قۇرمەتى - الاتاۋداعى ەڭ جاقسى اسۋلاردىڭ ءبىرى. ونىمەن كەرۋەندەر دە جۇرەدى.

4 [ماۋسىم]. جاساق ورىكتى دەپ اتالاتىن ءۇش بۇلاقتان ءوتىپ، ۇشىنشىسىنە توقتادى. قاراباتپاقتان بەرى شاعىن وزەندەردەن وتەتىن جولداردىڭ ءبارى جۇرۋگە قولايلى، ءتىپتى اربامەن جۇرۋگە بولادى. سارىبۇلاقتان باستاپ كۇنگەي القابى بىرتە-بىرتە تارىلا بەرەدى دە، ەنى بەس شاقىرىم بولادى. وسى ورىكتىنىڭ جوعارعى جاعىندا، تاۋدان شىعاتىن تۇستا كونە قورعاننىڭ قالدىقتارى جاتىر. بۇل قورعان ءالى جاقسى ساقتالعان. ونىڭ اۋدانى شامامەن ءبىر شاقىرىم، ءۇش قابىرعامەن قورشالعان. ىشكى قابىرعا سىرتقىسىنان بيىك جانە بەكىنىس سياقتى قالانعان. وڭتۇستىك-شىعىسقا باعىتتالعان ونىڭ بۇرىشىنا*53 قالماقتار قوياتىنداي قاراۋىل باعانالارى ورناتىلعان. قۇرىلىستىڭ ءىزى بارلىق جەردەن بايقالادى. ءبىراز تومەنىرەك ودان دا كونە قورعاندار بار، ولاردىڭ ەنى شاقىرىمعا جۋىق. وزەننەن ءبىز شويىن قازان تاپتىق.

ءۇشىنشى ورىكتىدەن تومەن قىلقان جاپىراقتى ورمان مۇلدەم جوق. قۇتىمالدىعا دەيىن تۇتاس القاپتا اربانىڭ ءوتۋىن قيىنداتىپ قانا قويماي، اتتىڭ تۇياعىن تىلگىلەيتىن تاستار جاتىر. قايىق قويۋ ءۇشىن ءبىز 5 ماۋسىمدا ءبىز ءبىرىنشى ورىكتىگە ورالدىق. ول جەردە 12 نە دەيىن بولدىم. بايسەركە سارىباعىشتارمەن ءۇشىنشى ورىكتىدەن قايتتى.

|| ماۋسىمنىڭ ... كۇنى مەن ىستىقكولدەن كەتۋدى ۇيعاردىم. مەنىڭ كورۋىم، ءبىلۋىم كەرەكتەردىڭ ءبارى تاۋسىلدى. سارىباعىشتاردىڭ ءىسى ۇزاق داۋعا اينالىپ، بىتەتىن بولمادى.

جولسەرىك بولعان قايىرىمدى ارىپتەستەرىممەن قوشتاسىپ، ساتىنىڭ قيىن ءارى قاۋىپتى اسۋىن بەتكە الىپ كەرى قايتتىم. كۇندەلىكتەن وزدەرىڭىزگە ءمالىم، كۇنگەي الاتاۋ جوتاسى ارقىلى، كوپ اسۋ بار. بارلىق كولىكپەن جۇرۋگە ىڭعايلىسى - سانتاش. ونىمەن كەرۋەندەر وتەدى. قالعاندارى تەك اتپەن سالت جۇرۋگە قولايلى. بۇل اسۋلاردىڭ ىشىندە، كۇمان جوق، ساتى ءبىرىنشى ورىندا تۇر، ەكىنشىسى - كۇرمەتى، بايسورىن جانە قاسكەلەڭ. ساتى جىلدىڭ بارلىق مەزگىلىندە اشىق، ءتىپتى قىستىڭ قار مول جاۋىپ سانتاشتىڭ وزىمەن ءجۇرۋ مۇمكىن بولماعاندا دا ساتى ىستەن شىقپايدى. كۇرمەتى، بايسورىن جانە باسقالارى تاۋ بوكتەرىندەگى قار تاۋسىلا باستاعان مەزگىلدە، تامىز ايىندا اشىلادى. ولار سول كەزدە ساتىعا قاراعاندا قولايلىراق. سوندىقتان مەن ساتى ارقىلى جۇرۋگە بەل بۋدىم، ونىڭ وزگەلەرگە قاراعاندا قاۋىپتى ءارى قيىن وتكەل ەكەندىگى دە مەنىڭ شەشىمىمە سەبەپ بولدى.

 

ءۇش ورىكتىدەگى جاساق قوسىنى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قارىنداشپەن سالعان سۋرەتى. 1856 ج.

 

