بۇل كونفەرەنتسيا 14-16 ماۋسىم ارالىعىندا استانا قالاسىندا ءوتتى.

شاراعا كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ عالىمدارىمەن قاتار تيبەت، قىتاي، بۇلعار وكىلدەرى دە قاتىستى.

ءتاڭىر – تۇركىلەردىڭ ەڭ جوعارعى ءارى جالعىز قۇدايى بولاتىن

اشىق ەنتسيكلوپەدياداعى دەرەكتەردە تاڭىرشىلدىك – ءداستۇرلى تۇركىلىك دۇنيەتانىمنىڭ باستاۋىنداعى ءدىني سەنىم.

تاڭىرشىلدىك سەنىمنىڭ ۇلى ءتاڭىرىسى – بەرىك قانداستىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن تۇركى قوعامىنىڭ جاراتۋشىسى ءارى يەسى. ۇلى ءتاڭىردىڭ ەلى دە، قاعانى دا، جەرى دە كيەلى ءارى قۋاتتى دەپ تانىلعان. تاڭىرشىلدىك ۇلتتىق پسيحولوگيانى، ياعني ۇلتتىڭ دىلدىك سيپاتىن انىقتايتىن تانىمدىق ولشەم.

يبن فادلان (ابباس حاليفاتىنىڭ ەلشىسى) 10 عاسىردىڭ باسىندا وعىز ەلىنە جاساعان ساياحاتىندا "تۇرىكتەردىڭ قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە ء"بىر ءتاڭىرى" دەپ، باسىن كوككە قاراتىپ ءمىناجات ەتەتىندىكتەرىن" ايتقان.

ءار ءتۇرلى ءدىن ادامدارىن پىكىرتالاسقا شاقىرعان موڭكە حاننىڭ: ء"…بىز تەك قانا ءبىر تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتەمىز» دەگەن ۇستانىمىن ەۋروپالىق ميسسيونەر-ساياحاتشىلار ماركو پولو، دجوۆانني پلانو كارپيني، ۆيلگەلم رۋبرۋك مالىمدەگەن.

ء"تاڭىر" ۇعىمى شۋمەر سىنا جازۋلارىندا، عۇنداردا “زينگير” (قازاقتا "زەڭگىر" ءسوزى بار) تۇرىندە كەزدەسەدى. ۇلى ءتاڭىردى "كوك، ۇلى، نۇر", ت. ب. سيپاتتاۋدىڭ ءبارى اسپاندى بىلدىرەدى.

قازاقتا تاڭىرشىلدىك – «ءبىر اللا» ۇعىمىمەن الماستى

VII عاسىردا يسلام ءدىنىنىڭ كەلۋىمەن قازاقتىڭ ءتاڭىر تۋرالى ۇعىم-نانىمى تۇگەل مۇسىلماندىق تۇسىنىككە الماستى.

اتاپ ايتقاندا، ء"بىر تاڭىرشىلدىك" تانىمى "جالعىز اللا-تاعالانىڭ" ۇعىمىنا دالمە-ءدال كەلدى. قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن "اللا جارىلقاسىن" مەن ء"تاڭىر جارىلقاسىن" ۇعىمدارىن قاتار قولدانادى. ءتاڭىر – ۇلى اللانى بىلدىرەتىن ۇعىمعا اينالدى.

دەسەك تە ونىڭ ەلەمەنتتەرى مەن تانىمدارى قازاقتىڭ بويىنا يسلام قۇندىلىقتارىمەن كىرىگىپ، بۇگىنگە دەيىن جەتىپ وتىر. ىرىم، تاريحي سالت-داستۇرگە اينالىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلەدى.

ال يسلام مەن حريستان، بۋددا دىندەرى جەتپەگەن ساحا، حاكاس، بۋريات سىندى تۇركى حالىقتارى ءۇشىن كادىمگى ءدىن دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلگەن.

وتپەن الاستاۋ – وتقا تابىنۋ ەمەس

ءار حالىقتا ءار قالاي وتپەن الاستايدى. ول داۋىردە تۇندە پايدالاناتىن وتتان باسقا قۋاتتى جارىق كوزى، شىراعدان بولماعان. كىشكەنتاي ءسابيىن بەسىككە بولەيتىن انا الدەبىر جىلان-شاياندار كىرىپ كەتپەسىن دەپ، ءسابيىن قورعاۋ ءۇشىن وت جاعىپ، بەسىكتەگى جايالىقتاردى سونىڭ جارىعىمەن تەكسەرىپ، جامان نارسەلەردى الىپ تاستاپ وتىرادى.

