ا) اقىن ولەڭدەرىندەگى قازاق-تۇرىك مەملەكەتتىگى ءجان حاندار تۋرالى تولعانىسى.

ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان تاقىرىپتى ارقاۋ ەتكەن اقىن ولەڭدەرى ساناۋلى. سولاردىڭ ىشىنەن قازاق جەرىندەگى بەس سۋ بويىن مەكەن ەتكەن ەلدىڭ تاريحىن جىرلايتىن "وتكەن كۇن» ولەڭى. العاشقى نۇسقاسى "قازاقتىڭ كەشەگى كۇيى" دەگەن اتاۋمەن 1913 جىلى شىققان "ىزىڭ" اتتى قازاق اقىندارى ولەڭى جيناعىنا ەنگەن. كەيىن بۇل ولەڭ ەداۋىر وزگەرتىلىپ، جاڭعىرتىلىپ، 1922 جىلعى قازان جيناعىندا جارىق كوردى.

ولەڭنىڭ كىرىسپەسى دەپ الىنعان باستاپقى بولىمىندە الگى بەس سۋدىڭ ەدىل، جايىق، سىرداريا، ەرتىس، جەتىسۋ ەكەنى، ولارمەن شەكتەسكەن ايماقتىڭ سارىارقا ەكەنى ايتىلادى. سول ايماقتىڭ "قونىسى - جىبەك، نۋ توعاي", ەسىل مەن نۇراداي تەل اققان سۋى بار، ايدىن شالقار كولگە باي جەردىڭ اسەم تابيعاتىمەن تانىستىرادى.

كەلەسى بولىمىندە وسىنداي تاماشا جەردىڭ ەركىندىكتە "تۋىپ-وسكەن بالاسىن
"ايبىندى ەر الاش" دەپ اتالاتىنى، ول جۇرتتىڭ مامىراجاي ءومىرى تۋرالى باياندالادى.
بۇل قۇت-بەرەكەنىڭ نەگىزى قايىرى كوپ اعايىننىڭ تاتۋلىعى. سونىڭ ارقاسىندا «كەدەيىنىن
ۋايىمى جوق", جاتى بولسىن، جارىنى بولسىن اراسىندا ءبىر تايدىڭ سۇراۋسىز جۇرەتىن
اسىنان تارتىنۋ جوق حالقى كەڭ پەيىلدى، جومارت. *

ا) اقىن ولەڭدەرىندەگى قازاق-تۇرىك مەملەكەتتىگى ءجان حاندار تۋرالى تولعانىسى.

ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان تاقىرىپتى ارقاۋ ەتكەن اقىن ولەڭدەرى ساناۋلى. سولاردىڭ ىشىنەن قازاق جەرىندەگى بەس سۋ بويىن مەكەن ەتكەن ەلدىڭ تاريحىن جىرلايتىن "وتكەن كۇن» ولەڭى. العاشقى نۇسقاسى "قازاقتىڭ كەشەگى كۇيى" دەگەن اتاۋمەن 1913 جىلى شىققان "ىزىڭ" اتتى قازاق اقىندارى ولەڭى جيناعىنا ەنگەن. كەيىن بۇل ولەڭ ەداۋىر وزگەرتىلىپ، جاڭعىرتىلىپ، 1922 جىلعى قازان جيناعىندا جارىق كوردى.

ولەڭنىڭ كىرىسپەسى دەپ الىنعان باستاپقى بولىمىندە الگى بەس سۋدىڭ ەدىل، جايىق، سىرداريا، ەرتىس، جەتىسۋ ەكەنى، ولارمەن شەكتەسكەن ايماقتىڭ سارىارقا ەكەنى ايتىلادى. سول ايماقتىڭ "قونىسى - جىبەك، نۋ توعاي", ەسىل مەن نۇراداي تەل اققان سۋى بار، ايدىن شالقار كولگە باي جەردىڭ اسەم تابيعاتىمەن تانىستىرادى.

