- مەكەمتاس اعا، 80 جىلدىق مەرەيتويىڭىز قۇتتى بولسىن! ءوزى­ڭىزبەن اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن ءسىزدى قول­عا ءتۇسىرۋ قيىن بولدى. سوعان قارا­عاندا، مەرەيتويلىق قىزۋ-قاربالاس جۇمىستارمەن جۇرگەن بولارسىز...
- 80 جىلدىعىم - مەنىڭ جەكە شارۋام عوي. دەسەك تە، قولداپ-قوستاپ، مەرەي­تويىمدى وتكىزۋگە قول ۇشىن بەرىپ جۇگىرىپ جۇرگەندەرگە راقمەت. بارشاڭىزعا بەلگىلى، توي دەسە ءبىتتى، جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاۋ، شاپان جابۋ باستالادى. بىراق، مەن سىي-سياپاتتىڭ وسىنداي تۇرىنە قارسىمىن. ءسويتىپ، بۇل جولى وسىعان دەيىن جالعاسىپ كەلگەن ءداستۇردى بۇزۋدى ءجون كوردىم. بۇل كۇنى مىنبەردەن مەن تۋرالى كوپ سويلەۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ال، تاماقتانىپ وتىرىپ پىكىر الماسۋ بولادى. كونفەرەنتسياسى ءوز الدىنا، وندا سويلەيتىن ادامدار دايىن. مەرەيتويدىڭ العاشقى كۇنى اباي اتىنداعى قازپي-دە باستالدى. ەندى جامبىل وبلىسىندا وتكىزىلمەك­شى. ويتكەنى، مەن م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرو­فەسسورىمىن. تارازدىڭ قۇرمەتتى ازا­ماتىمىن. ستسەناري بويىنشا سو­دان كەيىنگى توي وڭتۇستىك قازاقستان وب­لىسىندا وتەدى.

- مەكەمتاس اعا، 80 جىلدىق مەرەيتويىڭىز قۇتتى بولسىن! ءوزى­ڭىزبەن اڭگىمەلەسۋ ءۇشىن ءسىزدى قول­عا ءتۇسىرۋ قيىن بولدى. سوعان قارا­عاندا، مەرەيتويلىق قىزۋ-قاربالاس جۇمىستارمەن جۇرگەن بولارسىز...
- 80 جىلدىعىم - مەنىڭ جەكە شارۋام عوي. دەسەك تە، قولداپ-قوستاپ، مەرەي­تويىمدى وتكىزۋگە قول ۇشىن بەرىپ جۇگىرىپ جۇرگەندەرگە راقمەت. بارشاڭىزعا بەلگىلى، توي دەسە ءبىتتى، جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاۋ، شاپان جابۋ باستالادى. بىراق، مەن سىي-سياپاتتىڭ وسىنداي تۇرىنە قارسىمىن. ءسويتىپ، بۇل جولى وسىعان دەيىن جالعاسىپ كەلگەن ءداستۇردى بۇزۋدى ءجون كوردىم. بۇل كۇنى مىنبەردەن مەن تۋرالى كوپ سويلەۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ال، تاماقتانىپ وتىرىپ پىكىر الماسۋ بولادى. كونفەرەنتسياسى ءوز الدىنا، وندا سويلەيتىن ادامدار دايىن. مەرەيتويدىڭ العاشقى كۇنى اباي اتىنداعى قازپي-دە باستالدى. ەندى جامبىل وبلىسىندا وتكىزىلمەك­شى. ويتكەنى، مەن م.ح.دۋلاتي اتىنداعى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرو­فەسسورىمىن. تارازدىڭ قۇرمەتتى ازا­ماتىمىن. ستسەناري بويىنشا سو­دان كەيىنگى توي وڭتۇستىك قازاقستان وب­لىسىندا وتەدى.