الاستاي وتىرىپ، ءسابيى ءۇشىن تىلەك تىلەيدى. مىنە، تاريحي، عىلىمي، ءدىني تۇرعىدان العاندا بۇل ەشقانداي وتقا تابىنۋ ەمەس.

دەگەنمەن وتقا جىلىنىپ، تاماق ءپىسىرىپ، جارىعىن پايدالانعان جۇرت ونى كيەلى سانايدى. سوندىقتان يسلام ءدىنى جەتپەگەن كەي حالىقتار ءالى كۇنگە وت ارقىلى ءدىني جورالعىلارىن جاساپ ءجۇر.

ساحا رەسپۋبليكاسى جانە ونىڭ ماڭىنداعى ءبىر قاۋىم ەل تاڭىرشىلدىكتى ءدىن رەتىندە تاڭدادى. سول ارقىلى ءوز ۇلىستارىن ءبىر سەنىم، ءبىر دىنگە جيناپ وتىر. تىپتەن، رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ناسيحاتتاپ، ءدىني عيباداتحانالار سالا باستادى.

بۇل ءۇردىس ەندى مۇسىلمان حالىقتارى سانالاتىن تاتار، باشقۇرت، قازاق، قىرعىزداردا دا تارالا باستاپتى.

"وتقا ماي قۇيۋ" تۋرالى

قازاق اراسىندا ءالى دە ساقتالىپ كەلە جاتقان ءداستۇردىڭ ءبىرى – "وتقا ماي قۇيۋ". بۇل دا سول كونە تاريحتان تاڭىرگە ءمىناجات قىلعان كەزدەن قالعان ىرىم. قازىر ادەت-عۇرىپ، سالت رەتىندە قابىلدانادى. كەلىن العاش رەت ءۇيدىڭ ەسىگىن اتتاعاندا وت جاعىپ، ونىڭ ۇستىنە ماي قۇيىپ، لاۋلاتادى. سول كەزدە دە "قۇداي (اللا) وتىمىزدى وشىرمەسىن، لاۋلاتسىن! وت انامىز قولداسىن!" دەگەن سوزدەر دە ايتىلادى.

"وتپەن الاستاۋ" دەمەكشى، ساحا رەسپۋبليكاسىنان كەلگەن تەمىرشىلەردىڭ كونە زامان تاسىلىمەن تەمىر قورىتقاندارىن كوزىمىزبەن كوردىك.

اقتىق بايلاۋ

"اعاشقا اقتىق (اق شۇبەرەك) بايلاۋ" – اعاشقا تابىنۋدى بىلدىرمەيدى. بۇل دا سول ەسكىدەن جەتكەن سارقىنشاق. اقتىق كەز كەلگەن جەرگە بەكەردەن بەكەر بايلانبايدى. قانداي بولماسىن ءبىر كيەسى بار دەپ ەسەپتەلگەن نەمەسە اۋليە ادامداردىڭ مۇردەسى جاتقان جەرلەردەگى اعاشقا، ادامعا سايا بولعان جاپانداعى جالعىز اعاشقا بايلانادى. بۇل كيەگە دەگەن قۇرمەت.

شىنىمەن دە كيەنىڭ جانە يەنىڭ بولاتىنىن اركىم تۇسىنەدى. ويتكەنى ءبارى دە تىلسىم حيكمەتتىڭ بارىن تۇيسىنەدى. تىپتەن، كەي جاعدايدا عىلىم جاۋاپ بەرە المايتىن نارسەلەردى كيە ۇعىمى ارقىلى وپ-وڭاي ۇعىپ الا قويامىز. قابىر باسىنداعى اعاشتارعا اقتىق بايلاۋدى دا ارۋاقتارعا قۇرمەت رەتىندە تۇسىنۋگە بولادى.

ارۋاق اتتاماۋ

ارۋاق – رۋحتار. ادام – جان (رۋحى) مەن ءتاننىڭ بىرگە ءومىر ءسۇرۋى. جان دەنەدەن بولەك ءومىر سۇرەدى دەگەن كونە ۇعىمنان تۋعان ءدىني نانىم بويىنشا ولگەن كىسىنىڭ تىرشىلىكتەگى ادامداردى جەلەپ-جەبەپ جۇرەتىن جانى (ارۋاعى). حالىقتا ارۋاققا، اسىرەسە تىرىسىندە ەل اعاسى، باتىرلار مەن بيلەر بولعان قادىرلى ادامداردى، اۋليە-انبيەلەردى قاسيەت تۇتىپ، كيەلى ساناپ، سونىڭ ارۋاعىنا سىيىنۋ سالتى كەڭ تاراعان.