كەلەسى بولىمىندە وسىنداي تاماشا جەردىڭ ەركىندىكتە "تۋىپ-وسكەن بالاسىن
"ايبىندى ەر الاش" دەپ اتالاتىنى، ول جۇرتتىڭ مامىراجاي ءومىرى تۋرالى باياندالادى.
بۇل قۇت-بەرەكەنىڭ نەگىزى قايىرى كوپ اعايىننىڭ تاتۋلىعى. سونىڭ ارقاسىندا «كەدەيىنىن
ۋايىمى جوق", جاتى بولسىن، جارىنى بولسىن اراسىندا ءبىر تايدىڭ سۇراۋسىز جۇرەتىن
اسىنان تارتىنۋ جوق حالقى كەڭ پەيىلدى، جومارت. *

ءۇشىنشى بولىمىندە وسى "قوي ۇستىندە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعانداي جاعدايدى" تۋعىزىپ، ەلدىڭ بەرەكەسىن كەلتىرىپ وتىرعان - ەل باسقارۋداگى سەبەپتەرمەن تانىستىرا باستايدى. اقىن پايىمداۋىنشا ونىڭ ءبىرى - ەل اراسىنداعى قانداي ءبىر داۋ-داماي ءىس تۋا قالسا، ونى ءۇزاتىپ جىبەرمەي "بىتىمگە بيگە كەلۋى".

ءارى قاراي اقىن وسى ءادىل بيلىكتىڭ، قازىرگى تىلمەن تەتىگىن (تەحنولوگياسىن، مەحانيزمىن) اشادى. ولار: تاجىريبەلى بي، ء"بىر تيىن پارا الۋ جوق", قيسىققا كۇلاق سالمايدى، "تۋرالىق پەن شىندىقتى" قاتار ۇستايدى، ياعني زاڭدىلىقتان ء"بىر بۇلتارمايدى".

ءتورتىنشى بولىمىندە بيلىكتىڭ ەڭ بيىگى حاندىق بيلىكتىڭ سول زامانداعى دەڭگەيى ايقىندالادى. ادىلدىكتىڭ سيمۆولى حاقنازار حان الىنادى. ەرلىك پەن جوعارى حاندىق بيلىكتى دانالىقپەن ۇشتاستىرىپ، اينالاسىنا "اق نايزانىڭ ۇشىمەن، اق بىلەكتىن كۇشىمەن" دۇشپانعا قىسىم كورسەتكەي قابانباي، بوگەنباي سياقتى باتىرلاردى، قاز داۋىستى قازىبەكتەي بيلەردى، جانىبەكتەي پالۋاندى توپتاستىرىپ، جەرىن جاۋدان تازارتىپ. ەلىن بىرلىككە جۇمىلدىرا بىلگەن سۇلتاندى اتايدى. سول ۇيىسقان ەلدىكتىڭ سوڭى كەشەگى ء"بىر ءسوزى مىڭ دىلدالىق» التى الاشقا اتاقتى شوجە، ورىنباي، جاناق، ءبىرجان سياقتى اقىن، سەرىلەردى ەسكە الادى.

بەسىنشى بولىمىندە اقىن وسىنداي بيلىكتىڭ ناتيجەسى رەتىندە تاش دا ءۇشىنشى بولىمدەگىدەي حالقىمۆيدىڭ سوعىسسىز، ەل تىنىش كەزەڭىندەگى ءادىمى، تابجاتپەن ەتەنە جاراستىقتى تۇرمىستى كەڭەيتىڭكىرەپ جىرلايدى. بۇل ءبولىمنىڭ ولەڭ جولدارى اقتامبەردىنىڭ قازاق ەل تىرشىلىگىن، ابايدىڭ «جازعىتۇرى»، «جاز» ولەڭدەرىندەگى جاراستىقتى ەل تۇرمىسىنىڭ سۋرەتتەۋلەرىن كوز الدىمىزعا كەلتىرەدى. وسى ءبولىمنىڭ سوڭعى ءتورت جولى وسىعان دەيىنگى ايتىلعان قازاق تۇرمىسىنىڭ ءتۇيىنى. بۇنىڭ ءبارىن اقىن "كەشەگى قايران قازاقتىڭ" ساۋلەت پەن داۋلەتكە تولى "وتكەن كۇنى" دەپ قارايدى.