- جالپى، مەرەيتوي دەگەن - وتكەندى سارالاپ، جاسالعان جۇمىسقا ەسەپ بەرەتىن كەزەڭ عوي. ءبىز ءسىزدى تالماي ەڭبەك ەتكەن عالىم رەتىندە جاقسى بىلەمىز. دەگەنمەن، ءوزىڭىز وزىڭىزگە ەسەپ بەرگەندە «حالقىما، جۇرتىما بارىمدى بەردىم» دەپ ويلايسىز با؟
- مەنىڭ تەك اباي تۋرالى جازعان ەڭبەكتەرىمنىڭ ءوزى 10 تومدى قۇرايدى. بۇل جيناق تۇركيادا باسىلىپ كەلدى. بىراق، ول جاقتاعىلار 10 تومدىقتى بىرىكتىرىپ، ۇلكەن-ۇلكەن ەكى كىتاپ جاساپتى. اباي تۋرالى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 5 كىتاپ باسىلعان. سونىمەن، اباي تۋرالى جيناقتىڭ باس-اياعى - 15 كىتاپتى قۇرايدى. ال، باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ 30 تومدىعىن باستىردىم. ەندى قالعان 15 تومىن دايارلاپ وتىرمىز. اتالعان 30 تومدىققا باۋكەڭنىڭ كۇن­دەلىكتەرى، جازبالارى، اڭگىمەلەرى ەندى. بىراق، بۇل - مۇرانىڭ تەك ءبىر بولىگى عانا. ءالى ونىڭ اسكەري ءىس تۋرالى، كۋباعا ساپارى جايىنداعى جازبالارى مەن باسقا دا كوپتەگەن ەڭبەكتەرى بار. سونىمەن قاتار، باۋىرجان مومىشۇلى ءومىر سۇرگەن قيىن كەزەڭگە قاراماستان، ونىڭ جازبالارى  بىرجاقتى ءارى اشىق، سونداي-اق، سوعىس جانە سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى شىنايى وقيعالاردى جاڭادان جاساۋعا كومەكتەسەدى. جالپى، باۋكەڭنىڭ ومىرىنە ارنالعان باسىلىمداردىڭ باس-اياعى 100 تومدى قۇرايدى. وسى تومدىقتارعا ەنۋى ءتيىس ەڭ قۇندى ماتەريالدار رەسەيدىڭ مۇراعاتتارىندا جاتىر. تۇبىندە ونى الاتىن بولامىز. تەك سوندا عانا قازىرگى زامان وقىرمانى مومىشۇلىن بارلىق قىرلارىنان تانىپ-بىلەتىن بولادى. سول سياقتى شىمكەنتتە حالىق اراسىنداعى اڭگىمەلەردى جيناپ، «قازىنالى وڭتۇستىك» دەگەن اتاۋمەن 300 تومدىق كىتاپتى قۇراستىرعان  بولاتىنبىز. بيىل سونىڭ 20 تومىن شىعاردىق. سوندا مەن 80 جاسقا شامامەن 80 كىتاپپەن كەلىپ وتىرمىن. جانە باسىلىم بەتتەرىندە 75 پەن 80 جاسىمنىڭ ارالىعىندا جاريالانعان ماقالالارىم «سەڭگىرىندە سەكسەننىڭ وي تۇلەتكەن» دەگەن اتاۋمەن ۋنيۆەرسيتەت شىعارعان كىتاپقا كىردى. سول سەكىلدى بۇرىنىراقتا شىققان «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» دەگەن جۇپ-جۇقا كىتابىم بار ەدى. بۇل دا بۇگىندە جاڭا ديزاينمەن، قوسىمشا ماتەريالدارمەن تولىقتىرىلىپ، ۇلكەن باسىلىم بولىپ قايتا باسىلۋدا.