ەرتەدە ەل قورعاۋعا اتتانعان ساربازدار مايدانعا كىرگەندە، جەكپە-جەككە شىققاندا نەمەسە نامىسقا شاپقاندا رۋعا، الاشقا ۇران بولعان اتالار ارۋاقتارىنا سىيىنعان. قازاقتار زيرات ماڭىنان ءوتىپ بارا جاتىپ دۇعا جاسايدى، قۇران وقىپ، باتا قايىرادى. باسىنا كۇن تۋىپ، ەل-جۇرتىنان اۋىپ بارا جاتقاندار زيراتتان ءبىر ۋىس توپىراقتى الا كەتەدى. مالعا ىندەت تيگەندە زيراتقا تۇنەتەدى. بالا كوتەرمەگەن ايەلدەر، سوزىلمالى سىرقاتتار ارۋاقتاردان قايىر-شاپاعات تىلەپ، باسىنا تۇنەيدى.

قۇراندا: "ەڭ سوڭىندا رۋحتان سۇرالادى" – دەگەن ايات بار. ال "ارۋاق" "رۋح" ءسوزىنىڭ كوپشەسى. ۇلتىمىزدىڭ "قايتىس بولدى", "قايتتى" دەپ اتاۋىندا دا ۇلكەن ءمان بار ەكەنىن وسىدان تۇسىنەمىز. ونىڭ ۇستىنە قۇراندا اۋليەلەردىڭ كەلەتىنى ەسكەرتىلگەن.

ياعني، رۋحتار "حاراسات كۇنىنە" دەيىن ءومىر سۇرەدى، ولمەيدى. سول سەبەپتى، ارۋاق تا "تاڭىردەن (اللادان) تىلەك تىلەيدى" دەگەن حالىقتىق تانىم قالىپتاسقان. "ارۋاق قولداسىن!", "اللا اتسا وڭالار، ارۋاق اتقان وڭبايدى!" دەگەن ماقالدار – حالقىمىزدىڭ ارۋاق تۋرالى ۇعىمىنىڭ وتە جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن كورسەتسە كەرەك. پايعامبار مۇحاممەت مۇستافانىڭ (س.ع.س) قابىر باسىنا بارىپ، ارۋاقتارعا ارناپ قۇران باعىشتاعانى تۋرالى حاديستەر دە بار.

بۇل تۇرعىدان العاندا "ارۋاق" ۇعىمى دا يسلامعا جات ەمەس. اللاعا سەرىك قوسۋ دەپ تە قارالمايدى.

ءبورىنىڭ دە ءتاڭىرىسى بار!

تۇركى حالقى وزدەرىن "كوك ءبورى ەمگەن، كوك تاڭىرىنە سەنگەن تۇركىمىز" دەپ اتايدى. كوك ءتاڭىرى – ول تۇركىلەردىڭ ەڭ جوعارى قۇدايى. ءتاڭىردى اسپانداعى جالعىز جاراتۋشى ءارى باسقارۋشى قۇداي دەپ بىلگەن، وعان تابىنعان. ال كوك ءبورى – وتە اقىلدى، ءارى ايلالى جىرتقىش اڭ.

تىپتەن، ءبورىنىڭ اپانىنىڭ ماڭىنداعى مالدارعا تيىسپەيتىنى، قورعايتىنى، بولتىرىگىنە قاس قىلعانداردى ايامايتىنى تۋرالى ايتىلاتىن اڭىز-ءاپسانالار وتە كوپ. بۇل تۋرالى: "قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا", ء"يتتىڭ يەسى، ءبورىنىڭ ءتاڭىرىسى بار", ء"بورىنىڭ ءوزى بار، ءىزى جوق", "يت الا بولسا، ءبورىنىڭ باعى" دەگەن سەكىلدى ءتۇرلى ماقال-ماتەلدەر كوپ تارالعان.