التىنشى ءبولىمنىڭ الدىڭعى التى جولى وسىعان دەيىنگى تامساندىرعان وتكەن كۇنگە كونتراست تۇرىندە جىرلاناتىن بۇگىنگى ماعجان زامانىنداعى كۇيبەڭ ءومىر. ونىڭ بەلگىلەرى: كۇشىڭ كەتكەن باياۋلاپ، ءجۇرسىڭ اتسىز جاياۋلاپ، ەلدە ناداندىق جايلاعان. قالعان ون ءبىر جولى "باسىڭ كوتەر، تۇر ەندى - دەگەن جولدان باستاپ، بۇگىگى ۇرپاققا ۇندەۋ جانە نە ىستەۋ كەرەك دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ. ازىرگە ول كوپ ەمەس - "وتكەندى ويلاپ قايعىرما", قاي ۋاقىتتا دا ء"ار كامالعا ءبىر زاۋال" بولماقشى، ەسكىشە تۇرما، سوندىقتان "زامانىڭ تۇلكى بولسا، تازى بولىپ شال" دەگەن ناقىل ءسوزدى ەسكە سالادى.

ماعجاننىڭ ءبىزدىڭ ماسەلەمىزگە كەلەتىن ەكىنشى ولەڭى - ايگىلى "تۇركىستان" تۋىندىسى. اقىننىڭ 1989 جىلعى جيناعىنداعى بەرگەن تۇسىنىكتە بۇل ولەڭنىڭ دە 1923 جىلعى جيناعىندا جارىق كورىپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى تاشەنتكە كەلگەننەن كەيىن جازىلعان. ول كەزدە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءتورت وبلىسى سول رەسپۋبليكاعا قاراعان بولاتىن.

ولەڭ مازمۇن، يدەياسى جاعىنان "وتكەن كۇنمەن"سارىنداس، ايىرماشىلىعى الدىڭعى ولەڭدە تەك قازاق حاندىعىنداعى جاعداي ءسوز بولسا، "تۇركىستاندا" ماسەلە كەڭەيتىلىپ، تۇركى-قازاق دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. 25 شۋماقتان تۇراتىن كولەمدى ولەڭنىڭ 19 شۋماعى قازاقتىڭ، تۇركىلەردىڭ داڭقتى، ايبىندى تۇران تاريحىنا ارنالعان. قازاق حاندارىنىڭ تاريحىن "ەرتەدەگى ەرتەگى حان افراسيابتان (الىپ ەر تۇڭعادان)" باستاپ، ول ساناتقا بەرىدەگى اقساق تەمىردى، ءتىپتى كەشە عانا قازاققا قاتىناستىعى جونىنەن قىزۋ پىكىرتالاس تۋعىزعان شىڭعىسحاندى دا قوسىپ قويادى. بىزدىڭشە قازاق حاندارى تاريحىن، ءال-فارابي، ءابۋ ءالي يبن-سينا، ۇلىقبەك سياقتى ۇلى عۇلامالارى بار تۇركى مادەنيەتى تاريحىن ارىدەن باستاۋىنىڭ سەبەبى قازاق جەرىنىڭ ءبىر بولىگى كىرگەن بيلىگىنىڭ باسىندا ءبىراز قازاق زيالىلارى بولعان تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن ۇلىقتاپ، ودان تۇركى حالىقتارىنىڭ باسىن بىرىكتىرگەن وتكەن ۇلى تۇران ۇلگىسىندەگى بولاشاق ۇلكەن تۇركىستاندى كورگىسى كەلگەن سياقتى.

