قازاق فولكلورىندا اڭىزعا قاراعاندا كوركەم، بىراق كوركەمدىگى ەرتەگىدەن تومەن دەپ انىقتاما بەرىلەتىن ءاپسانا - حيكايات جانرى بار.ونىڭ بۇنداي ساپا قاسيەتىن اشاتىن فاكتوردىڭ ءبىرى - ورىندالۋ قىزمەتى. «فولكلورلىق جانرلار تەورياسىن زەرتتەۋ ۇستىندە ەسكەرۋدى قاجەت ەتەتىن فاكتوردىڭ ءبىرى - شىعارمانىڭ ورىندالۋ مانەرى، ياعني ايتۋشى وقيعاعا ءوزىن قاتىستى قىلىپ ايتا الا ما، الدە كەرىسىنشە، شىعارماداعى وقيعانى وزىنە ەش قاتىسى جوق قىلىپ بايانداي ما، - مىنە، بۇل دا فولكور جانرلارىن ەرەكشەلەندىرەتىن ءجايت» [1, 32-ب.]. ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ەرەكشەلىك توپونيمدىك فولكلور جانرلارىنىڭ ورىندالۋ قىزمەتىنىڭ بىردەي ەمەستىگى. ياعني ايتۋشى (ورىنداۋشى) ادام ءبىر جانرلىق ءتۇردىڭ وزىندە ەكى ءتۇرلى ادىسپەن پايدالانا الادى. ياعني بىردە وقيعانى ءوز اتىنان تارقاتىپ ايتسا،بىردە ءوزىن ول وقيعاعا قاتىسسىز قىلىپ، ەكىنشى جاقتان اڭگىمەلەيدى.

قازاق فولكلورىندا اڭىزعا قاراعاندا كوركەم، بىراق كوركەمدىگى ەرتەگىدەن تومەن دەپ انىقتاما بەرىلەتىن ءاپسانا - حيكايات جانرى بار.ونىڭ بۇنداي ساپا قاسيەتىن اشاتىن فاكتوردىڭ ءبىرى - ورىندالۋ قىزمەتى. «فولكلورلىق جانرلار تەورياسىن زەرتتەۋ ۇستىندە ەسكەرۋدى قاجەت ەتەتىن فاكتوردىڭ ءبىرى - شىعارمانىڭ ورىندالۋ مانەرى، ياعني ايتۋشى وقيعاعا ءوزىن قاتىستى قىلىپ ايتا الا ما، الدە كەرىسىنشە، شىعارماداعى وقيعانى وزىنە ەش قاتىسى جوق قىلىپ بايانداي ما، - مىنە، بۇل دا فولكور جانرلارىن ەرەكشەلەندىرەتىن ءجايت» [1, 32-ب.]. ايتا كەتەتىن تاعى ءبىر ەرەكشەلىك توپونيمدىك فولكلور جانرلارىنىڭ ورىندالۋ قىزمەتىنىڭ بىردەي ەمەستىگى. ياعني ايتۋشى (ورىنداۋشى) ادام ءبىر جانرلىق ءتۇردىڭ وزىندە ەكى ءتۇرلى ادىسپەن پايدالانا الادى. ياعني بىردە وقيعانى ءوز اتىنان تارقاتىپ ايتسا،بىردە ءوزىن ول وقيعاعا قاتىسسىز قىلىپ، ەكىنشى جاقتان اڭگىمەلەيدى.