ەڭ باستى جاڭالىعىمىز - ابايتانۋ زەرتتەۋ ورتالىعى مەن الماتىداعى «نۇر­كومپ» كورپوراتسياسىمەن بىرىگىپ، جاپونيادان «سويلەيتىن قالام» شىعار­دىق. «ابايتانۋ ءپانى» ورتا مەكتەپتىڭ 4 سىنىبىندا وقىتىلاتىنىن بىلە­سىز­دەر. سول 4 سىنىپقا ارنالعان ما­تە­ريالداردى تۇگەل قامتىپ، 5 وقۋلىق شىعاردىق. بۇل وقۋلىقتارمەن بىرگە 4 سىنىپقا ارنالعان 4 ديسكەت بار. ديس­كەتتەگى قالاعان باعدارلاماسىن اشىپ، بالا وزىنە قاجەتتى مالىمەتتەردى الادى. ماسەلەن، «اسەمپاز بولما ارنەگە» دەگەن ولەڭ كەرەك بولا ما، جوق الدە، دايەكسوز كەرەك پە، قالاعانىن اشىپ، وقۋىنا مۇمكىندىك بار. وندا سونىمەن بىرگە سۋرەتتەر، ادامنىڭ اتتارى، ما­قالدار، قيىن سوزدەر دەگەندەي، ءبارى-ءبارى جازىلعان. سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. ال، ونىڭ دۇرىس نە بۇرىسىن كومپيۋتەر لەزدە شىعارىپ بەرەدى. باعدارلاما اشىلعاننان كەيىن «سويلەپ» وتىرادى، ال، بالا سونى تىڭداپ، وقىپ وتىرادى. مۇنداعى ماقسات - كوپ جاعدايدا بالالار ءوز بەتتەرىنشە وقىمايدى. ال، مىناداي جاعدايدا جازبالاردىڭ وزىنە قاجەتىنە كىرگەن بالا قىزىعىپ، سونىمەن وتىرىپ قالادى. ءبىز مۇنى ءبىراز ۋاقىت تاجىريبەدەن وتكىزىپ بارىپ، قولدانىسقا ەنگىزدىك. قازىرگى ۋاقىتتا مۇنداي تاسپالاردىڭ 50 داناسى دايىن بولدى. ارقايسىسىنىڭ قۇنى 51000 تەڭگەدەن تۇرادى.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، بۇل كۇندە ابايتانۋ ءپانى مەكتەپتەردە ءجۇرىپ جاتىر. ءبىز جالپى، ابايتانۋ تۋرالى م.اۋەزوۆ ۇسىنعان تانىمدى تۇبىرىمەن وزگەرتىپ، جاڭا قالىپتا ۇسىندىق. ماسە­لەن، اۋەزوۆتىڭ تانىمىندا ابايدىڭ دۇنيەتانىمى ءۇش رۋحاني بۇلاقتان قۇرا­لاتىن. ولار قازاق حالقىنىڭ رۋحاني الەمى، شىعىستىڭ رۋحاني قازىناسى جانە باتىستىڭ ادەبي الەمى بولاتىن. وسى تانىمنان ءبىز باتىستىق الەمدى شەشۋشى بۋىن رەتىندە بۇكىل عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارى مەن مەكتەپ جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ارنالعان وقۋلىقتاردا باسشىلىققا الىپ كەلدىك. بۇنىڭ ءبارى دە كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ تالابىنان تۋىنداپ جاتقان قۇبىلىستار-تىن. ال، شىن مانىندە، ابايدىڭ دۇنيەتانىمى وتىز جاسىنا دەيىن-اق تولىق قالىپتاسىپ قويعان ەدى. بۇل ورىس ءتىلىن ەندى ۇيرەنە باستاعان كەزى ەدى. اباي ورىس ءتىلىن اقىن­دىققا قۇلاي بۇرىلعان ۋاقىتتا، ياعني، قىرىق جاسىنان باستاپ تەرەڭ مەڭگەرە باستادى. وسى سەبەپتى وتىز جاسقا دەيىن قالىپتاسقان دۇنيەتانىمى تۇبىرىمەن بۇزىلىپ كەتكەن جوق. كوپ نارسەگە اباي وسى تانىم تۇرعىسىنان قاراعان بولا­تىن. سوندىقتان دا، ابايدىڭ شىعىسقا قاتىناسى تۋرالى م.اۋەزوۆ «ابايدىڭ باتىسىنان شىعىسى باسىم، ول باتىسقا بارعاندا شىعىسقا ارقا تىرەپ، ءوز ويىن سول تۇرعىدان ايتاتىن» دەگەن بايلام ۇسىنعان بولاتىن. وسى بايلامى ءۇشىن ءبىز اۋەزوۆتى ومىردەن وتكەنشە قاتتى سىنعا الىپ كەلدىك. اۋەزوۆتىڭ بۇل تانىمى 1982 جىلى «مۇحتار اۋەزوۆ جانە ابايتانۋ پروبلەمالارى» دەگەن عىلىمي مونوگرافيا جارىققا شىققاننان كەيىن عانا وزگەرىپ، ابايدىڭ دۇنيەتانىمى قالىپتاسقان رۋحاني ءۇش بۇلاعى تۋرالى شىندىق باستاپقى قالپىنا كەلە باستادى.