شىعارمانىڭ سوڭعى التى شۋماعىندا الگى ايتىلعان ۇلى تۇراننىڭ بولشەكتەنىپ، كەيىن "كوپ تۇرىك ەنشى الىسىپ تاراسقاندا، قازاقتا قارا شاڭىراق قالىپ", سول شاڭىراق يەسى قازاقتىڭ قۇرعان حاندىعى تۋرالى ايتىلادى. ماعجاننىڭ قازاقتىڭ ءتول اتىمەن اتالعان العاشقى حاندىعىنىڭ كوسەمدەرىن اتاماي "قازاقتىڭ قاسقا جولدى قاسىم حانىن" اتاۋىنىڭ سەبەبى وسى حان تۇسىندا قازاق مەملەكەتى اينالاسىنا تانىلىپ، سول وڭىردەگى قۋاتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلدى. مۇحاممەد حايدار دۋلاتي "تاريح-ي راشيدي" ەڭبەگىندە قاسىم حان: "دەشتى قىپشاق دالاسىن تولىق بيلەدى. ونىڭ اسكەرىنىڭ سانى مىڭ-مىڭداعان ادام ەدى. جوشى حاننان كەيىن ول جۇرتتا ودان ۇلى حان بولعان ەمەس" [11, 111] - دەپ، جازعان بولاتىن. "وتكەن كۇندەگىدەي" بۇندا دا قازاق حاندارى ىشىندەگى ادىلدىكتىڭ ۇلگىسى رەتىندە تاعى دا ء"ادىل حان از بولادى نازاردايىن", - دەپ، حاقنازاردى اتايدى. قازاق حاندىعىن نىعايتۋدا ەرەكشە ەڭبەگىمەن تانىلعاندار قاتارىندا بۇل ولەڭدە دە "الاشقا ەسىم حاننىڭ جولى دايىن" - دەپ، "ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن" ەسكە الادى. قازاق حاندىعىنىڭ كەلەسى ءبىر كوتەرىلگەن بيىگى بۇل تاۋكە حان تۇسى. اقىن بۇل ءاز-حاننىڭ كەزىندەگى ەلدە "جەتى جارعى" نەگىزىندە، "بيلەر كەڭەسى" ينستيتۋتى ىقپالىمەن حالىق پەن بيلىك اراسىندا تۇسىنىستىك، ءتارتىپ ورناۋىن، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ كۇلتوبەنىڭ باسىنداعى جيىنداردا (قۇرىلتايدا) ەل بىرلىگى كوكەيتەستى ماسەلەلەرىن تالقىلاۋى اينالا اڭدىعىن جاۋىن جاسقاپ، سوعىسسىز وتكەن جيىرما شاقتى جىل "تاۋكەدەي حاننىڭ دانىشپاندىعى ارقاسى دەپ تۇسىندىرەدى. ماعجان قازاق حاندىعىنىڭ سوڭعى ابىرويلى بيىگى ابىلاي حاندى بۇل ولەڭىندە دە اينالىپ وتە المايدى. اقىن ونى "الاشتىڭ ارىستانى ابىلاي ەر" دەپ باعالايدى. بۇل ۇلى حاننىڭ قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ ەڭ اۋىر كەزەڭدەگى تەرىستىكتەن رەسەي يمپەرياسى، شىعىستان تسين يمپەرياسىنىڭ قىسىمىنا، وسى ەكەۋىنىڭ قارۋلاندىرىپ قولداۋىمەن سول كەزدەگى قۋاتتى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى جوڭعار حاندىعىنىڭ جورىقتارىنا توتەپ بەرگەن ايباتىن كورۋى ەدى.

سونىمەن اقىن بۇل ەكى ولەڭىندە قازاق حاندىعىنىڭ ءار كەزدە ابىرويىن اسقاقتاتقان قاسىم، حاقنازار، ەسىم، تاۋكە جانە ابىلاي سياقتى حانداردىڭ كەيبىر باستى قاسيەتتەرىن عانا اتاپ، بەينەسىنىڭ جالپى نوبايىن عانا بەلگىلەيدى. 1917 جىلعى رەسەيدەگى اقپان، قازان توڭكەرىستەرىن پايدالانىپ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ "الاش اۆتونومياسىن" قۇرۋعا تالپىنىسى كەزىندە قازاقتاردى سولاردىڭ يدەياسىن قولداۋعا "ارقانىڭ ارداگەرى - قالىڭ الاش" - دەپ اتاپ، تۋعان جەرى، اتا قونىسى تۇراندا ورىستان مۇمكىندىگىنشە تاۋەلسىز ەل رەتىندە كورۋگە ايگىلى بەس حاننىڭ رۋحىمەن جىگەرلەندىرەدى.

2) ماعجاننىڭ "باتىر بايان" پوەماسىنداعى ابىلاي حان تۇلعاسىنىڭ سومدالۋى.