ساياحاتشى بولعاندىقتان، مەن قىزىقتى ساياحات وقيعاسىن ىزدەدىم. بۇرىن ءجۇرىپ وتكەن جولدارمەن ساتىنىڭ قۇرمەتىگە قۇياتىن تۇسىنا دەيىن ەشبىر قىزىقتى وقيعا بولعان جوق، تەك كۇدەرگىدە جىلان ءولتىرىپ، كۇرمەتىدە قابان قۋدىق. [مەن] جوعارىدا ايتقان جەر قورعاندار يشاناتانىڭ سول جاعالاۋىندا جاتىر، ال بالبال تاستار يشاناتا مەن كۇرمەتى ارالىعىندا جانە سارىبۇلاققا دەيىن كەزدەستى: بۇل جەرلەر وتكەننىڭ قالدىعىن ەڭ كوپ ساقتاعان مەكەن. مۇندا شامامەن، ءار كەزەڭدەگى 4 رۋدىڭ35 مولالارى مەن ۇيىندىلەرى بار: 1 ءسى - توبەشىكتى، سونان سوڭ، سول زامانداعى ءتورتبۇرىشتى ءپىشىندى ۇيىندىلەر كەزدەستى. كەيبىر ءتورتبۇرىشتى ءپىشىندى تاستار باعان سەكىلدى جەردەن شوشايىپ تۇر. ولاردى ءشوپ باسىپ كەتسە دە، ىزدەرى كورىنىپ جاتىر. كۇنشىعىس جاعىندا جانە كىرەبەرىستىڭ كەيبىر جەرلەرىندە ۇلكەن تاستار تۇر. سودان سوڭ گرانيت جانە جاي تاستان رەتسىز ۇيىلگەن مولالار جالعاسادى. ساتى شاتقالىنا كىرەتىن جەر كەڭ جانە ونشا بيىك ەمەس. ءبىز ساتىمەن جوعارى قاراي NS*54, باعىتىندا وزەننىڭ سالاسىنا قۇيار جەرىنە دەيىن ءجۇرىپ، سونان سوڭ N (سولتۇستىككە) قاراي بۇرىلدىق، بىرنەشە رەت جوعارى كوتەرىلىپ، NS*55 باعىتىنا جۇردىك، ودان ارى تاعى N (سولتۇستىككە) بۇرىلىپ، تاۋدىڭ قارلى شىڭدارىنا شىقتىق. تاۋدىڭ ءدال ەتەگىندە، تاستاق جەردە جۋسان مەن بەتەگە وسەدى. جوعارىعا كوتەرىلگەن سايىن وسىمدىكتەر ءارتۇرلى بولا ءتۇستى. ءتۇرلى ۇلكەن جاپىراقتى وسىمدىكتەر، شاتىرعا، جارتىلاي شاتىرعا ۇقساس، شاشاقتى ساباقتارى كوتەرىلىپ، ەندى گۇلدەي باستاپتى.

ءتۇپ وزەنىندەگى جاساق قوسىنى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ جورىق شاتىرى.

ش. ءۋاليحانوۆتىڭ قارىنداشپەن سالعان سۋرەتى. 1856 ج.

ءشوپ سونشا قالىڭ، ءتىپتى اتتىڭ اياعى شالىنادى. تاۋ ەتەگىندە سارىاعاش، دولانا، يتمۇرىن بۇتالارى بار، بىراق كوپ ەمەس، تەك شىرشا عانا تۇتاسىپ وسكەن. جوعارىعا ورلەگەن سايىن وسىمدىكتەر سيرەي باستايدى، تەك ارشاگۇل عانا بوكتەردى جاۋىپ، قارعا دەيىن كوتەرىلىپ، سولتۇستىك باۋرايدى تۇتاس الىپ جاتىر. ۇشار شىڭدا قار جاتىر، ال قاردان ەندى ارشىلعان جەرلەردە جاپىراق ءبۇر جارا باستاعان. سولتۇستىك باۋرايدا جۋا، بايشەشەك، باقباق ءتارىزدى وسىمدىكتەر بار. ءالى بۋسانباي، اتتى ادامدى كوتەرەتىن قاتىپ جاتقان قارمەن تاۋعا كوتەرىلگەندە، اۋا رايى كادىمگىدەي سالقىن بولدى، جەل ىزعىتا سوعىپ تۇر، مەن ەرىكسىز تونىمدى كيىپ الدىم. جوعارىدان ىستىقكول كەلبەتى اشىلدى. قىزعىلت كۇمىستەي جارقىراپ جاتقان كول اسپانمەن تاۋلى شىڭداردىڭ الىس بەدەرىمەن تۇستەسىپ تۇر. كۇن شۇعىلاسى القاپقا بۇلتتاردىڭ دوڭگەلەك كولەڭكەسىن تۇسىرۋدە. ءبىز شىڭدا تۇردىق، اۋا تەمپەراتۋراسى شامامەن 6 7 گرادۋس قانا بولدى.

ءبىزدىڭ الدىمىزدا جاۋعان قاردىڭ كەسىرىنەن جول جابىلىپ قالىپتى، سوندىقتان ءبىز تاۋەكەل ەتىپ، تاۋدىڭ تىك بەتكەيىمەن جۇردىك. جەر تايعاق، اتتارىمىز سىرعاناقتاپ، تۇياقتارىمەن تاس ۇشىردى. تاستار تومەن جىقپىلداردان وتە دومالاپ، كوزگە كورىنبەي كەتتى. كازاكتار جاياۋ جۇرۋگە ءتيىس بولدى، ال قازاقتار ات ۇستىندە ءمىز باقپاستان، ۇزەڭگىسىن تەبىنىپ قويىپ، ىڭىلداپ كەلەدى.

 

ىستىقكولدىڭ باتىس جاعى. توپوگراف م. سيروتكيننىڭ سۋرەتى

 