ەرتەرەكتە كوك ءبورىنىڭ قىلشىعىن جاڭا تۋعان ءسابيدىڭ اۋزىنا سالىپ سورعىزعانداردى دا كوردىك. ونداعىسى ءسابيىن بورىدەي اقىلدى، باتىر، وپالى بولسا ەكەن دەگەن نيەتىنەن تۋعان ىرىم. ءبورى اسىعىن، تۇمسىعىن، ءتىسىن دە ىرىمداپ پايدالانادى. بۇل دا جاقسى نيەتتەن تۋعان امال عانا ەمەس، قۇدايى ءتاڭىر بولعان زاماننىڭ ۇرپاق تاربيەسى ءۇشىن پايدالانعان ۇلكەن قۇرالى بولدى.

ادىراسپانمەن الاستاۋ

ادىراسپاندى تۇتاتىپ، الاستاپ جۇرگەندەردى بازاردان ءالى كۇنگە كورۋگە بولادى. ونى بىرەۋلەر قۇراپيلىق ەسەپتەيدى.

ادىراسپان – ۋ قايتاراتىن، ءتۇرلى باكتەريالاردى، ميكروبتاردى ولتىرەتىن ۋلى وسىمدىك. ونى تۇتاتۋ ارقىلى ءۇيدى تۇتىنمەن، الاستاپ، ءتۇرلى ميكروبتاردان ارىلتۋعا بولادى. سونىمەن بىرگە كوشپەلى حالىقتار ونى سابىنعا سالىپ، بىلعايدى. قولدان جاسالاتىن ول سابىندار دا ادام دەنەسىندەگى ءتۇرلى تەرى اۋرۋلارى مەن بورىتكەندەردى ەمدەيدى. تىپتەن دالا اڭشىلارى ادىراسپاننان ۋ جاساپ، قاسقىر، تۇلكى دە اۋلايتىن بولعان.

بۇل تۇرعىدان العاندا ادىراسپان – وتە قۇندى وسىمدىك ەكەنىن كورەمىز. عىلىمي قۇنىن تۇسىنگەن حالىق كادىمگى ادەت-عۇرىپ رەتىندە جۇرتتىڭ ساناسىنا ءسىڭىردى. ونىڭ ۇستىنە كيەلى وسىمدىكتىڭ شايتاننان، جامان ەنەرگەتيكادان، قاستىق دۋالاردان دا الاستايتىن قاسيەتى بار دەگەن سەنىم مىقتاپ قالىپتاسقان.

ارشامەن الاستاۋ

ارشا دا – ميكروبتاردى، باكتەريالاردى ولتىرەتىن ماڭگى جاسىل وسىمدىك. اڭىزدارعا سۇيەنسەك، ارشاعا ءتاڭىردىڭ مەيىرىمىمەن "ولمەستىڭ سۋى" تامعان ەكەن. سول سەبەپتى ماڭگى جاسىل بولىپ تۇرادى. جۇرت ونى قۇمانداعى سۋعا سالىپ قويىپ، ءار كۇنى جۋىنۋعا پايدالاندى. تۇتاتىپ ءۇي ءىشىن دە الاستايدى. جىن-شايتاندى، جامان دۋالار مەن قارا ەنەرگيالاردى قۋادى. "ارشا تۇرعان جەرگە شايتان بارمايدى" دەگەن نانىم بار. بۇنى ء"تاڭىردىڭ مەيىرى ءتۇسىپ، ولمەستىڭ سۋى تامعان" قاسيەتتى وسىمدىكتىڭ كيەسىنەن شايتاننىڭ دا قورقاتىندىعىمەن تۇسىندىرەدى.

قامشىمەن الاستاۋ

الاستاۋعا كوپ قولدانىلاتىن تاعى ءبىر زات – قامشى. قامشى ادەتتە تەرى تاسپالاردان ءورىلىپ، كوبىنەسە توبىلعى اعاشپەن ساپتالادى. ۇزاق ۋاقىت پايدالانىلعان قامشىعا جىلقىنىڭ تەرى سىڭەدى. ادەتتە ۇيگە كىرگەن جىلانعا جىلقىنىڭ تەرلىگىن جابا سالسا، سەسپەي قاتادى ەكەن. بۇدان دالا حالقى ءۇشىن ونىڭ قانشالىقتى كەرەك زات ەكەنىن كورەمىز. ونىڭ ۇستىنە شايتاننىڭ "قامشىدان، ارشادان قورقاتىندىعى" تۋرالى اڭىز-ءاپسانالار وتە كوپ. سىرتتا ءجۇرىپ ۇشىنعان، جىن كىرگەن ادامداردى قامشىمەن سابالاپ الاستاعانىن كورىپ ءجۇرمىز. بۇنى قازىر مولدالار دا پايدالانۋدا.