س.قاسقاباسوۆ فولكلور شىعارمالارىن بايانداۋ ادىستەرىن ءترانسفورماتيۆتى (وزگەرتە بايانداۋ), پرەزەنتاتيۆتى (نۇسقاۋ كورسەتە بايانداۋ), ەكسپوزيۆتيۆتى (تۇسىندىرە بايانداۋ) دەپ بىرنەشە تۇرگە بولەدى [1, ب.33-34.]. بۇنداي جىكتەۋ توپونيمدىك فولكلور جانرلارىنا دا ءتان. ماسەلەن توپونيمدىك اڭىزعا توقتالساق اڭىزدىڭ بۇل تۇرىندە قيال، قوسپا بولمايدى. وقيعا شىندىق ومىرگە ساي باياندالادى. ورىندالۋ مانەرىندە پرەزەنتاتيۆتى بايانداۋ مەن ەكسپوزيۆتى بايانداۋ قاتار ورىن الادى دەۋگە بولادى. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن مىسالعا جۇگىنەلىك. حالىق اراسىندا قازاق پەن قالماق سوعىستارىنىڭ كۋالى جاڭعىرىعىنداي جەر-سۋدىڭ قويىلۋ سەبەبىن نۇسقاي كورسەتەتىن اڭىزدار ايتىلادى. سونىڭ ءبىرى - «قۇل مەن قىز» اڭىزى. اڭىز بويىنشا قالماققا تۇتقىنعا تۇسكەن قازاق جىگىتى قالماق بايىنىڭ قىزىمەن كوڭىل قوسادى. قىزدىڭ شەشەسى ءبىر كەزدەرى قولعا ءتۇسىپ، قالماق بايىنا ەرىكسىز توقال بولعان قازاق قىزى ەكەن. ول قىزىنىڭ قۇل بولىپ جۇرگەن قازاق جىگىتىمەن بىرگە قاشۋىنا تىلەكشى بولادى. سودان ءبىر كۇنى ءتۇن جامىلعان ەكەۋ - قۇل مەن قىز - قازاق ەلى قايداسىڭ دەپ قاشىپ شىعادى. الايدا مەجەلى جەرگە جاقىنداعاندا ارتتارىنان قۋعىنشى كەلەدى. ونى كورگەن جىگىت قىزدى ىلگەرى وزدىرىپ، تالايىنان كورمەك بولىپ، قالماقتارمەن ايقاسقا كىرەدى. الايدا قاراسى كوپ قۋعىنشىعا شاماسى كەلمەي سول جەردە مەرت بولادى. قۇلدى ءولتىرىپ، ەندى ءوزىنىڭ سوڭىنان تۇسكەن قالماقتاردى كورگەن قىز جارقاباقتان سۋعا سەكىرىپ ولەدى. سول كەزدەن باستاپ قۇل ولگەن توبە - قۇل دەپ، قىز سۋعا كەتكەن كولدىڭ بيىك جاعاسى - قىز دەپ اتالىپتى دەپ باياندايدى اڭىز. قاراساڭىز بۇل اڭىزدا فولكلور شىعارمالارىنىڭ ورىندالۋ ادىستەرىنىڭ بارلىق ءتۇرى دە ارالاس ورىن العان.

توپونيمدىك اڭىزداردىڭ ورىندالۋ تۇرلەرىن تالداعان ەڭبەگىندە س.قاسقاباسوۆ: «توپونيمدىك اڭىزدىڭ ەكىنشى تۇرىنە جەر-سۋ، مەكەن اتىن ناقتى ءبىر تاريحي فاكتىگە قاتىسى جوق، بىراق جالپى شىندىققا ساياتىن وقيعا ارقىلى باياندايتىن، سونداي-اق بەلگىلى ءبىر جەر-سۋدىڭ پايدا بولۋىن ەشبىر ميفتىك ۇعىمعا بايلانىستىرماي بىراق قيالعا نەگىزدەلە اڭگىمەلەيتىن شىعارمالار جاتادى. بۇل اڭىزداردىڭ مازمۇنى كوبىنە قايعىلى بولادى، اڭگىمە كەنەتتەن اياقتالىپ، وقيعا كۇرت ۇزىلەدى، ال كەيىپكەرلەر باقىتسىز جاعدايعا دۋشار بولادى» [1, 150-ب.] - دەيدى. ونىڭ مىسالىنا جورعابەل دەگەن جەر اتىنا بايلانىستى اڭىزدى كەلتىرەدى. جوعارىدا ايتىلعان قۇل مەن قىز اڭىزى عالىم كورسەتىپ تۇرعان تەوريالىق قيسىنعا ءدال كەلەدى. اڭىزدا ناقتىلى تاريحي فاكتى جوق. قازاق پەن قالماق اراسىنداعى قاقتىعىس جالپى فون عانا. بىراق سەنىمدى باياندالادى. ويتكەنى ونداي سوعىستاردىڭ بولعاندىعىن، ونىڭ زارداپتارىن اركىم دە بىلەدى، سوندىقتان سەنىممەن قارايدى. ەندەشە اڭىز وقيعاسى جالپى شىندىققا ساي باياندالادى. جەر اتىنىڭ قۇل مەن قىز قويىلۋ سەبەبى ەشقانداي ميفتىك تۇسىنىكتى قاتىستىرماي، عاجايىپتى ءبىر جاعداي كيلىكتىرىلمەي وسى تاريحي شىندىقپەن بىلدىرىلەدى. اڭىزدىڭ باستاماسى وپتيميستىك سيپاتتا بولعانىمەن جالپى مازمۇنى قايعىلى وقيعاعا قۇرىلىپ، جاستاردىڭ مەرت بولۋىمەن اياقتالادى. جەردىڭ سولاي اتالۋىنا بايلانىستى بولعاندىقتان توپونيمدىك اڭىز اتالىپ تۇرعان بۇل فولكلور سيۋجەتى تانىمدىق قىزمەت اتقارىپ تۇر. جالپى توپونيمدىك اڭىزداردا وقيعا سيۋجەتىن بايانداۋداعى ءتىل ەستەتيكاسىن ايتپاسا باسقاداي ەستەتيكالىق قىزمەت اتقاراتىنداي نىسان بولمايدى. ونىڭ نەگىزگى فۋنكتسياسى - تانىمدىق. بۇل قىزمەتپەن قوسا كەيبىر اڭىز ماعلۇماتتىق، تاربيەلىك فۋنكتسيا دا اتقارادى.