مەنىڭ پىكىرىمشە، قازاقستاننىڭ قو­عامدىق عىلىمدار سالاسى مەن اعار­تۋشىلىق ماسەلەسى دە كەڭەستىك ءداۋىر­دەن باستاپ ءبىرجولاتا ەۋروپالىق قالىپقا تۇسكەنى جاسىرىن ەمەس، شىندىق. سول سەبەپتى بارلىق وقۋلىقتارىمىز بەن ءتالىم-تاربيە جۇمىستارىنىڭ تۇرلەرىن ەۋروپالىق قالىپقا تۇسىردىك. وي-سانامىز دا وسى تۇرعىدان قالىپتاستى. تاۋەلسىزدىك العانىمىز بولماسا، ءبىزدىڭ اقىل، وي-سانامىز، دۇنيەتانىمىمىز بۇرىنعى قالىپتاسقان ەۋروپالىق مودەلدەن اۋىتقىماي كەلە جاتىر. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق رۋحاني سانامىزدى تاۋەلسىزدىك جولىنا بۇرۋعا، سول جولدا ۇلتتىق، شىعىستىق قالىپقا تۇسۋىمىزگە مەيلىنشە كەدەرگى بولىپ، اياعىمىزدى ەركىن باسۋ­عا جول بەرمەۋدە. ءۇشىنشى مىڭجىلدىق ادامگەرشىلىكتىڭ، گۋمانيزمنىڭ زامانى بولۋعا ءتيىس. ەگەر ءبىز، شىن مانىندە، تاۋەلسىز مەملەكەت بولساق، وندا تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىز دۇنيەتانىمى بولۋى كەرەك. ۋاقىت وسىنى تالاپ ەتىپ وتىر. سوندىقتان، ۋاقىت تالابىنا قاراي، ءبىزدىڭ ەسكى شاپانىمىزدى شەشىپ، ۇلت­تىق شاپانىمىزدى كيەتىن ۋاقىت كەلدى. ابايدىڭ «تولىق ادام» تۋرالى ىلىمىنە كەڭ ءورىس بەرەتىن زامان تۋدى.
وسى جولدا ءدارىس بەرەر شىن ءمانىن­دەگى ابايتانۋشى ماماندار دايارلاۋ ماقساتىندا بيىل اباي مۇراسىنان 4 دوكتورلىق، 2 كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاتۋعا شاكىرتتەر دايارلاپ وتىرمىن.
- مەكەمتاس اعا، ءبىز ءسىزدىڭ «قازاق­ستاندىق  ۇلت» دەگەن ۇعىم­عا قارسى­­لىق ءبىلدىرىپ، اشتىق جاريالاعانى­ڭىز­دى بىلەمىز. كەيبىر زيالى توپ وكىل­دەرى سياقتى ءسىزدىڭ دە تەلە-راديو ارقى­لى ءبىر-ەكى اۋىز پىكىرىڭىزدى ءبىلدىرىپ، بولماسا سولاردىڭ كەيبىرى سياقتى ۇندەمەي-اق قويۋىڭىزعا دا بولاتىن ەدى عوي...
- مۇنداي ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە مەن ۇندەمەي قالا المادىم. ءوزىمنىڭ قارسىلىعىمدى اشتىق جاريالاۋ ار­قىلى ءبىلدىردىم. ويتكەنى، مەن وپپو­زيتسيونەر ەمەسپىن، بۇل تەك ءوزىمنىڭ جە­كە ازاماتتىق كوزقاراسىمدى ءبىلدىرۋ بولدى. ەگەر «قازاقستاندىق ۇلت» دە­گەندى قابىلدايتىن بولساق، ءبىز وندا شەشۋشى ۇلت ەسەبىنەن قالىپ قويامىز. ول كەزدە سەن «قازاقپىن» دەپ ايتا المايسىڭ. سەنى سويلەتپەيدى. اشىعىن ايتۋ كەرەك، مۇنى جاساپ وتىرعاندار - شالا قازاقتار. ولارعا كەرەگى وسى بولىپ وتىر. قازاقتىققا، ۇلتتىق ماسەلەگە جانى اۋىرمايدى، باسىن