اتتار بىرنەشە رەت سىرعاناقتاپ، قۇلادى... مىنە، مىنە قۇلادى، دومالادى دەگەن ساتتەر كوپ بولدى، بىراق اللانىڭ كومەگىمەن قۇلاماي، ارى قاراي ساپار شەكتىك. ءبىر جارىم ساعات بويى ءبىز وسىلاي قىرقامەن ءجۇرىپ، اياعىندا بۇرىنعى جولعا ءتۇسىپ، تومەندەي باستادىق. تومەن ءتۇسۋ كوتەرىلگەننەن گورى الدەقايدا تىك، ءارى قولايسىز بولدى. ەگەر ءبىز جوعارى كوتەرىلگەندە جەر باتپاق بولماعاندا، اربانىڭ ءوزىن جوعارىعا سۇيرەپ شىعۋعا بولار ەدى. سولتۇستىك باۋرايدا قالىڭ قار جاتتى، بىراق، بۇعان قاراماي، مۇنداعى وسىمدىكتەر وڭتۇستىككە قاراعاندا بيىك. ساتىنىڭ بۇكىل بويىنا جول تومەن قۇلديلايدى. ساتى سول جاقتان قوسىلاتىن اعىسپەن بىرىگىپ، سۋى مولايىپ، تار ارنامەن جىلدام اعادى. شىرشالى ورمان باستالىپ، وسىمدىكتەر تۇرلەنىپ، قالىڭداي باستادى. جالعىزاياق سۇرلەۋگە اينالعان جول عانا بارعان سايىن جۇرۋگە قولايسىز بولدى. كەيبىر تۇستاردا ءيىر بۇدىر تاۋ قىسپاعى وزەندى تارىلتقانى سونشالىق ءبىز سۋمەن ءجۇرىپ، تىزەمىزدەن سۋ كەشۋگە ءماجبۇر بولدىق. جول بويىندا قۇلاعان اعاشتار كولدەنەڭىنەن جاتتى، ءبىز ولاردىڭ استىنان اتتىڭ جالىنا جابىسىپ ازەر وتتىك. ارى قاراي سۇرلەۋ جوعارى كوتەرىلدى. || تومەندە 30 ساجىنداي جەردە ساتى تولقىندانىپ جاتتى، جوعارىدا كەي جەرلەرى شىرشاعا بولەنگەن گرانيتتى جالاڭاش قۇزدار تۇردى. ايتا كەتەرلىگى، الاتاۋدىڭ نەگىزگى جىنىسى گرانيت: قىزىل گرانيت، سۇر جانە اق. ساتى اعىسىمەن جۇرگەندە سولتۇستىك باۋرايىندا پورفير مەن اسپەت*56 كەزدەسەدى. ءبىز ەڭ قيىن سۇرلەۋگە جاقىندادىق، ول بيىكتىگى 40 ساجىن قۇلاما جاردىڭ ەرنەۋىمەن جۇرەدى. قورقىنىشتى جەرگە جەتپەي جاتىپ مەندە كۇتپەگەن جاعداي بولدى. جولدا داۋىل قۇلاتقان ءداۋ شىرشا اعاشى جاتتى. مەن اتتى تەبىندىم. اتىم تىك تۇرىپ شاپشىدى، بىراق تۇياعىمەن اعاشقا ءسۇرىنىپ، قۇلاپ قالدى. مەن ۇشىپ كەتىپ، ورنىمنان تۇردىم. تەپە تەڭدىگىن جوعالتقان اتىم جاردان تومەن دومالاپ كەتتى، مەن تەك گۋىلدەگەن داۋىسىن ەستىپ، تاستار اراسىنداعى اتىمنىڭ باسى مەن ەر توقىمىن وزەننەن كوردىم. باقىتىنا قاراي، جار جايداق بولدى، 30 ساجىنداي دومالاعان ات امان قالدى. جامان ايتپاي، جاقسى جوق دەگەن، سونىڭ ارقاسىندا مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا باتىر ءارى ەپتى بولىپ كورىندىم. سولايشا يرەلەڭدەگەن سۇرلەۋمەن ءجۇرىپ، ءبىز ايگىلى جارعا دا جەتتىك. قازاقتاردىڭ سەندىرۋىمەن جانە اقىلعا سالىپ سارالاعان سوڭ، ءبىز اتتان ءتۇسىپ، جاياۋ جۇردىك. بۇل جەر - ۇلكەن گرانيتتى قۇز، ونىڭ قالقاسى وزەنگە ءتۇسىپ تۇر. سۇرلەۋ تۋرا جاردىڭ جيەگىندە، سول جاقتان باسقا قۇز كوتەرىلەدى. مۇنداي قيىندىعىنا قاراماستان، ساتى - ەڭ جاقسى اسۋ. اتەكە العاش رەت وتكەلى بەرى بۇل جەردە بىردە-ءبىر باقىتسىز وقيعا بولماعان. اتەكە وتكەن كەزدە ءبىر بالا اتىمەن جاردان قۇلاعان دەيدى، ۇشىپ بارا جاتقان كەزدە كويلەگى شىرشاعا ءىلىنىپ قالىپ، سول تۇرعان جەرىنەن ارقانمەن امان ەسەن تارتىپ الىپتى. ەسەسىنە كوپتەگەن تۇيەلەر مەن قازىنا مۇلىك ساتىنىڭ تۇڭعيىعىندا قالعان. ءدال وسىنداي قاۋىپتى، بىراق جايلىق جارمەن ءبىز جارتى شاقىرىمداي ۇزاق جۇردىك، اياعىندا شەلەكتى بويلاپ، ونىڭ باۋرايىنا جەتتىك. ول ارادا تاۋ وزەندى گرانيتتى قۇشاعىنان بوساتىپ، وعان كىشكەنە ەركىندىك بەرەدى. وزەننىڭ جاعالاۋى تالدى ورمانعا كومكەرىلەتىن وسى القاپقا دەيىن ۇنەمى شىرشالى ورمانمەن جۇردىك. ءبىز تۇنەگەن توعايلى شاتقالى البان رۋىنىڭ قىزىلبورىكتەرىنىڭ قىستاۋى. ارى قاراي جول قاۋىپسىز بولدى دا، ءبىز قاۋىپ-قاتەردەن قۇتىلىپ، 80 شاقىرىمداي ... *57جۇرىستەن سوڭ، بۇرىن سوڭدى بولماعان تابەتپەن شاي ءىشىپ، ەشقاشان ۇمىتىلمايتىن ءتاتتى ۇيقىمەن ۇيىقتادىق.

