قاراكوك
قازاققا ءتاڭىرى مىنا دۇنيەدەگى يگىلىكتىڭ ءبارىن بەرگەن. التايدان اتىراۋعا دەيىنگى ۇلانعايىر ايماقتىڭ استى دا—التىن، ءۇستى دە—التىن. وندا عۇمىر كەشكەن التىن كيىمدى حانزادالاردىڭ اتىنىڭ ەر-تۇرمان، جۇگەنىنە دەيىن التىنعا اپتالىپ، كۇمىسكە كۇپتەلگەن. بۇل—ادام-اتا ھاۋا انا جارالعالى ءبىر-بىرىمەن التىن ءۇشىن ارباسىپ، نەشە ءتۇرلى قىرعىن سوعىستار جاساعان بىلايعى ادامزات ءناسىلىنىڭ ءوڭى تۇگىلى تۇسىنە دە كىرمەيتىن دۇنيە. «از ءسوز—التىن، كوپ سوز—كومىر» دەپ، اۋىزىنان شىققان لەبىزىنىڭ ءوزىن ساف تازا التىنعا بالايتىن دا وسى جۇرت. «ولەڭ--ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» (اباي). سودان بولار، قازاقتىڭ ماندايىنا قۇداي تاعالا جازعان قۇتتىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى—قارا ولەڭى. ونىڭ مىنا جارىق جالعاندا قاي اتتىڭ ءۇستى، قاي تۇيەنىڭ قومىندا، قانداي دۋالى اۋىزدان قالاي تۇسە سالعانىڭ ءبىز ءالى بىلمەيمىز. بەلگىلىسى—VII-VIII ع.ع. تاسقا تاڭبالانعان تونىكوك، كۇلتەگىن، بىلگە قاعاننىڭ قاھارماندىق جىرلارى، ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» داستاندارى. بۇلار ءبىزدىڭ ەلدىڭ جان-جۇيەسىن تەبىرەنتىپ، ەت جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جاتقاندا بۇكىل ەۋروپادا مۇنداي شاھقار (شەدەۆر) تۋىندىلار مەن وزىق ۇلگىلەر بولماعان. بۇعان حالىق ەپوسىن قوسىڭىز. ودان اباي، ماعجان، قاسىم، مۇقاعاليلار شىعادى.
قازاققا ءتاڭىرى مىنا دۇنيەدەگى يگىلىكتىڭ ءبارىن بەرگەن. التايدان اتىراۋعا دەيىنگى ۇلانعايىر ايماقتىڭ استى دا—التىن، ءۇستى دە—التىن. وندا عۇمىر كەشكەن التىن كيىمدى حانزادالاردىڭ اتىنىڭ ەر-تۇرمان، جۇگەنىنە دەيىن التىنعا اپتالىپ، كۇمىسكە كۇپتەلگەن. بۇل—ادام-اتا ھاۋا انا جارالعالى ءبىر-بىرىمەن التىن ءۇشىن ارباسىپ، نەشە ءتۇرلى قىرعىن سوعىستار جاساعان بىلايعى ادامزات ءناسىلىنىڭ ءوڭى تۇگىلى تۇسىنە دە كىرمەيتىن دۇنيە. «از ءسوز—التىن، كوپ سوز—كومىر» دەپ، اۋىزىنان شىققان لەبىزىنىڭ ءوزىن ساف تازا التىنعا بالايتىن دا وسى جۇرت. «ولەڭ--ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى» (اباي). سودان بولار، قازاقتىڭ ماندايىنا قۇداي تاعالا جازعان قۇتتىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى—قارا ولەڭى. ونىڭ مىنا جارىق جالعاندا قاي اتتىڭ ءۇستى، قاي تۇيەنىڭ قومىندا، قانداي دۋالى اۋىزدان قالاي تۇسە سالعانىڭ ءبىز ءالى بىلمەيمىز. بەلگىلىسى—VII-VIII ع.ع. تاسقا تاڭبالانعان تونىكوك، كۇلتەگىن، بىلگە قاعاننىڭ قاھارماندىق جىرلارى، ءجۇسىپ بالاسۇعىننىڭ «قۇتادعۋ بىلىك» داستاندارى. بۇلار ءبىزدىڭ ەلدىڭ جان-جۇيەسىن تەبىرەنتىپ، ەت جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جاتقاندا بۇكىل ەۋروپادا مۇنداي شاھقار (شەدەۆر) تۋىندىلار مەن وزىق ۇلگىلەر بولماعان. بۇعان حالىق ەپوسىن قوسىڭىز. ودان اباي، ماعجان، قاسىم، مۇقاعاليلار شىعادى.