قاتىرمايدى. سوندىقتان دا، ەگەر بۇل ۇعىم ءوتىپ كەتەتىن بولسا، وندا قازاقتىڭ جاعدايى قيىنداي تۇسەدى. ەسىڭدە بولسىن، مەملەكەتتىڭ كۇشى - زاڭىندا. ول مەيلى، مىقتى، مەيلى وسال زاڭ بولسىن، ول ورىندالادى. ال، بۋرجۋازيانىڭ كۇشى - قالتاسىندا. ال، ينتەلليگەنتسيانىڭ كۇشى - حالىقتا. حالىق سانالى بولسا، سەرگەك بولسا، وندا ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى مەملەكەت تىڭداماي تۇرا المايدى. ءبىز مەملەكەتتىڭ مىقتىلىعىن، ماڭگىلىگىن قالايمىز، ءوسىپ-وركەندەگەنىن قالايمىز. بايۋ ءۇشىن، اقشا الۋ ءۇشىن ەمەس، ءبىز تىككەن تۋىمىزدىڭ ماڭگى تۇرۋى ءۇشىن كۇرەسەمىز. باسقالاردىڭ ماقساتى قانداي ەكەنىن قايدام، ال، ءبىزدىڭ مۇرات - وسىنداي. جالپى، «قازاق­ستاندىق ۇلت» دوكتريناسىنا قارسىلىق بىلدىرگەن زيالى­لارمەن ۇكىمەتتىڭ ساناسپاي تۇرا الماي­تىنىنا كوزىمىز جەتتى. بىراق، ۇكىمەت ورە تۇرەگەلىپ قارسىلاس­قانداردى، ارينە، باۋىرىنا تارتا قوي­مايدى. ويتكەنى، ۇناتپايدى. بىراق، «حالىق جاۋى» دەپ وتىرعىزا دا المايدى. ەگەر زاڭدى جولمەن ارەكەت ەتسەڭ، ۇكىمەت ونىمەن ساناسادى.
ءوزىمىز ۋنيتارلى مەملەكەتپىز. بۇل جەردە بىزدەن باسقا ەشكىم جاساماعان. سوندىقتان، ءاربىر ۇعىمدى ءبىز ەندى ءوزىمىزدىڭ مۇددەمىز تۇرعىسىنان تالقىلاۋىمىز كەرەك. ءجيى ايتىلىپ جۇرگەنىندەي، كوپ­ۇلتتى مەملەكەت ەمەس، كوپدياسپورالى ەلمىز. سول وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ءبارىنىڭ دە وتانى سىرتتا. ولاردىڭ كەز كەلگەن ۋاقىتتا قايتا كەتۋلەرىنە بولادى. دۇنيە جۇزىندە قازاقستان سەكىلدى ساياسات ۇستانىپ وتىرعان ەشبىر ەل جوق. ەڭ وركەنيەتتى دەگەن ەۋروپا، امەريكاڭىزدىڭ ءوزى مۇنداي ساياساتتان اۋلاق. مىناۋ كورشىمىز رەسەي دە، قىتاي دا اشىق ميسسيونەرلىك ساياساتتى ۇستانادى. ولار قىتايلاندىرۋ مەن ورىستاندىرۋ ساياساتتارىن جۇرگىزىپ وتىر. سوندىقتان، ۇلتتىق تۇرعىداعى ماسەلەدە بۇقپانتايلايتىن دانەڭە جوق. كەيىنگى جاستارعا شىندىقتى دۇرىس جەتكىزۋىمىز كەرەك.
- ءوزىڭىز الگىندە ايتىپ كەتكەن­دەي، ءسوزىن تىڭداتاتىن توپ - ينتەل­ليگەن­تسيا، ياعني، زيالى قاۋىم. دەگەنمەن، بىزدە سونداي توپ بار ما ءوزى؟
- وسى تۇستا مەن ساعان قارسى سۇراق قويايىن، زيالى توپ سوعان دايار ما؟ ايتا الاتىندارىمىز بار ما؟ اتتارىن اتاپ، تۇستەرىن تۇستەمەي-اق قويايىن. كوڭىلدەرىنە كەلەدى.
- دەگەنمەن، ءبىر عانا «حالىقتىڭ ادامىمىن» دەپ جۇرگەن 700 جازۋ­شى بار ەكەن...