13 ماۋسىم. ءبىز سولتۇستىك باتىس باعىتقا قاراي كىشكەنتاي*58 بۇيرات ارقىلى ءوتىپ، شەلەكتىڭ باتىستان سولتۇستىككە بۇرىلعانداعى جوعارى تۇسىنان ءوتىپ، ول جەردەن جازىق جالاڭاش ۇستىرتىنە كوتەرىلدىك، ول وتە قولايلى جايلاۋ. بۇل تاۋعا اربامەن كوتەرىلۋ تىك بولعاندىقتان مۇمكىن ەمەس. بۇل اسۋدا قازىلعان ۇڭگىر بار، ول ادام قولىمەن قازىلعان سياقتى. اسۋ بۇل شاتقالدا العاش قىستاعان ءۇش جولاۋشىنىڭ ءبىرىنىڭ ەسىمىمەن...*57 دەپ اتالادى.

|| بۇعى، تاۋەشكى، ارقار سياقتى جابايى جانۋارلار بۇل ولكەدە سانسىز كوپ بولعان دەسەدى، راسىندا دا، قادام اتتاعان سايىن كەزدەسەتىن ولەكسەلەر بۇعان دالەل. بۇل تاۋلاردا الباندىق ايتبوزىم ەلى قونىستانعان.

 

الاتاۋدىڭ جانە تەرىسكەي الاتاۋدىڭ شىڭدارى.

اكۆارەل. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ سۋرەتى. 1856 ج.

 

بۇل تاۋلاردىڭ شىڭىنان توڭىرەكتىڭ كەلبەتى ايناداي كورىنەدى. باتىستان شىعىسقا قاراي جالاڭاشتى اينالا ءوتىپ، سولتۇستىككە قاراي شەلەك وزەنى اعادى. جالاڭاش اسۋىنىڭ تۇسىندا شەلەككە اسى*58, قالدىبۇلاق، كۇرمەتى جانە باتىس تاراپتاعى وزگە دە بەلگىلى وزەندەر قۇيادى. جالاڭاشتىڭ تاۋلارى الاتاۋدان تاراي وتىرىپ، شەلەك، جىڭىشكە مەن اسى باستالاتىن تاۋ شىڭىنان تارماقتالادى. جالاڭاش شەلەك پەن جىڭىشكەنىڭ جوعارعى اعىسىنىڭ ورتاسىندا جاتىر. ونىڭ ءسال عانا تارماعى بار جالاڭاشپەن قاتار جاتقان جانە وعان قوسىلاتىن سولتۇستىك باۋرايى ارقالىق دەپ اتالادى. جىڭىشكە مەن اسىنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى اسى جوتاسى بار، ونىڭ شىعىس بولىگى جىڭىشكەنىڭ شەلەككە قۇياتىن تۇسىندا باقالى دەپ اتالادى جانە ول ەڭ جىلى قىستاۋ (قاراڭىز، كۇندەلىك، ءبىرىنشى بەت، شەلەك). جىڭىشكەدەن اسى تاۋلارىنا قاراي جەر بيىكتەپ، بۇلاقتارمەن تىلگىلەنەدى، ول بۇلاقتار جىڭىشكەگە كولدەنەڭدەپ قۇيادى. ولار ۇشبۇلاق دەپ اتالادى. ءۇش اسىمەن وتەتىن اسۋ قىزىلاۋىز دەپ اتالادى. قىزىلاۋىز ماڭىندا جانە ارى قاراي وزەنگە دەيىن اۋىلدار ورنالاسقان. بۇل جاقتىڭ قازاقتارى قىرعىزدار سياقتى ورىستاردان ولەردەي قورقادى. بالالار مەن ايەلدەر ءبىز جاقىنداي باستاعاننان اق شۋ كوتەردى. بۇل اسۋدان اربامەن وتۋگە بولادى. تاۋدان تۇسكەننەن كەيىن كىشكەنتاي، تار، ۇزىندىعى 20, ەنى 6 شاقىرىمداي القاپ اشىلدى. بۇل جەردى تۇگەلدەي دۋلاتتار مەكەن ەتكەن. تەكاسۋ القابىنىڭ سولتۇستىك شەتىندە، ورتاسىندا ەكى شوقى تۇر، سوندىقتان ول ارالتوبە دەپ اتالادى.

بۇل كۇنى تاعى دا 80 شاقىرىم جۇرگەن سوڭ ءبىز سۇلتان ءاليدىڭ، وتە ءبىر اقىماق ادامنىڭ ۇيىندە تۇنەپ شىقتىق. كەلەسى كۇنى، تاۋعا تۇرگەن اسۋى ارقىلى كوتەرىلىپ، وڭ جاقتا كومبەلى اتتى تاۋ مەن اسۋدى قالدىرىپ، ودان ارى وزەن اعىسىمەن ەسىككە وتتىك، سول جەردە قازاق ديقانداردىڭ ۇيىندە تۇنەدىم.

ەسىكتىڭ تاۋدان شىعاتىن تۇسىندا سارقىراما بار. تۇرگەننىڭ باس جاعىنان باستاپ جىلى، وسىمدىكتەر قالىڭداي ءتۇستى. تۇرگەن جاعاسىندا تال، كوكتەرەك، الما اعاشى، ورىك، مويىل، قاراقات، توبىلعى، سارىاعاش، ءتىپتى كوك قايىڭدار دا كەزدەسە باستادى. جازىققا تۇسكەن كەزدە ءشوپتىڭ قالىڭ بولعانى سونشالىق، اتتاردىڭ ءجۇرىسىن بوگەپ، بەلۋاردان كەلدى.

تالعاردىڭ جوعارى جاعىنان قازاقتار "رۇستەم قورعانى" دەپ اتايتىن قورعاندى كوردىك. بۇل قورعان كەزىندە وتە بەرىك بولعان، ءتىپتى قازىردىڭ وزىندە وعان كىرەتىن ەكى ەسىك بار. ونىڭ ءۇش تىك جانە تەرەڭدىگى 6 ساجىن ورى بار. قورعان تۇرعان الاڭ جەردەن 8 ساجىن بيىكتەتىلگەن. جىرادا جانە الاڭدا الما اعاشى مەن تاۋشىمىلدىق جانە وزگە بۇتالار قاۋلاپ ءوسىپ تۇر. ءبىز جۇرگەن بارلىق جەرگە، تاۋ ەتەگىنە دەيىن اۋىلدار قونعان. دۋلاتتار مەن شاپىراشتىلار قىرعىزدار سياقتى ءبىزدى كورگەن بەتتە تاۋعا قاشتى، شاماسى، كازاكتار ولارعا كەزىندە جاقسى ساباق بەرسە كەرەك.