اڭىز ءار ەلدىڭ باسىنان وتكەن تاريحي جاعدايلارىنا بايلانىستى تۋىندايدى. س.قاسقاباسوۆ اتاپ كورسەتكەندەي اڭىزداردىڭ سيۋجەتى كوپ جاعدايدا ۇلتتىق قانا بولادى، ءبىر ەلدىڭ اڭىزى ەكىنشى ەلگە اۋىسپايدى، ءتىپتى اڭىزدىڭ كوپشىلىگى ايماقتىق (لوكالنىي) قانا بولادى [2, 122-ب.].

ەندى ءاپسانا جانرىنىڭ اتقاراتىن قىزمەت ەرەكشەلىگىنە كەلسەك، ونىڭ نەگىزگى فۋنكتسياسى عيبراتتىق بولىپ كەلەدى. ءبىز بۇل ءاپسانا جانرىن ىشتەي تاريحي-مەكەندىك ءاپسانا جانە ۋتوپيالىق ءاپسانا دەپ ەكى توپقا بولدىك. ءبولۋ سەبەبىمىز ءاپسانالاردىڭ بۇل ەكى تۇرىندە توپونيمدىك اتاۋلاردىڭ قولدانىلۋى ءبىر سارىندا بولعانىمەن، ولاردىڭ اتقاراتىن فۋنكتسيالارى ءارتۇرلى: ماسەلەن تاريحي-مەكەندىك ءاپسانادا بەلگىلى ءبىر مەكەننىڭ، جەر-سۋدىڭ شىعۋ سەبەبى، كەيدە وعان ەلگە بەلگىلى تاريحي تۇلعانىڭ قاتىسى ايتىلادى. ونىڭ ورىندالۋ قىزمەتىندە وسى شارت مىندەتتى تۇردە اتقارىلۋى ءتيىس. ويتپەگەن جاعدايدا ول تاريحي-مەكەندىك فۋنكتسيا اتقارا الماس ەدى.

سونىمەن تاريحي-مەكەندىك ءاپسانانىڭ قىزمەتى جەر-سۋعا بايلانىستى تۋىنداعان حالىق پروزاسىنىڭ ءتۇرىن كوركەمدەپ ايتۋ، وعان عيبراتتىق سيپات بەرۋ بولىپ تابىلادى. مىسالى، ءاپسانا-حيكاياتتىق سارىندا باياندالاتىن «كالكەن» دەگەن جەر اتىن الىپ قارايىق. كەزىندە «تۇزدىكول» دەپ اتالاتىن كولدىڭ جاعاسىن جايلاعان ءبىر بايدىڭ كالكەن اتتى جالعىز قىزى بولادى. قىز بوي جەتىپ، كورشى رۋدىڭ ءبىر جىگىتىنە عاشىق بولادى. ەكى جاس كوڭىل قوسىپ، ۇيلەنبەكشى بولعان كەزىندە قىزدىڭ اكەسى قارسى بولىپ، قىزىن ۇيىندە قاماپ ۇستاپ شىعارماعان ەكەن. سونداعى سەبەپ - جىگىت ءبىر بايدىڭ جىلقىشىسى ەكەن. سۇيگەنىنە قوسىلا الماعان كالكەن سۇلۋ كوپ قايعىرىپ، قۇسادان قايتىس بولادى. ال ءۇش كۇن وتكەننەن سوڭ، باي سۋدىڭ جيەگىنە بارسا، مولدىرەپ جاتقان كول قارا سۋعا اينالىپتى. ەش نارسەنىڭ ءمانىسىن تۇسىنە الماعان باي بايبىشەسىنە ايتىپ، جالشىلارىنا سۋدى باتپاقتان تازارتۋدى بۇيىرادى. ونىسىنان تۇك شىقپاي بايدىڭ ءوزى دە، ادامدارى دا باتپاقتىڭ اراسىنان شىعا الماي، ولەدى. جالعىز قىزىنىڭ كوز جاسىنان قورىقپاعان باي ازاپپەن جاھاننامعا اتتانعان جەردى حالىق «كالكەن» دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن [3, 74-ب.]