- جازۋشى بارىنا - بار. بىراق، ولاردىڭ جاعدايى قيىن عوي. كىتابىن شىعارا المايدى. ال، شىعارعان كىتا­بىن وتكىزە المايدى. جۇمىسى جوق. كەڭەس وكىمەتى وسى ماسەلەدە قۋلىق تانىتتى. ءوزىنىڭ يدەولوگياسىن وتكىزۋ ءۇشىن ول اقشاسىن ونەر ادامىنان، جازۋشىدان اياعان جوق. كەڭەس وداعى كەزىندە ەڭ باي ادامدار جازۋشىلار مەن عالىمدار بولاتىن. ەندى زامان وزگەردى، ۋاقىت تالابى باسقاشا ارناعا ءتۇستى. ەۋروپا، امەريكاداعى سياقتى ونەر يەسى مەن اقىن-جازۋشىلار نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ىرقىندا كەتتى. ياعني، بيزنەس شەشۋشى ورىنعا شىقتى دا، رۋحاني قۇندىلىقتار اياق استىندا قالدى. ال، ءبىز جازۋشىلارىمىزدى «ءوز تاعدىرىڭدى ءوزىڭ شەش» دەگەنگە اكەلىپ تىرەپ قويدىق. ولار وسىنداي جاعدايدا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ءومىر سۇرە دە بەرەدى. دەگەنمەن، قالاماقى ماسەلەسى مۇلدەم ازايىپ كەتكەن. سوندىقتان، ينتەلليگەنتسياعا دا سويلەۋ ءۇشىن جان كەرەك، تاماق كەرەك. ەسىڭدە بولسىن، اش ادامنىڭ اقىلى بول­مايدى. سوندىقتان، ولاردىڭ قازىرگى جاعدايى - ويلاندىراتىن ماسەلە.
- جاڭا اڭگىمە بارىسىندا «ءتورت دوكتور دايىنداپ وتىرمىن» دەپ ەدىڭىز، جالپى، عىلىمعا، عىلىمي اتاققا دەگەن كوزقاراسقا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- قازىرگى عىلىمداعى جالپى جاعداي­عا قاراپ، قىزۋ ساپىرىلىس، قار­بالاس جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر دەپ ايتار ەدىم. بيىل كانديداتتىق عىلىمي جۇمىس­تارىن قورعايتىنداردىڭ سوڭعى جىلى. سوندىقتان، كەزەككە تۇرۋشىلار وتە كوپ. مەنىڭشە، دوكتورلىق جۇمىستى قورعاۋدى تاعى ءبىر جىلعا ۇزارتۋ كەرەك. سەبەبى، مۇندا قانشا ادامنىڭ تاعدىرى تۇر. جۇمىستارى جازۋلى، دايىن تۇر. جاڭا جۇيە بويىنشا دايارلانعان تۇرىك­تەردىڭ ءبىلىم دەڭگەيىن كورىپ ءجۇرمىن. ولاردىڭ دوكتور دەگەندەرىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيلەرى ءبىزدىڭ كانديداتتارىمىزدىڭ دەڭگەيىنەن تومەن ءتۇسىپ جاتادى. سەبەبى، بىزدە جاقسى-جامان بولسىن، كانديدات-دوكتورلارىمىز ۇلكەن سۇرىپتاۋدان، سۇزگىدەن وتەدى. ال، تۇرىكتەردەگى تاجىريبە بويىنشا، كافەدرادا 7-8 دوكتور بار. سولاردىڭ مۇشە بولۋىمەن عىلىمي جۇمىستى قورعاۋشىنى تىڭدايدى دا، داۋىس بەرەدى. كوڭىلدەن شىقسا، رەكتورعا قاۋلىنى بەرەدى. رەكتور جازىلعان جۇمىستى قارايدى دا، قولىن قويىپ جىبە­رەدى. سوندىقتان، مۇنداي جاعدايدا سى­بايلاس جەمقورلىققا جول بەرىلۋى ابدەن مۇمكىن.
- ال، ءبىزدىڭ قوعامدا عالىم­دارىمىز، عىلىمىمىز جايلى دا جاقسى پىكىر ايتىلمايدى، «حالتۋرا» دەيدى...
- مۇنىڭ «حالتۋراسى» دا بار، سونى­مەن بىرگە، جاقسى جاعى دا بار. جاقسىسى سول، ەڭبەكتەنەتىن، كوز مايىن تاۋىسىپ، جۇمىسىن جاساپ جۇرگەندەر بارشىلىق. ال، اقشاعا ساتىپ الۋ، جازدىرۋ، ءسويتىپ بارىپ عىلىمي اتاق الۋ - ول دا بار قۇبىلىس. مۇنى مەن ايتتى ەكەن دەپ، ەشكىم شوشي قويماس. جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ال، بىراق، ءبىر كەمشىلىگى سول - جازىپ، وزىنشە قورعاعاندار جوعارى وقۋ ورنىنا ءدارىس وقۋعا بارمايدى. تەك جۇمساق ورىندىققا جايعاسىپ، باستىق بولۋعا ۇمتىلادى. ال، ول باستىق بولىپ كەتسە، وندا عىلىمعا قيىن تيەدى.