تالعاردىڭ ماڭىنداعى جازىقتا قورعاندار، ۇيىندىلەر مەن قازاق ەگىستەرى كوپ.

|| 15 ماۋسىم كۇنى كەشكە ۆەرنىي بەكىنىسىنە كەلىپ جەتتىك. [مەن] بۇل جەردە سارتتار سارىباعىشتاردان ۇمبەتالىنىڭ وتەمىنە مەن ونىڭ قىزىن تالاپ ەتىپ وتىرعانىن، سول ءۇشىن 300 سيپايدىڭ*59 سول جەردە ەكەنىن ءبىلدىم. سول سەبەپتەن سارىباعىشتاردىڭ ءبىر بولىگى ۆەرنىيدان ەكى كۇندىك جەردەگى قوزىباشىعا كوشىپ كەتىپتى.

16 [ماۋسىم] كۇنى كەرى شىقتىق. ىلە بەكىنىسىنە قاراي وسىمدىكتەر ناعىز دالالىق سيپاتقا يە بولادى. جۋسان، ەبەلەك، شي وتە كوپ وسەدى، قارا بيداي، جازدىق بيداي بار. كوكنار گۇلدەپ بولىپتى. جولدا بىزگە جۇزدەي تۇيەسى بار كەرۋەن كەزدەستى. كەرۋەندەر بۇل جولمەن ءبىرىنشى [رەت] ءجۇرىپ بارادى. بۇعان سەبەپ - ارعىنداردان قورىققاندىقتان.

جەتىسۋدا بارلىق جەردە كادىمگى جورعاتورعايدىڭ تارعىل ءتۇرى كەزدەسەدى. ىستىقكول مەن ونىڭ تاۋلارىندا ول مۇلدەم جوق.

ىلە بەكىنىسىنە ءبىز تاڭەرتەڭ جەتىپ، تامعالىجارعا اتتاندىق. كۇن ىستىق بولدى (ادەتتە مۇندا ءاردايىم سولاي). كۇنى بويى اتتا وتىرىپ، ابدەن شارشادىم، تەك كەشكە جەتتىك. تالعاردىڭ بەكىنىس تۇرعان تومەنگى تۇسىندا، قاسكەلەڭنەن تومەن ىلە جاعالاۋى كوتەرىڭكى، جارتاستى، بۇل جەرلەر قاپشاعاي*60 دەپ اتالادى.

 

ەسىك وزەنىندەگى سارقىراما. توپوگراف م. سيروتكيننىڭ سۋرەتى

 

ىلە بويى وسىمدىككە وتە جۇتاڭ، توڭىرەكتىڭ ءبارى قۇم. ەبەلەك، جۋسان، قىزىلشا، شي، قۋراي، وشاعان وسەدى. ىلەنىڭ سۋى لاي، جاعىمسىز. قىتايلىقتاردىڭ نانىمى بويىنشا ىلەنىڭ سۋى زياندى، ودان ادام جۇدەيدى-مىس. ەسەسىنە دورجى وزەنىنىڭ (قازاقتار شوشقالى دەپ اتايدى) سۋى ەمدىك قاسيەتكە يە سانالىپ، قۇلجا قالاسىنىڭ شەنەۋنىك قىتايلارى سول سۋدان ىشەدى.

18 ماۋسىمدا كەشكە قاراي شەڭگەلدىدەن وتتىك، [مەن] ول جەردىڭ سۋ قۇبىرىن قاراپ، ءبىر قۇبىر الدىم. تۇندە قالىپتاس*61 دەپ اتالاتىن بۇل ماڭايداعى بەلگىلى جالعىز كەن ورنىنا 5 شاقىرىم جەتپەي ورنالاسقان قاراشوقى بەكىنىسىنەن وتتىك. ونىڭ اۋماعى بىرنەشە ساجىن. قازىردە قىزىل جانە سۇر قالىپتاس اشىلعان. قويانكوزدەن ءوتىپ، تاڭەرتەڭ التىنەمەلگە جەتتىك. التىن ەمەل مونعولشا اتاۋ. بۇل ولكەدە قالماق اتاۋىمەن قالعان جەرلەر كوپ: تساگان بۋگۋ (اق مارال), شولتەبە*62, لاباسى، ت. ب.

 

ۆەرنوە بەكىنىسى. سۋرەتشى پ. كوشاروۆتىڭ شىعارماسى. (351 بەت)

 

ماعان [بۇل اتاۋلاردىڭ] شىعۋ تەگىن تۇسىندىرمەك نيەتپەن قازاقتار اڭىز ايتىپ بەردى. حونتايشى بۇركىتپەن اڭعا شىعىپ، الاتاۋدىڭ قارلى شىڭى، تالعار جوتاسىنا، تاۋشوقىعا كوتەرىلەدى. قارايىپ كورىنگەن قويدى كورگەن بۇركىت تالپىنا باستايدى. حان [ونى] جىبەرىپ، ارتىنان تۇلپارىمەن ءوزى دە شابادى. بۇركىت تساگان بۋگۋدا اقمارالدى الادى، ال شولتوبەدە تاۋەشكى ۇستايدى. شاۋىپ كەلە جاتقان حاننىڭ اتى ىلەدەن قارعىپ، تۇياعى سۋعا تيەدى. حان مۇنى بايقاپ: «بۇل سۋدى ەستە ساقتاۋ كەرەك ەكەن» دەيدى. || اڭگىمەشىنىڭ ايتۋى بويىنشا، تاۋششوقىدا سيقىرشا حونتايشىنىڭ ءىزى ساقتالعان، ونىڭ ءداۋ شاحماتىن ءالى دە كورۋگە بولادى.