كورىپ وتىرعانىمىزداي، بۇل ءاپسانادا تاريحي فاكتى بايقالمايدى. تەك قانا تۇزدىكول، كالكەن دەگەن جەردىڭ اتتارى بولماسا، شىندىقتى تايانىش ەتەر ەشتەڭە جوق. ال كالكەن دەگەن اتاۋ كىسى اتىنان اۋىسىپ قويىلعاندىعى انىق، ايتپەسە ول جەر بەدەرىنىڭ، تابيعات بەلگىسىنىڭ اتاۋى ەمەس. دەگەنمەن بۇل جەر اتىنىڭ اتالۋ سەبەبى قيال نەگىزىندە باياندالادى.

تۇزدىكولدى جايلاعان باي ءۇيىنىڭ تراگەدياسى ماحابباتقا قارسى بولۋعا بايلانىستى تۋىندايدى. ءاپسانادا «قىزىنىڭ كوز جاسىنان قورىقپاعان بايدىڭ» باتپاققا باتىپ ءولۋىن كورسەتۋ ارقىلى يماندىلىق، ىزگىلىكتىك ماسەلەسى كوتەرىلەدى. س.قاسقاباسوۆ «جانازىق» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگىندە «توقپاننىڭ بالالارى» اتالاتىن ءاپسانانى تالداپ تانىتۋ بارىسىندا: «ءاپسانادا سونداي-اق مورالدىق، يماندىلىق (نراۆستۆەننوست) ءمان دە بار، ال بۇل ءاپسانا-حيكايات جانرى ءۇشىن باستى شارتتاردىڭ ءبىرى. جوعارىداعى ءاپسانادان تاعى ءبىر بايقايتىنىمىز - بۇل جانر شىعارمالارىنىڭ قايعىلى دا اياقتالا بەرەتىندىگى، دەمەك، مۇندا ەرتەگىگە جاتپايتىن پروزالىق جانرلاردىڭ تاعى ءبىر قاسيەتى بوي كورسەتەدىى» [1, 159-ب]، - دەپ ءاپسانا-حيكايات جانرىنىڭ ورىندالۋ جاي-كۇيىندەگى باستى شارتتاردى اتاپ ايتادى. جوعارىدا ءبىز مىسالعا الىپ وتىرعان ءاپسانا-حيكايات تا وسى شارتتارعا تولىق جاۋاپ بەرەدى. سوندا ءاپسانا-حيكاياتتىڭ نەگىزگى فۋنكتسياسى وسى شارتتاردى ورىنداۋ ارقىلى كورىنىس تابادى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

ۋتوپيالىق ءاپسانالار الەۋمەتتىك-قيالي ءاپسانالار دەپ تە اتالادى. قالاي اتاعاندا دا ونىڭ ءمانى ءبىر - «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامانعا» جەتۋ، «جيدەلىبايسىن»، «جەرۇيىق» سەكىلدى ابات مەكەندەردە ءومىر ءسۇرۋ.

قيىندىقتان شىعۋ، مالعا قۇتتى، ادامعا جايلى قونىس ىزدەۋ ادامزات پسيحولوگياسىنا ءتان نارسە. وسى نەگىزدە توپان سۋ ءاپساناسى، اسانقايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەۋى سياقتى ءاپسانالار تۋدى.