- بۇل كۇندە سول جۇمساق ورىن­دىققا جايعاسقانداردىڭ عىلىمي ەڭبەك جازعىش بولىپ كەتكەندەرىن كورىپ ءجۇرمىز...
- مەن وسى جاعدايعا ونشا سەنىڭ­كىرەمەيمىن. ويتكەنى، باسىنان اسىپ جاتقان شارۋاسى بار باستىقتىڭ عىلىم­مەن اينالىسۋعا، كىتاپحانادا وتىرىپ، ىزدەنىپ، مۇراعاتتى اقتاراتىن ۋاقىتى قايدان بولسىن؟ ونىڭ ۇستىنە عىلىمي ەڭبەك جازاتىن ادامنىڭ ىزدەنۋىنە كەم دەگەندە 5-6 جىل كەتەدى. ياعني، كوزگە كورىنىپ تۇرعان جايت - ولاردىڭ عىلىمي جۇمىستارىن بىرەۋ جازىپ بەرەدى دەگەن ءسوز. ەگەر شىنىمەن ءوز تاقىرىبىن تەرەڭ زەرتتەپ-زەردەلەگەن ادام قور­عاعاننان كەيىن ماقالانى باسىلىم بەتتەرىندە وكىرتىپ جازىپ، قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرۋى كەرەك قوي. جوق. الگى عالىم-باسشىلاردىڭ مۇنداي ماقالالارىن ىزدەسەڭ دە تاپپايسىڭ. ءبىزدىڭ ەرتەدەگى الاشتىڭ عالىمدارى بىرەۋى - مەديك، ءبىرى - تەمىرجولشى بول­سا دا، ءبارىبىر، قوعامدىق ماسەلەنى مىقتى كوتەرە بىلگەن. جۇرتتىڭ بارىنە ايتقانىن تىڭداتىپ وتىرعان. بىزدە قاپتاعان دوكتور-كانديداتتار عىلىمي جۇمىستارىن قورعاپ جاتقانىمەن، ونىڭ ىشىندە ناعىز عالىمدارى بىرەن-ساران عانا.
- جالپى، قوعامدىق ءتۇرلى ماسە­لەلەرگە قاتىستى ويىڭىزدى اشىق ءبىلدىرىپ جۇرگەن عالىم-ازاماتسىز. وسى تۇرعىدا ءوزىڭىزدىڭ كوكەيىڭىز­دە جۇرگەن، «كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن اۋدارعىم كەلەدى» دەگەن ماسەلەگە وراي نەنى العا تارتقان بولار ەدىڭىز؟
- ەڭ نەگىزگى العا تارتىپ وتىرعان ماقساتىم - ابايدىڭ ءىلىمىن كەڭ ماعىنادا تاراتۋ. بۇل بولاشاقتا قابىلداناتىن قازاقستاننىڭ مورالدىق كودەكسىنىڭ ىرگەتاسى بولۋى ءتيىس. ءبىز بۇگىنگى تاڭدا «حالىقتار دوستىعى» دەگەندى العا تارتىپ ءجۇرمىز. ال، ابايدىڭ ءىلىمى - بۇل تەك قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ مورالدىق كودەكسىنىڭ نەگىزىنە اينالارى ءسوزسىز. سول ساتتە مۇنى كورگەن باتىس تا ويلاناتىن شىعار. بىراق، وزدەرىڭىز جاقسى بىلەسىزدەر، باتىستىڭ قازىرگى تاعدىرى قيىن. سەبەبى، باياعىدا 20-شى جىلدارى ايتقان ماعجاننىڭ ءبىر ءسوزى بار ەدى، «باتىستى - قاراڭعىلىق قاپتار، قاراڭعىدا ءبىر ادام جوق لاقپاعان... قارىن دەگەن ءسوزدى عانا جاقتاعان...» دەپ كەلەتىن. ياعني، سول كەزدە-اق باتىستىڭ ناپسىگە، دۇنيەقورلىققا تۇسكەندىگى بايقالعان ەدى. سول بۇگىندە بىزگە دە كەل­ىپ جەتتى. ال، بىراق، اباي بىزگە «پايدا ويلاما، ار ويلا» دەپ تاپسىردى. ءبىز قازىر اردى بىلاي ىسىرىپ قويا تۇرىپ، پايدا ويلاۋعا كەتتىك. ال، دۇنيەدە باي كوپ. بۇل كۇندە بايىعاندار نە ىستەرىن بىلمەي جاتىر. ولاردىڭ ارتىندا نەسى قالادى، حالقىنا نە بەرەدى؟ ولاردىڭ تاپقان پايداسى قانداي جولمەن كەلگەنىن كىم ءبىلسىن، بىراق، سونىسىنا قاراماي، ەگەر  تاپقان-تايانعاندارىن جۇمىس ورىندارىن اشۋعا، وندا تالاي قىزمەتكەرلەرگە جۇمىس تاۋىپ بەرۋگە جۇمساسا ءبىر ءجون. بىزدەگى بۋرجۋازيا - ماسىل بۋرجۋازيا. تەك «ءوزىم ءىشىپ-جەسەم، ءۇي ساتىپ السام، باتىسقا بارسام» دەگەندى عانا ويلايدى. ال، اقساپ جاتقان اۋىل شارۋاشىلىعىنا، مال شارۋاشىلىعىنا، تاعى باسقاسىنا ينۆەستيتسيا سالسا، ءسويتىپ، دۇرىلدەتىپ جۇمىستى جۇرگىزسە دەيسىڭ. بىراق، ول جاعى كەمشىن تارتىپ جاتىر عوي. ءبىز وسىعان رەنجۋلىمىز.
قاي زاماندا بولسا دا، قوعامدا باي مەن كەدەيدىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋى - زاڭدى قۇبىلىس. بولاشاقتا دا وسىلاي بولا بەرەتىن شىعار... كەدەيلىك پەن بايلىق ارباسقان قوعامدا جەگىدەي جەگەن جەم­قورلىق، پاراقورلىق، ناداندىق، ۇرلىق-قارلىق ءتارىزدى تەرىس قىلىقتاردىڭ ورىن الۋى جوعالا قويماس. قوعامدا مۇنداي تەرىس ارەكەتتەردىڭ كورىنىس بەرۋى - جاھان­دانۋ ۇدەرىسى مەن نارىقتىق ەكونوميكانىڭ ءورىس الۋىندا جاتسا كەرەك. سول سەبەپتى قوعام ومىرىندە زاتشىلدىق، دۇنيەقوڭىز­دىق، ناپسىقۇمارلىق پيعىل ۇستەم ءتۇسىپ تۇر. «اقىل اۋىسادى، ىرىس جۇعىسادى» دەگەندەي، باتىستىڭ مەرەز­دەرى، ياعني تانىم مەن مىنەز-قۇلىقتاعى تەرىس قىلىقتار دەندەپ بارادى. مۇنداي الاپەس قۇبىلىستان قۇتىلۋ­دىڭ جولى بار ما؟ بىزدەر ءۇشىن بار، بىراق، ەۋروپالىقتار ءۇشىن جوق! ول جول - كىسىلىك جولى نەمەسە تۇرىك ەلىندە تۇركىستان جەرىن­دە پايدا بولعان ابايداعى «تولىق ادام» ءىلىمى. بۇل ءىلىمنىڭ تامىرى ءال-ءفارابيدىڭ پاراساتتى ادام، ءجۇسىپ بالاساعۇنيدىڭ جا­ۋان­مارتتىلىك (زومارت-جومارت) ءىلىمى، ياسسا­ۋيدىڭ حال ىلىمىندە جاتىر. بۇل ءىلىمدى ابايدان كەيىن ءداستۇر رەتىندە دامىتىپ، جالعاستىرۋشى بىرەگەي ويشىل، فيلوسوف اقىن شاكارىمنىڭ ار عىلىمى جايلى وي-تولعانىستارىندا جاتىر. وسى ءىلىم مەن عىلىم عانا اباي وسيەت ەتكەن «پايدا وي­لا­ما، ار ويلا» جولىنا نەمەسە اتا-بابا­­لا­رىمىزدىڭ ۇستانعان ۇلى ءۇردىسى «مالىم - جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم - ارىم­نىڭ ساداعاسى» دەگەن رۋحاني بايلىق جولىنا تۇسىرەدى.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

سۇحباتتاسقان
ايمان سەيىلبەكقىزى

«زاڭ گازەتى»