التىن ەمەلدە تەزەك تورەنىڭ اۋىلى تەرىساققان بەكىنىسىنە جاقىن قۇرىمبەلگە قونعانىن ءبىلىپ، سوعان اتتاندىم.

مەن العاش التىن ەمەلدەن ىلەگە ءجۇرىپ وتكەندە، دالانىڭ ءبارىن قىزعالداق جاۋىپ تۇرعان. قازىر بۇل ءتۇس سولعىنداپ، ەسەسىنە بەتەگە، ەبەلەك، شىتىر جەتىلە ءوسىپتى. ىلە بەكىنىسىنەن شەڭگەلدىگە قاراي جول وزەن جاعالاۋىمەن جۇرەدى.

ىلەنىڭ ورتا اعىسىندا جاعالاۋى تۇگەل دەرلىك قۇم توبەلەر، ولارعا جۇتاڭ دالا وسىمدىكتەرى ءتان. جالاڭاش جاعالاۋعا قاراپ ونىڭ نەگىزىن دالا شپاتىنان تۇراتىن گرانيت قۇرايتىنىن بايقاۋعا بولادى. قاسكەلەڭ وزەنى قۇياتىن تۇستان تومەن جاعالاۋ وزگەرەدى: ۇلكەن گرانيت تاستار باتپاقتى سورمەن ارالاسادى.

ىلەنىڭ وڭ جاعالاۋى نەگىزىن گرانيت تاستار قۇرايتىن قۇمدى بەلەس. جاعالاۋدا جيدە، تال، بالعىن (كازاكتار ونى قۇداي اعاشى دەپ اتايدى), سارىاعاش، ۇشقات، توبىلعى، قىزىلشى بۇتالارى وسەدى. ىلە القابىندا زياندى جاندىكتەر وتە كوپ: ءبۇيى، سارىشايان، جىلاندار بار. جانۋارلاردان دالادا ۇيىرىمەن قاراقۇيرىق، اقبوكەن، قۇلاندار جۇرەدى. قاسقىرلار كوپ. قۇستاردان كوكتەمدە قاز، ۇيرەك كەزدەسەدى، جارتاستا كەپتەر، قاراتاعان، ءشىل بولادى. ورماندا قىرعاۋىل مول.

تەزەكتىڭ ۇيىندە 5 كۇن بولدىم. مەن كەتكەنشە اۋىلدا ءۇش بايگە، ءبىر توي بولدى.

23 ماۋسىم كۇنى ساعات 9 دا مەن تەزەك اۋىلىنان اتتاندىم. قارعالى مەن اعىنىقاتتى [وزەندەرىنىڭ] اراسىن قازاقتار شۇبار دەپ اتايدى. بۇل وزەندەر تەرىساققانعا كوپتەگەن سالامەن قۇيادى. بۇل ارا تاستاق، سوندىقتان اتپەن جۇرۋگە قولايسىز. تورەسازى - اعىنىقاتتىمەن تاۋ اراسىنداعى سورتاڭ القاپتىڭ اتاۋى. كوكسۋدان ۇيگەنتاسقا دەيىنگى جەر جانە قۇرىمبەل الباندار مەن جالايىرلاردىڭ جايلاۋى.

تورەسازىدا كازاكتار ءشوپ شابادى. كوكسۋدا كوپىر بار، جارمەڭكە [اشۋ] جوسپارى بار. ستانتسيا سول جەردە ورنالاسۋى ءتيىس. كوكسۋ القابى سالقىن. مۇندا استىق ءجيى ءۇسىپ قالادى. بۇل جەردىڭ قارى جەتىسۋدىڭ وزگە تۇستارىنا قاراعاندا كەش ەريدى. ەسەسىنە تەرەكتى مەن ۇيگەنتاستا قىستا دا قار بولمايدى. الباندار ۇيگەنتاستان قۇلجاعا دەيىنگى ارادا قىستايدى، جەردى پايدالانعانى ءۇشىن قىتايلارعا جىلىنا 60 ات تولەيدى. ولاردىڭ بارلىق سۇلتاندارىندا قىتاي شەنى بار. مارقۇم حاكىمبەك كۇڭگىرت قىزىل ءتۇستى شارى بار عۇن*63 بولاتىن، ونىڭ دارەجەسىن سۇلتان ۇلى مۇرا ەتتى. تەزەك شتاب وفيتسەرىنىڭ كوك شارىنا يە.

|| كوكسۋدان شىعىپ سۇلتان قامبار الانوۆتىڭ ۇيىنە تۇنەدىم. جاڭعىزاعاشتان سۋكوۆ بەكىنىسىنە دەيىنگى جول ءور. مۇنداعى وسىمدىكتەر دە تاۋعا ءتان - كەڭ جاپىراقتى جانە شاتىرلى بولىپ كەلەدى.

 

ىلە وزەنىنىڭ القابى.

سۋرەتشى پ. كوشاروۆتىڭ شىعارماسى. (353 بەت)

قاپالداعى قالا الاڭى.