قوبىلاندىنىڭ باسىندا تىعۋلى جاتقان ات باسىنداي التىن بار ەكەن دەگەن دە ءاپسانا بار. اقتوبە وبلىسى، قوبدا اۋدانى، سارىبۇلاق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى ءالتاي ەرمۇقانوۆ قارت وسىعان بايلانىستى مىناداي اڭگىمەنى سىر عىپ شەرتەدى: ءبىر كۇنى سالت اتتى ادام اتپەن جورتىپ كەلە جاتىرعاندا الدىنان ءبىر تۇلكى قاشادى.جولاۋشىنىڭ اتى جۇيرىك ەكەن. تۇلكىگە جەتىپ-اق قالادى. الايدا قۇيرىعىن ولاي ءبىر اۋدارىپ، بىلاي ءبىر اۋدارىپ قاشقان تۇلكى مەجەلى ءبىر جەرگە جەتكەندە ىنگە كىرىپ كەتەدى. تۇلكىگە جەتە الماي وپىنىپ قالعان سالت اتتى ءىننىڭ اۋزىن ءبىراز قاراۋىلداپ، ەندى جۇرمەكشى بولعاندا الگى تۇلكى ىننەن شىعىپ، قۇبىلىپ باسقا ءبىر ماقۇلىقتىڭ كەيپىنە ەنىپ، ءوزىن قۋعان ادامعا ءتىل قاتادى.

- مەن قۇرتقا ەدىم، - دەيدى ول. مەن ولمەستىڭ سۋىن ىشكەنىمنەن ماڭگى جاسايتىن بولدىم. قوبىلاندىعا ءىش دەگەنىمدە، ول باتىرلىعىنا سالىپ ىشپەي قويدى. ەندى مەن ونىڭ باسىنداعى (بەيىتىندەگى) ات باسىنداي التىندى كۇزەتىپ ءجۇرمىن. بۇل ايتىلعان سيۋجەت ورىندالۋى جاعىنان ءاپسانا-حيكاياتقا كەلەدى، قۇبىلۋشىلىق، ولمەستىڭ سۋىن ءىشۋ جاعىنان ميفتىك سيپاتى دا بار.

توپونيمدىك حيكايات اپساناداعى ارمان، اڭساردىڭ ورىندالعان ۆاريانتى ىسپەتتى ءدىني-كىتابي دەرەكتەر مەن اۋليە، پايعامبارلار جونىندەگى سيۋجەتتەردى بەينەلەپ جەتكىزۋدى ماقساتىنا الاتىنداي. قازىعۇرت، قاپ تاۋلارى جونىندەگى حيكاياتتار وسىنى ايعاقتايدى.

حيكاياتتاردىڭ سانى تىم از. ال ەندى جەر-سۋعا بايلانىستى حيكاياتتاردى كەڭ تۇردە قاراستىراتىن بولساق، ءتۇرلى ۆاريانتتارى تابىلادى. ەل ىشىندە ولاردىڭ ءبىر پاراسى قىدىرعا بايلانىستى اتالادى. ولاردىڭ ورىندالۋ ءتۇرى دە ەرەكشە. سولاردىڭ بىرىنە توقتالالىق. بىردە نازار رۋىنىڭ ساڭكىباي باتىرى جورىقتان اتى بودىرىپ كەلە جاتىپ ايدالاعا ءتۇسىپ، ات شالدىرىپ، ەرىن جاستانىپ قالعىپ كەتكەن ەكەن دەيدى. ءبىر مەزەتتە بىرەۋ دىبىستاعانداي بولعاسىن كوزىن اشسا، قاسىندا ەسەك مىنگەن اق شۇناق شال تۇرعانىن كورەدى. - اسسالاۋ-ماعالەيكۋم، اتا! ساڭكىبايدىڭ سالەمىن العان شال:

- بالام-اي، تاياعىم جەرگە ءتۇسىپ كەتتى. اپەرشى، - دەيدى.

ساڭكىباي جالماجان ۇشىپ تۇرەگەپ، شالدىڭ تاياعىن اپەرىپ، ىزەت ەتىپ باس يەدى. بولدىرىپ قالعان جالعىز اتتىڭ قورلىعى وتكەن باتىردىڭ ءجۇزى سىنىق ەكەنىن اڭداعان شال:

- بولار، بار بول! - دەپ تاياعىن الا بەرە كىدىرىپ: - شىراعىم، بىردەمەگە قاتتى قامىعۋلىسىڭ عوي. نەگە كۇيزەلدىڭ؟- دەپ سۇراپتى.