"باتىر بايان" پوەماسى جالعىز ماعجاننىڭ عانا ەمەس بۇكىل قازاق پوەزياسىنىڭ رۋحى، كوركەمدىك شوقتىعى بيىك پوەمالارىنىڭ ءبىرى. حح عاسىر باسىنداعى ورىس توڭكەرىستەرىنەن، الاش ارىستارىنىڭ كەڭەس ۇكىمەتى باسشىلارىنان ەل تاۋەلسىزدىگىن الۋ ءۇمىتى وشكەن، "جانى كۇيىپ", رۋحاني جۇتاعان كەزدە اقىن ەلدىڭ ەڭسەسىن كوتەرەر تاقىرىپ دەپ ۇلتىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنان دەمەۋ ىزدەگەن ساتتە وسى پوەمانىڭ تۋعانى بايقالادى. ونى پوەمانىڭ العاشقى ون جولدىق شۋماعىنان انىق اڭعارىلادى. پوەما 1923 جىلى "شولپان" جۋرنالىندا جاريالانعان. ماعجان جيناعىنىڭ (1989 ج.) پوەماعا بەرگەن تۇسىنىگىندە شىعارمانىڭ تۋىنا شوقاننىڭ ء"حۇىىى عاسىر باتىرلارى جونىندەگى تاريحي اڭىزدار" زەرتتەۋىندەگى ابىلاي مەن بايانعا بايلانىستى كەلتىرىلگەن اڭگىمەلەردىڭ كوبىسىنىڭ پوەمادان ورىن العانى ايتىلادى. وسىدان-اق شىعارماعا حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان اڭىزدار نەگىز بولعانىن اڭعارۋعا بولادى.

زەرتتەۋ وبەكتىمىزگە بايلانىستى ءبىز پوەمادان نەگىزىنەن ابىلاي حانعا بايلانىستى تۇستاردى قاراستىرماقشىمىز. ال ولار (حان تۇلعاسىنا قاتىستى تۇستارى) تۋىندىنىڭ ەداۋىر بولىگىن الادى. ول تۋرالى تاعى دا ر.نۇرعالي پىكىرىنە سىلتەمە جاساۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇر: "پوەما سيۋجەتى ەكى ارنادا داميدى. ءبىرى - ابىلاي حان، ونىڭ اينالاسىنداعى بەلگىلى باتىرلار، ولاردىڭ قالماق شاپقىنشىلىعىنا قارسى بۇكىل حالىقتىق كۇرەسكە قاتىسۋى، شوقان ءۋاليحانوۆ جازاتىن ايگىلى وقيعا. بۇل باعىت اقىندىق شولۋ قالپىندا، سۋرەتتى جورگەم تۇرىندە بەرىلەدى. ەكىنشى ارنا، ادىلىنە كەلگەندە، شىعارمانىڭ كۇرە تامىرى - باتىر باياننىڭ قالماق ەلىن شاۋىپ، بوبەك قىزدى قولعا ءتۇسىرۋى، وعان عاشىق بولۋ حيكاياتى." ابىلايعا ارنالعان ارنانىڭ ەكىنشى، قوسالقى پلاندا بولعانمەن پوەماداعى وقيعانى ناقتىلاۋدا، باس كەيىپكەر بەينەسىن اشا تۇسۋدەگى اتقاراتىن ءرولى ايتا قالارلىقتاي.

ەكى تاراۋدان تۇراتىن تۋىندىنىڭ ابىلاي حان تۋرالى كورىنىستەر ەكەۋىندە دە بار. ابىلاي زامانىنان الىنعان وقيعانى، ونىڭ باس كەيىپكەرى مەن حان بەينەسىن تولىعىراق تۇسىنۋگە كىرىسپە ىسپەتتى پوەمانىڭ العاشقى ەكى شۋماعىنداعى اقىن مونولوگىنىڭ ورنى ەرەكشە بولعاندىقتان الدىمەن سوعان توقتالا كەتەيىك. شىعارمانىڭ جازىلۋ تاريحىنا ارنالعان جوعارىداعى كىرىسپەدە اقىننىڭ وسى شىعارماسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە تۇرتكى بولعان ساياسي جاعدايلار تۋرالى وي-توپشىلاۋىزدى ايتقانبىز. ءبىز كىرىسپەسى دەپ العان بۇل شۋماقتاردا اقىن "جۇرەگىن جارالاعان زاردىڭ" سەبەبى اشىلادى. شىندىعىندا كەڭەستىك زاماننىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىنىڭ "سانالىعا" - الاش ازاماتتارىنا، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، سول كەز جاعدايىن تۇسىنەتىن ازاماتتارعا ناعىز "اباقتى" بولعانى بەلگىلى. "قىزىل ءتىل، قولىم ەمەس، كىسەندەۋلى" بولعاندىقتان اقىننىڭ بار قولىنان كەلەرى "سۇم ءومىردىڭ" - زاماننىڭ قىسپاعىنا "ادەمى ەرتەگىدەي باياعىنىڭ" ەلدىڭ ەرلىك تاريحىن قارسى قويۋ ەدى. قازاقتىڭ ەلدىك، ەرلىك تاريحىنان اقىن ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، الىپ يمپەريالار اراسىندا مەملەكەتتىگىن ساقتاپ، جەرىن جوڭعارلاردان تازارتقان ابىلاي بيلەگەن تاريحي كەزەڭدى ادەيى تاڭداعانى بايقالادى.