وسىنشاما ۇلى تۇلعالار جايعاسقان قازاق جىرىنىڭ تورىنە شىعۋ تۇگىلى، بوساعاسىنان سىعالاۋدىڭ ءوزى جۇمىر باستى پەندەگە قيامەت قايىممەن پارا-پار دۇنيە. انانىڭ قۇرساعىنان جارىق دۇنيەگە كەلۋ مەن سول اناڭ، اكەڭ، اتا-باباڭ جۇرگەن ۇلتتىڭ رۋحاني ايناسى ۇلتتىق پوەزياسىنا كەلۋ—جەر باۋىرلاعان پەندە بالاسىنىڭ سونىڭ تارتىلىس زاڭىن تالقانداپ بۇزىپ، عارىشقا كوتەرىلگەنىنە ۇقساس قۇبىلىس بولادى! اسىرەسە، ءداستۇرى بەرىك، تاريحى تەرەڭ، تۇلعالارى بىرىنەن-ءبىرى وتكەن ءىرى، ۇلتتىق بوياۋى مىڭ قۇبىلىپ، كوزدى ارباپ، كوڭىلدى الاڭ ەتىپ، كوكىرەكتى كول-گەسىر سەزىمگە بولەيتىن قازاق جىرىنىڭ قاقپاسىن ايقارا اشۋدىڭ ازابى، ءتىپتى، بولەك: مەنىڭ اقىن باۋىرىم عالىم جايلىباي سونىڭ ءبارىن باسىنان كەشىپ، وزەگىنەن وتكىزىپ، بۇگىن، مىنە، 50-گە كەلىپ وتىر.
مەن – ھاس ساقتىڭ قارا ولەڭى...
مەن –
ھاس ساقتىڭ قارا ولەڭى،
قاندى سۇرگىندە جۇرسەم دە،
قالعان كەزىم جوق جاق اشپاي،
ارعىماق – پەگاسقا مىنسەم دە،
ارتتاعى جۇرتتان اداسپاي!
جالعاندا، جالعان، جالعانعا،
سۇيىنە كىل جانىم، كۇيىنە ءبىر;
ات ۇستىندە اۋەلەتىپ انگە سالعاندا،
ءتىلى بايلانىپ، جاياۋ ساندالعان دۇنيە –
بۇل!
ابدىراپ ءبىر كەز قالدىم با،
اۋزىما ۇستاپ اللادان تۇسكەن وي لەگىن؟
الديار بىتكەننىڭ الدىندا
ايداھارداي ايبارلانىپ سويلەدىم!
جاھاننىڭ ەتەگىن جۇلقىنا ءتۇرىپ،
كوكجيەكتە كوشەم كەپ.
قارا اسپاننىڭ قارا بۇلتىنا كىرىپ،
ساۋلادىم قارا نوسەر بوپ!
ارقادان اسپانعا جۇگىرىپ،
قاناتتى بۇلتقا سۇيگىزدىم.
ءحافيزدىڭ جۇپارىن ءسىمىرىپ،
پۋشكيندى تارىداي قاۋىزىما سىيعىزدىم!
كاۋىرگە كورسەتىپ مىسىمدى،
اق بۇلتتان ءتۇسىپ، مالداس قۇرعاندا قاس-قاعىم;
ول اراعىن ۇسىندى.
ءىشىپ،--
قۇسىپ تاستادىم!
قارا بۇلتتى جارىپ، قارا شاڭىراعىما كەپ ءتۇستىم،
جاسىنمەن جانىپ دالانى.
كوك ءتاڭىردى بەتكە اپ، كوككە ۇشتىم!
...ارتىمدا، بىراق، الاشىم قالىپ بارادى...