- اتەكە-اي، ومىردە كەدەيلىك جامان ەكەن. جاۋعا دا، داۋعا دا مىنەرىم جالعىز ات. موينىندا وكپە-باۋىر جالى جوق. تۇرىسى اناۋ. دالادا بولدىرىپ قالعاسىن، ەر-توقىم جاستانىپ، جاياۋ قالىپ قور بولعانىما ىزىلانىپ، نالىپ وتىرمىن عوي... - دەيدى.

- ە، ە، ولاي بولسا، اللا كەڭ عوي. بەرەيىن دەسە، جاساعام يەمدە بايلىق جەتەدى. قولىڭدى جاي، باتا قىلايىن! - دەپتى.

ساڭكىباي سوزگە كەلمەستەن قولىن جايادى. باتاسىن قايىرعان شال ەندى ءبىر ساتتە ەسەگىن جەلدىرتىپ، ساعىمعا ارالاسىپ عايىپ بولادى. ءوڭ مەن تۇستەي بولعان بۇل وقيعانىڭ نە ەكەنىنە تۇسىنبەگەن ساڭكىباي العاشىندا اڭتارىلىپ قالسا دا، ءارى-بەرىدەن سوڭ ەسىن جيناپ، اتىنا مىنەدى. رەتى، سول كورىنىس ەسىنەن كەتپەي قويعان باتىر الگى وقيعانى ءاجىباي بيگە ايتقان بولۋ كەرەك.

- ساعان جولىققان قىدىر ەكەن. ەندى ماڭدايىنا شاڭ تيمەيدى. بايىعاندا -جىلقىڭنىڭ سانىنا ءوزىڭ جەتپەيسىڭ!- دەپتى ءاجىباي. ول زاماندا، شىنىندا دا سانى كوپ مالدى، ونىڭ ىشىندە اياعى جۇردەك جىلقىنى ساناۋ وڭاي بولسىن با؟ از عانا جىلدا ساڭكىبايدىڭ جىلقىسىنىڭ ءبىر شەتى سۋاتقا قۇلاپ جاتقاندا، ءبىر شەتى قىردىڭ استىنا جايىلىپ جاتادى ەكەن دەيدى. قارتتاردىڭ اڭىز ەتىپ ايتۋىنا سەنسەك، ول زاماندا «جەم داريا» اتالعان كادىمگى جەم وزەنىنە ساڭكىبايدىڭ جىلقىسى سۋ ىشۋگە قۇلاعاندا، وزەننىڭ اعىسى ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن توقتاپ قالىپ، وزەن ارناسىنداعى سۋ تىم تايىزداپ قالاتىن بولعان [5, 36-ب].

قازىرگى كۇنى قىدىر دارىعان ساڭكىبايدىڭ جىلقىسى سىيماي جاتقان جەر- ساڭكىباي جازىعى دەپ اتالادى.

ساڭكىباي جازىعى - اقبوتادان قاشىق ەمەس، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە قاراي سوزىلعان كەڭ جازىقتى ءXVىىى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ساڭكىباي اتىمەن اتايدى. ول جىلقىلى باي بولعان. ونىڭ جىلقىلارىنىڭ كوپتىگى سونداي سول جازىقتى تۇگەل الىپ جاتاتىن كورىنەدى [3, 17-ب.].

بۇل اڭگىمە جوسىندى توپونيمدىك حيكايات جانرىنا جاتقىزامىز. ونىڭ سەبەبى بىرنەشەۋ. الدىمەن ساڭكىبايدىڭ قىدىر كورۋىن ايتايىق. ەكىنشىدەن حيكاياتتارعا نەگىز بولاتىن قازىعۇرت، سيناي تاۋلارى سەكىلدى گەوگرافيالىق بەلگى رەتىندە «ساڭكىباي جازىعى» اتالاتىن جەر اۋماعىنىڭ ساقتالىپ قالۋىن ايتۋعا بولادى. سوندا توپونيمدىك حيكاياتتىڭ فۋنكتسياسى تەك قانا كىتابي، ءدىني-يسلامدىق سيۋجەتتەردى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ناقتى ومىردە بولعان ادامعا بايلانىستى عاجايىپتاردى دا قامتۋ بولماق. سايىپ كەلگەندە حيكايات پەن توپونيمدىك حيكاياتتىڭ ايىرماشىلىعى دا وسىندا دەپ بىلۋگە بولادى.

ال ەندى فولكلورلىق اڭگىمە جانرىنا كەلسەك بۇندا حالىق پروزاسىنىڭ باسقا جانرلارىنا قاراعاندا ۇلتتىق مىنەز باسىمىراق كورىنەدى.