"قۇدايدىڭ بۇيرىعىنسىز قۋراي دا سىنبايدى". جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ ءبارى دە عىلىمي، ءدىني جانە تاريحي تۇردە سىننان وتكەن ادەت-عۇرىپتار. ونى ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. سوندىقتان بۇنداي عۇرىپتاردى "اللاعا سەرىك قوستى" دەپ تانۋ – وتە ۇلكەن ناداندىق.

جالپى الاستاۋدىڭ تۇرلەرى وتە كوپ. مىسالى، سۋمەن الاستاۋ (كوبىنەسە حريستانداردا), سۋ بۇركىپ دەم سالۋ، قۇرانمەن الاستاۋ، دۋانى شەشۋ، وتپەن الاستاۋ ت.ب. بار.

تاساتتىق بەرۋ – قۇرباندىق شالىپ، اللادان جاڭبىر سۇراۋ

تاساتتىق بەرۋ – كونەدەن كەلە جاتقان سالتىمىز. بۇل دا بارلىق تۇركى حالىقتارى اراسىندا تارالعان. الايدا مۇسىلمان حالىقتارىندا دىنگە دە كىرىككەن. ەسكى نانىم بويىنشا تۇركىلەر سيقىرمەن جىن شاقىرىپ، جاڭبىر جاۋعىزاتىن جانە داۋىل سوقتىراتىن بولعان. بۇل تاسىلدەردى پايدالانىپ جۇرگەن تۇركىلەر ءالى بار. مىسالى، ساحا، حاكاستاردىڭ كوپتەگەن ءدىني جورالعىلارى سوعان كەلەدى.

ال تاساتتىق – قازاقتا جاۋىن تىلەۋ ماقساتىمەن قۇداي رازىلىعى ءۇشىن كوپشىلىك اتىنان قۇربان شالۋ ماعىناسىندا قولدانىلادى. شامالارىنا قاراي ءىرى قارا، ۇساق مالدى قۇرباندىققا شالىپ، كوپشىلىككە ەتىن اسىپ، داستارقان جايىپ بەرەدى، قۇران وقىپ، دۇعا جاساپ، جاراتۋشى يەمىزدەن ەلدىڭ تىنىشتىعىن، ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەردەن ساقتاۋىن، ەگىننىڭ ءونىمدى بولۋىن سۇرايدى، جاڭبىر تىلەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا تاساتتىق – ءدىني راسىمگە اينالعان.

تاساتتىققا سويىلعان مالدىڭ قان-جىنى اعىن سۋعا نە كولگە توگىلەدى. دۇعاسى جاسالىپ، تىلەك تىلەنەدى. ياعني، امال مەن نيەت قابىسقان.

تاساتتىق بەرىلگەن كەزدەن باستاپ، تىلەكتەرى ورىندالىپ جاۋىن جاۋادى. وسىنداي حيكمەتكە ءوزىمىز تالاي رەت كۋا بولدىق. كوزبەن كورىپ تۇرىپ سەنبەۋگە دە بولمايدى.

كۇن جايلاتۋ

ال وقۋى جەتىك عۇلاما مولدالار "كۇن جايلاتۋ" ارقىلى دا جاڭبىر جاۋعىزىپ، داۋىل سوقتىرادى نەمەسە تۇمان تۇسىرەدى.

مىسالى، اكەمىز احمەت سۇلەيمەنۇلى مارقۇم (جانى ءجانناتتا بولسىن!): "مولدا جارتى نە ءبۇتىن جىلقى تەزەگىنە دۇعا جاساپ، دەم سالىپ، سۋعا تاستاپ كەپ جىبەرگەندە كوپ وتپەي تۇمان باسىپ، جاۋىن جاۋاتىن" دەپ ايتىپ وتىراتىن.

ال سول جاۋىندى توقتاتۋ ءۇشىن دە جەتىك ءدىني ءبىلىم كەرەك دەيتىن. ەگەر سول دۇعانى قايتارىپ، جاڭبىردى توقتاتا الماسا، مولدانىڭ ءوزى ءىسىپ-كەۋىپ كەتەدى ەكەن. جاۋىن جاۋعىزۋدىڭ بۇل ءتۇرىن "كۇن جايلاتۋ" دەپ اتايدى. كۇن جايلاتۋدى باسقا ماقساتتاردا دا قولدانادى.