سۋرەتشى پ. كوشاروۆتىڭ اكۆارەلى. (353 بەت)

 

قاپالعا كەلگەن سوڭ دوسىم د. ە. ۆەرنىيعا وتكەنىن جانە جاقىندا [وسىندا] بولاتىنىن ەستىپ قۋاندىم. قاپالدا ەشكىم جوق دەۋگە بولادى. ا*64 تاستى جارىپ جاڭا جول سالۋ ءۇشىن قيسىقاۋىزعا كەتىپتى، وتە كوڭىلسىز بولدى. ەكى كۇننەن كەيىن مەن كۇتكەن دجەنتەلمەن كەلدى: ءوز جاڭالىعىنا وتە قۋانىشتى: بىرىنشىدەن ازعانتاي ءدارى پايدالانىپ، جارتاستى ءساتتى جارعان جانە جابىنقىش ءۇشىن جاقسى بالشىق تاۋىپتى. مەن تاجىريبەنى كوردىم، ول وتە ءساتتى [شىققان]. بالشىق وتە جاقسى، كەيىن وتە پايدالى بولۋى مۇمكىن. د. ە. مەن كوۆريگين كەلدى. كوۆريگين تەنتەكتىڭ ماڭىنداعى ىرعايلى شاتقالىنا كەن ورىندارىنا كەتىپ بارادى ەكەن. مەن كوپ ادامدار ايتاتىن قىرداعى ەڭ تاماشا جەر - ويجايلاۋدى كورگىم كەلدى، سوندىقتان جاعدايدى پايدالانىپ، كوۆريگين مىرزاعا جولسەرىك بولۋعا بەل بۋدىم.

... شىلدە كۇنى كەشكە شىقتىم. اراساندا تۇنەدىك. بۇل كۇنى بىزگە جەتىسۋدا اتاعى شىققان باتىر ءارى بارىمتاشى تىنەكە*65 كەلدى. ءوزىنىڭ سۋىق ءجۇرىس، سۋىت جورىقتارىنا قاراماستان، تىنەكە ماتايدىڭ قاپتاعاي رۋى اراسىندا ۇلكەن ىقپالعا يە جانە بولىس بولعان. ول ورتا جاستاعى، وتە مىعىم كىسى. ءبىر قىزىعى، ول جيرەن، ساقالى ۇزىن جانە مۇرنى وتە ۇلكەن. سونىمەن قوسا Augen*66 كىشكەنتاي جانە ويناقى كوزدەرى ونىڭ سيقىن وتە جاعىمسىز ەتىپ كورسەتەدى. ول بىزبەن بىرگە جۇرگىسى كەلدى، بىراق ماس بولعانى سونشالىق، توبەسىنەن قۇيعان ءتورت شەلەك سۋ ەش اسەر ەتپەدى. مەنىڭ بايقاعانىم، تىنەكەنىڭ بۇكىل دەنەسىن بيۋففوننىڭ36 العاشقى قاۋىمدىق ادامى سياقتى تۇك جاپقان. ونىڭ جولداسى سۇلتان قۇدايمەندە ءوزىنىڭ ورىنسىز قىلىقتارىمەن ءبىزدى ابدەن جالىقتىردى. ول مادەنيەتتى بولىپ كورىنگىسى كەلىپ، اقىماق پىكىرلەرىن تىقپالاپ ءبىتتى. جۇيكەڭە تيەتىن مىرزا، قيت ەتسە اراق سۇرايدى.

|| ... شىلدە كۇنى، قيسىقاۋىزدان ءساتتى ءوتىپ، قاراۋىزدا اتتارىمىزدى اۋىستىرىپ، ۋريادنيك جانە 6 كازاكتان تۇراتىن كۇزەت پەن قازاق جولباسشى الىپ، شۇباراعاشقا اپاراتىن جولمەن تاۋعا ورلەدىك. كۇن ءبىرشاما ىستىق بولدى، ىشەتىن قىمىز جوق. جالعىز جۇبانىشىمىز - تاۋ وزەندەرىنىڭ سالقىن سۋىنا شومىلۋ. 30 شاقىرىم ءجۇرىپ اقسۋدان استىق، تۇندە باسقانعا جەتتىك. راقىمدى اللا ءوزىنىڭ قۇلدارىن اس سۋسىز جاتقىزبادى: تۇندە تاۋدان اۋىل ءتۇسىپ، بىزگە تاپ كەلدى. ولار وسىندا تۇنەۋدى جوسپارلاپ كەلگەنىمەن، ورىستاردى كورىپ، ۇدەرە جونەلدى. سوڭعى اۋىل قولعا ءتۇسىپ قالدى. ولاردىڭ باتىرى مەن ايەلدەرىن الداماق بولعان بارلىق ارەكەتىمىز بەكەر بولدى - قورقىپ قالعاندارى سونشالىق، ارتى نە بولارىن ويلاپ، سىيلىقتارىمىزدى المادى.

 

ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ سۇلتانى تەزەك تورە.

اكۆارەل. سۋرەتشى پ. كوشاروۆ. 1857 ج. (355 بەت)

 

ءبىزدىڭ ەسىمىزدى جيناۋعا مۇرسا بەرىپ، ولار بىزدەن 3 شاقىرىمداي قاشىقتىققا قوندى. بىزگە ءۇي تىگىپ، وزدەرىنە ەرىكسىز كورشى ەتكەن سوڭ، ولار وتە مازاسىزدانىپ، ايقايلاسىپ، قىزداردىڭ ءبارىن الدىعا سالىپ جونەلتتى، ال كەتىپ ۇلگەرمەگەندەرى جىرتىق شاپان كيىپ، سيىقسىز بولىپ كورىنۋ ءۇشىن بەتتەرىنە بالشىق جاعىپ الدى. بەيشارا كوشپەندىلەردى كازاكتار مەن سوت بيلەرى سونشالىق قورقىتىپ تاستاعان.