اڭگىمە كوپتەگەن قاسيەتتەرىمەن اڭىزعا جاقىن. راس، اڭىز سياقتى، اڭگىمە دە شىندىقتى، ناقتى ءومىردى بەينەلەيدى. اڭىزدان ايىرماشىلىعى - اڭگىمە قوعامداعى نە جەكە ومىردەگى ءبىر ەرەكشە جاعدايدى باياندايدى [4, 611-ب.].

فولكلورلىق اڭگىمە دە ورىندالۋ فۋنكتسياسى جاعىنان اڭىزعا جاقىن. جەر-سۋعا بايلانىستى بەلگىلى ءبىر اڭگىمەنى بايانداعاندا اڭگىمەشى بۇگىنگى كۇننىڭ مەزگىلىمەن، كەيدە ءوزىن قاتىستىرا وتىرا ايتادى. ال، جەر-سۋ اتىنىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى جونىندە ول اتاۋ ەرتەدەن بەلگىلى بولسا دا ءتوپونيمنىڭ اتالۋ سەبەبىن قازىرگى تۇسىنىك بويىنشا پايىمدايدى جانە ونىڭ سوزىندە ەشقانداي جاڭساقتىق بولمايدى. سەبەبى ءسوز بولىپ وتىرعان اتاۋ تىڭداۋشىعا بەلگىلى، تەك وعان بايلانىستى وقيعالار تۇرلەنۋى مۇمكىن.

فولكلورلىق اڭگىمە قازىرگى ۋاقىتتا بولعان جايدى دا، وتكەن كەزەڭدە بولعان، بىراق وقيعاسى شىندىق كۇيىندە الىنعان، ءسويتىپ رەاليستىك باعىتتا سۋرەتتەلگەن جايلاردى دا باياندايدى. بۇنداعى باستى بەلگى، نەگىزگى نىسانا - جەر-سۋ اتى. اڭگىمەگە وزەك بولاتىن ونداي توپونيمدىك اتاۋلار قازىرگى كۇنى جەر بەتىندە بار بولۋى ءتيىس. ەگەر ول اتاۋ جەر بەتىندە ساقتالماي، حالىق ەسىندە عانا جاتتالىپ قالعان بولىپ، اڭگىمەشى باياعىدا وسى جەر بىلاي اتالعان ەكەن دەپ اڭگىمەسىن باستاسا، ونداي جاعدايدا ول اڭگىمە ەمەس، اڭىز جانرىنا اينالادى. سوندىقتان دا اڭگىمە ناقتى جەر اتىنا بايلانىستى ءوربيدى. تالىمدىك، تاعىلىمدىق ماقسات كوزدەلە ايتىلادى. مىنە، جەر-سۋعا بايلانىستى اڭگىمەلەر جەكە ادامعا ەمەس، جالپىعا بىردەي رۋحاني قۇندىلىقتى قوزعايدى. ونىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى اڭگىمە جانرىنان باستى ايىرماشىلىعى دا وسىندا، ياعني كوركەم ادەبيەتتە اڭگىمە نەگىزىنەن كەيىپكەر باسىنداعى ءبىر وقيعاعا بايلانىستى بولسا، توپونيمدىك اڭگىمەدە ول ەلدە بولعان جاعدايلارعا بايلانىستى.

سونىمەن توپونيمدىك اڭگىمەنىڭ نەگىزگى قىزمەتى جالپى جۇرتشىلىققا ءوزى مەكەندەپ وتىرعان جەر-سۋدىڭ رەالدى تاريحىن ايتۋ بولىپ تابىلادى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1 قاسقاباسوۆ س. ەلزەردە. - الماتى: جىبەك جولى، 2008. 504-ب.

2 قاسقاباسوۆ س. قازاقتىڭ حالىق پروزاسى. - الماتى: عىلىم، 1985.-272ب.

3 اقتوبە وبلىسىنىڭ توپونيميالىق كەڭىستىگى (اتاۋلاردىڭ پايدا بولۋى).- اقتوبە: Nobel, 2007. - 226 ب.

4 قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى. ون تومدىق. 1-توم. - الماتى. قازاقپارات، 2007. - 670 ب.

5 قوندىباي س. ماڭعىستاۋ-ناما. زەرتتەۋ.- الماتى: ارىس،2006.-444بەت.

پانگەرەەۆ ا.ش ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

«اقيقات» جۋرنالى