قىدىر اتا نەمەسە قىزىر پايعامبار

قىدىر اتا – ميفتىك بەينە. تۇركى حالىقتارى ميفولوگياسىندا قىدىر بەينەسىنىڭ استارىنان يسلام دىنىنە دەيىنگى جانە ونان كەيىنگى كەزەڭدە پايدا بولعان ەكى ءدىني-فولكلورلىق ءداستۇر تۇسىنىگى قاتار اڭعارىلادى.

قىدىر اتا – قازاق تۇسىنىگىنە قىدىرىپ جۇرەتىن، كەزدەسكەن ادامى ۇناسا باتا بەرەتىن اقساقال. باتا العان ادام «قىدىر دارىعان» اتالىپ، ساتتىلىك پەن باقىتقا كەنەلەدى ەكەن.

قىدىر – ءار ءتۇرلى كەيىپتە (كوبىنە كەدەي ادام سەكىلدى) قىدىرىپ جۇرەدى. ودان سىي نە باتا الۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ادامعا، ونىڭ الەۋمەتتىك مانساپ-مارتەبەسى مەن بايلىعىنا، كيىمىنە، ءتۇر-الپەتىنە قاراماي، ىقىلاس كورسەتۋ كەرەك (ويتكەنى ول قىدىر بولىپ شىعۋى مۇمكىن). “قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر” دەگەن ءسوز سودان قالعان.

ال قۇراندا قىزىر تۋرالى اشىق ايتىلمايدى. الايدا «كاھف» سۇرەسىنىڭ 60-82 اياتتارىنداعى: "ءوز تاراپىمىزدان وعان راقىم بەرگەن جانە ءىلىم ۇيرەتكەن قۇلدارىمىزدىڭ ءبىرى" (18/65) دەپ تىلگە تيەك ەتىلەتىن كىسىنىڭ قىزىر (ا.س.) ەكەنى بىلىنۋدە. ويتكەنى تىكە پايعامبارىمىزدان جەتكەن ساحيح حاديستەردە بۇل كىسىنىڭ قىزىر ەكەنى انىق ايتىلعان (بۇھاري، يلم، 16, 44).

جالپى، يسلام عالىمدارى مۇنداي كونە تانىم-تۇسىنىكتەردى زەرتتەۋ ارقىلى دىنىمىزگە ساياتىن ورتاقتىقتى كوپتەپ تابا الادى.

تاڭىرگە سەنەتىن قازاقتار دا ءوز عيباداتحانالارىن سالعىسى كەلەدى

اتالمىش كونفەرەنتسيا اياسىندا "تاڭىرلىك تانىمنىڭ تۋى جانە عيباداتحاناسى" اتتى پىكىرتالاس قىزىقتى دا قىزۋ بولدى.

الماتىلىق ازامات (اتى-ءجونىن ايتپاۋدى وتىنگەن): ء"بىز قوعامدىق ۇيىم رەتىندە تىركەلسەك تە ءدىن رەتىندە تىركەلە الماي وتىرمىز", – دەپ وتىر.

بۇل جىگىتتىڭ ايتۋىنشا، ەگەر تاڭىرشىلدىك زاڭ جۇزىندە ء"دىن" رەتىندە تانىلسا ۇكىمەت جەر بەرىپ، عيباداتحانا سالۋىنا رۇقسات ەتۋگە مىندەتتى ەكەن.

ويتكەنى، زاڭ بويىنشا بارلىق دىندەرگە بىردەي جاعداي جاساۋ قاراستىرىلعان. الماتىلىق تاڭىرشىلدەر بۇل تەتىكتى پايدالانۋ ءۇشىن ءبىر جاعىنان مۇددەلى ادامدار توبىن قۇرىپ، ەندى ءبىر جاعىنان ءدىني جورالعى جولدارىن قاراستىرىپ جاتىر.