قازاق ايتادى: ءان (پوەزيا) وسى دۇنيەدە قۇس بولىپ، ۇشىپ ءجۇرىپ، سارىارقانىڭ كوگىنە كەلگەندە قالىقتاپ تۇرىپ الىپتى دا، وسىندا قوناقتاپ قالىپ قويىپتى. «ارقاعا كەلسەڭ--ءانشىمىن دەمە» دەگەن دە--وسى جۇرت. قازاق جىرىنىڭ ساڭقىلداعان سۇڭقارى ساكەن مەن كەشەگى اقان، ءبىرجان، ماديلەردىڭ كوزىندەي يگىلىك وماروۆ، قايرات بايبوسىنوۆتاردىڭ كىندىك قانى تامعان سول سارىارقانىڭ جاڭاارقاسىندا دۇنيەگە كەلگەن عالىم جايلىباي قازاق ولەڭىندەگى «كەل، كەدەي، باسىڭ قوس جالشىمەن—بايلاردى قويداي قۋ قامشىمەن»-دەيتىن قارا ءدۇرسىن سارىندى قامشىلاپ قۋىپ شىققان قاراكوكتەردىڭ قاتارىن تۇزەيدى. ءبىز قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ كوممۋنيستەر داڭعىلى، №105 ۇيدەگى عيماراتتاعى ەسىگىنەن كىرگەندە وسىنداي ولەڭسىماقتار توبەمىزدە ويران سالىپ جۇرگەن. قايران قاسىم جالعىز ءوزى جاعاسىنان الىپ، كەيىن مۇقاعالي، قادىر، تۇمانباي، وتەجاندار ءبىراز سىلكىلەگەن بۇل سىلىمتىكتىڭ سىلىكپەسىن شىعارعان وسى عالىمدار ەدى. مارالتاي، داۋرەن، تاناكوز، سەرىك ساعىنتايلارعا قياعا سامعاۋ وڭايلاۋ بولادى. بىزگە قيىن بولعان...
قارا ولەڭ
قايداسىڭ، قاسيەتتى قارا ولەڭىم،
قازاقتان اياماعان بار ونەرىن؟!
الاش ءبىر ارۋ ەدى، ايالاپ ءبىر
سەن ونىڭ قولاڭ شاشىن تاراپ ەدىڭ،
قاراشى ماعان ءبىر ءسات،
قالعىما كوك،
عالامدا مەندەي سۇلۋ قالدى ما؟! – دەپ –
تولىقسىپ تۇردى سوندا الاش ارۋ،
ادامزات ايناسىنىڭ الدىنا كەپ.
سەن دە – قۇس.
قازاق دەيتىن حالىق تا – قۇس.
ۇشا بەر،
بۇلتتان دا ءارى شارىقتاپ ۇش!
باسقا ەلگە باۋىر باسا قويماسسىڭ سەن،
الاشتىڭ اسپانىندا قالىقتاپ ۇش!
ەپوستان –
تسيۆيليزاتسياعا جونەدىڭ دە،
مۋزانى اق بەسىككە بولەدىڭ بە؟
سەندەگى اسقاق وي مەن اساۋ سەزىم
جوق سەنەن باسقا ۇلىستىڭ ولەڭىندە.
الاش تا سەنىمەن ءبىر بيىكتەپتى.
بۇ جەرگە قالاي كەلدىڭ قيىپ كوكتى؟
...توبەدەن سەن ءتۇستىڭ دە،
ءتورت قۇبىلا--
سەنىڭ ءتورت جولىڭا كەپ سيىپ كەتتى.
ارقانىڭ تاۋىن كەزىپ، جونى، بەلىن،
كەۋدەمە قۇيدىڭ ءان عىپ سونى مەنىڭ.
جاسىننىڭ اراسىنان ۇشىپ شىعىپ،
قاسىمنىڭ ارقاسىنا قونىپ ەدىڭ.
كيەسى توپىراقتىڭ بۋىندى اپ ءبىر،
دامىلدا، ۇشا بەرمەي زۋىلداپ قۇر
...الاشتىڭ مەندەي اساۋ ءبىر ۇلىنىڭ
ارقاسى سەنى كۇتىپ دۋىلداپ تۇر...
سەرىك اقسۇڭقارۇلى، اقىن