قازىر ەگىن وراعى ۋاقتىسى. بارلىق اۋىلدار سول ءۇشىن ەگىس سالعان جازىققا تۇسەدى، ەگىنىن ورىپ العان سوڭ، تامىزدىڭ سوڭىندا بالقاشقا، قۇمدى قىستاۋعا كەتەدى. ءتۇنى بويى جانىمىزدان كوش ءوتىپ شىقتى. تاڭەرتەڭ تۇرعاندا، جاسانىپ كيىنگەن ايەلدەر مىنگەن تۇيەلەر تىزبەگى ءالى ءوتىپ جاتتى. ەركەكتەر كوشتىڭ جانىندا قوي نەمەسە تۇيە ايداپ ءجۇردى. كوشتىڭ تۇرىنەن اق كورىنىپ تۇرعانداي، ولار ارعىنداردان اناعۇرلىم كەدەي. كيىز ۇيلەردىڭ ءبىرازى وگىزدەرگە ارتىلىپ، دالا امازونكالارى وسى «تۇلپارلارعا» وتىردى. ولاردىڭ بارلىعى جىرتىق شاپان، ەتىك، ت. ب. كيىپتى. مەن جوعارىدا ايتقان تۇيەلەر كوشىنىڭ يەسى سۇلتان ەكەن، ول ورىس شەنەۋنىگىنىڭ وسىندا ەكەنىن ەستىپ، الدىنا كەلۋدى ءجون ساناپتى. قۇر قول بولماس ءۇشىن (وندايدى شەنەۋنىكتەر ۇناتپايدى) قىمىز الىپ كەلىپتى. || سۇلتان ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ايتتى، قۇر قول كەلۋدى ىڭعايسىز ساناعانىن، كيگىزەر شاپان جۇكتە كەتكەنىن، مىنگىزەر اتى جانىندا جوق ەكەنىن ايتىپ، قىمىز عانا اكەلە العانىن ءتۇسىندىرىپ، كەشىرىم سۇرادى.

 

 

كوكسۋ شاتقالى.

توپوگراف م. سيروتكيننىڭ سۋرەتى. (356 بەت)

 

ۇزاق ءارى بەيبىت اڭگىمەدەن كەيىن سۇلتان ءبىزدىڭ جاي شەنەۋنىك ەكەنىمىزدى بايقاعان سوڭ، وسىعان دەيىن تەگىن سويماق بولعان قويىن ءۇش ەسە باعاسىنا ساتتى. بىزبەن جۇرگەن كازاكتار كوز قيىعىمەن قاراپ، ءوزارا كۇلىسىپ وتىردى، مىسقىلشىل بىرەۋى كاپرالعا: «مومىن ميكولانى بۇزاۋ جالايدى» (جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى) دەگەندى ايتتى. مۇنىمەن ولار بۇرىن سوت ءبيدىڭ قاسىندا جۇرگەندە دەم الا المايتىن سۇلتاننىڭ ارسىز قىلىعىن تۇسپالدادى.

ءبىز وتكەن جەردەن سۋىقجايلاۋ تاۋلارى باستالادى. قيا اسۋى وسىندا جاتىر. قاراۋىز بەكىنىسىنەن باسقان وتكەلىنە دەيىن 50 شاقىرىمداي بولادى، جول اقسۋعا قۇياتىن سارقان وزەنىن كەسىپ وتەدى. تاۋ ەتەگىنەن باستاپ، جازىققا دەيىنگى جەرلەرگە قازاقتار ەگىستىك سالىپ تاستاعان. دالا ساز بالشىق (دالا شپاتىنىڭ بۇلىنگەنىنەن). وندا جۋسان، ەگىستىك مۇكجيدەك، قۇلقايىر كوپتەپ وسەدى. قازاق مولالارىنىڭ كوپتىگى بۇل جەر يلياتتارعا37 جاقسى قونىس، مالعا جايلى جايىلىم بولعانىن بايقاتادى. باسقاننان ازەر ءوتىپ، ءبىز تاۋ ەتەگىمەن 20 شاقىرىم ءجۇرىپ، بەسبان ارقىلى تاۋعا، بۇلاققا جەتتىك. بۇل تاۋدىڭ نەگىزىن توپىراقتى قاتپارلى تاس، كۆارتس پەن گرانيت قۇرايدى، وزەن جاعاسىندا كوپ [جەردە] تەمىر توتىعىنىڭ اسەرى بايقالادى. كىشكەنتاي ەكى بۇلاقتان ءوتىپ، تەرەكتىدەگى اۋىلعا توقتادىق.

باسقاننان تۇنەمەلىككە دەيىن 40 شاقىرىم.

كەلەسى كۇنى لەپسىگە قۇياتىن تەرەكتى وزەنىنەن ءوتتىم. بۇل وزەننىڭ جاعالاۋى تەرەكپەن كومكەرىلگەن. وزەن اعىسى جىلدام جانە سۋى دا تازا. كوتەرىلگەن سايىن جول ءجۇرۋ قيىنداي ءتۇستى. ارباعا جەگۋگە ۇيرەنبەگەن قازاق اتتارى ءبىزدى ابدەن شارشاتتى. كەلەسى كۇنى المالى شاتقالىنان ء(بىز توقتاعان جەر || وسىلاي اتالادى) شۇباراعاشقا وتتىك. تەرەكتىدەن باستاپ تاماشا جەرلەر باستالدى. كوك دەگەن كەرەمەت. جۋا قاۋىزدى گۇلدەر وتە كوپ (قالماق سابىنى). تاۋدا شىرشا، قايىڭ، تەرەك [ورمانى] ءجيى كەزدەسەدى. شۇباراعاش - دالانىڭ وڭتۇستىك شىعىسىنداعى اۋىلشارۋاشىلىققا قولايلى بىردەن ءبىر مەكەن. اعىنى قاتتى وزەننەن ءوتۋ وزەننىڭ وتە بولعانىنان اعۋى كوپ ىڭعايسىزدىق تۋدىردى. ستانيتسا جان-جاعىنان تاۋلارمەن قورشالعان، جازىقتا تۇر. جازىقتىڭ ورتاسىنان مەن سانتاشتاعى ءتارىزدى قورعان كوردىم. ستانيتسا 1854 جىلى قۇرىلعان، ۇيلەر ەندى سالىنىپ جاتىر، وندا 10 پولكتىڭ جۇزدىگى ورنالاسقان، ەندى توبىل گۋبەرنياسىنىڭ ءۇش جۇزگە جۋىق شارۋاسى وتباسىمەن كوشىپ كەلىپتى.