"ارنايى ءدىني جورالعى وتكىزەتىن عيباداتحانا كەرەك"

لەنا فەدوروۆا: "تاڭىرشىلدىكتى زەرتتەۋ حالىقارالىق قورىنىڭ" اتقارۋشى ديرەكتورى: "تاڭىرشىلدىكتى ۇستاناتىن جۇرتشىلىقتىڭ كوبەيگەنى بەلگىلى، جۇرت ءوز اتا-بابالارىنىڭ نانىم-سەنىمىمەن جۇرگىسى كەلەدى. ولار ءمىناجات جاساعىسى كەلەدى. ول ءۇشىن فيلوسوفتار، ەتنوگرافتار، استرونوميا عالىمدارى جانە باسقا دا زەرتتەۋشىلەر مەن مۇددەلى حالىق شوعىرى قالىپتاسۋى جانە بىرلەسە جۇمىس ىستەۋى كەرەك.

تاڭىرشىلدىكتىڭ بابالارىمىزدىڭ ءدىني سەنىمى ەكەنى شىندىق. ەندەشە مەشىت، شىركەۋ سەكىلدى ونىڭ دا عيباداتحاناسى بولعاندىعىن تالاپ ەتۋگە ءتيىسپىز".

تاتارستان ارنايى عيباداتحانا سالۋعا رۇقسات بەرمەي وتىر

بەزەرتينوۆ رافاەل نۋرۋدينوۆيچ، تاتار جازۋشىسى، تاريحشى: ء"بىز قازان قالاسىنان عيباداتحانا سالۋ ءۇشىن جەر سۇراعان بولاتىنبىز. الايدا ءبىزدىڭ جاماعاتتىڭ كوپ جىلدان بەرگى جاساعان ۇسىنىستارى دا ءتۇرلى شىعارىپ سالما جاۋاپتارمەن ورىندالمادى. تىپتەن، وتكەن جىلى رەسەيدە «ارناۋلى عيباداتحانادا عانا ءدىني جورالعى وتكىزۋ كەرەك» دەگەن زاڭدىق نورما قابىلدانعان. وسى سەبەپتەن، قازان قالاسىنان 40 شاقىرىم جەردەگى دالاداعى ءدىني جورالعى جاسايتىن جەرىمىزدە دە ءدىني قيمىلدار جاساي الماي وتىرمىز. بۇل مەنىڭ الماتىلىق ارىپتەسىمە جاۋابىم".

رافاەل مىرزانىڭ ايتۋىنشا "تاڭىرشىلدىك ءدىنى" ءوز وتانىندا ۇلىقتالماي وتىر. تەك حريستيان، يسلام سىندى كىرمە دىندەرگە جول بەرگەن.

 "تاڭىرشىلدىك – ءبىز ءۇشىن تاريح عانا..."

قارجاۋباي سارتقوجا، تۇركولوگ، اكادەميك: " شىن مانىندە ساحالار دا جانە باسقا تۇركى حالىقتارى دا تاڭىرشىلدىك تۋرالى تولىق بىلە بەرمەيدى. سوناۋ تۇركى يمپەريالارىنىڭ كەزىندەگى دۇنيە تانىمنىڭ سارقىنشاقتارى عانا قالعان. كەيبىر ەۋروپا تاريحشىلارىنىڭ جازباسىمەن "شامانيزم" نەمەسە "تاڭىرشىلدىك" اتالىپ كەتتى. ءدىننىڭ اتى بۇگۋ بولاتىن. تاڭىرشىلدىكتىڭ عيباداتحاناسى رەتىندە تونىكوك، كۇلتەگىن ەسكەرتكىشتەرىن اتاۋعا بولادى. ول عيباداتحانالارعا ادام جەرلەنبەگەن، تەك ءتۇرلى جورالعىلار ءوتىپ وتىرعان.

ءبىز ءۇشىن العاندا، تاڭىرشىلدىك – بابالارىمىزدىڭ تاريحى. ءبىز سول تۇرعىدان قاراستىرامىز ءارى زەرتتەيمىز".

قارجاۋباي اعامىزدىڭ ايتۋىنشا ساحا سەكىلدى ەلدەر ءتاڭىر عيباداتحاناسىن سالۋ ءۇشىن ۇلكەن عالىمداردان كەڭەس الىپ قانا، ناقتى تۇجىرىمداماسىن جاساۋلارى كەرەك ەكەن. ويتكەنى ولاردىڭ ءوز ىشىندە دە جەرىنە جەتكىزە زەرتتەپ جۇرگەندەر جوقتىڭ قاسى نەمەسە ەۋروپا سەكىلدى شەتەلدەردىڭ عالىمدارىنىڭ دەرەگىنە سۇيەنىپ وتىر.

بەيسەن احمەتۇلى