ءبىرىنشى تاراۋدىڭ اقىن مونولوگىنان كەيىنگى ءبىرىنشى بولىگىندە ابىلاي حانعا "ەرتەدە قونىس بولعان" بۋرابايدىڭ كوز تارتار اسەم تابيعاتىن، بۋراباي باۋىرايىنداعى قالىڭ اعاش ابىلايعا وردا بولعانىن، سول وردانى "تامام الاشتىڭ مەككەدەي" قاسيەت تۇتىپ، "تاۋەپ قىلعانىن" اقىن جىرعا قوسادى. جانە وسى تاراۋدا "ەكى وتتىڭ - ورىس، قىتاي اراسىنا ءتۇسىپ، "داعدارعان الاشقا" ابىلاي قورعان بولعانىن اقىن ونى ءارى قاراي راستاي ءتۇسىپ، حاننىڭ "جاقىننان تىنشىپايتىن قالماققا" جورىققا اتتانباقشى ويىن جەتكىزەدى. پوەمانىڭ وسى كەلتىرىلگەن جولدارىنان اقىننىڭ ابىلاي حاننىڭ تۇلعالىق بەينەسىن سومداۋدى باستاپ، حالىق تۇسىنىگىندەگى اسىرەلەۋ ەلەمەنتى بار حاننىڭ ميفتىك مونۋمەنتالدى جانە قاراپايىم حالىقتىق بەينەسىنىڭ توعىسقان تۇسىنداعى ەكى قاسيەتىن كورسەتەتىنى اڭعارىلادى. ءبىرىنشىسى - بۇكىل قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىگىنىڭ سيمۆولىنداي الاشتىڭ ورداسىن، بىزدىڭشە، سول وردا يەسى حانىن قوسا مۇسىلمان الەمىنىڭ قاسيەتتى مەكەنىنە تەڭەپ، ەرەكشە اسقاقتاتىپ، يماني اۋليەلىك قاسيەت تەليدى. ەكىنشىسى, حاندى اۋەلەتپەي جەرگە ءتۇسىرىپ، تاريحتاعى، ومىردەگى تاريحي ءرولى - "الاشقا قورعان بولعان" قاسيەتىن ەرەكشە اتايدى. وسى ەكى قاسيەتتىڭ ەكىنشىسى جوڭعارعا قارسى جورىق ۇيىمداستىرىپ وتىرعان حاننىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتىنەن كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. ال ءبىرىنشىسى - ابىلايدىڭ قاسيەتتىلىگى، ارۋاقتىلىعى تۋرالى كوپ اڭىزدار تۇركى-قازاق ۇعىمىنداعى حاننىڭ ءتاڭىردىڭ جەردەگى وكىلى ميفىنە نەگىزدەلەدى، ونىڭ كيەسىنە ۇلكەن ءمان بەرىلەدى. "بەتىنە كەلگەن جاندى سوعار كيە" - دەپ، باياننىڭ حانعا قارسى كەلۋىنەن حاننىڭ كيەسى سوققان، سوندىقتان بايان كەسىرگە ۇشىراعان، حالىق سەنىمى وسىنداي.

ورداعا "جاۋ قايدا؟" - دەپ، ۇرانداپ جيىلعان وڭشەڭ نويان، باتىرلاردى، ولارمەن قاتار كەلگەن جىراۋلاردى اقىن تانىستىرىپ شىعادى. جينالعاندارىنا ءبىراز ۋاقىت وتكەنمەن، بىراق ابىلايدان "اتتان!" دەگەن بۇيرىق تۇسپەگەندىكتەن جۇرت اراسىنان "بىقسىپ تۋدى كۇبىر". شىدامى كەتكەن باتىر، بيلەرگە ابىلاي باتىر بايان كەلمەسە جاۋعا اتتانبايتىنىن حابارلايدى. ابىلاي حاننىڭ جينالعاندار ىشىندە قانجىعالى بوگەنبايداي، قوشقارۇلى جانىبەكتەي ايگىلى قولباسشى باتىرلار، بۇقار، تاتىقارا سياقتى جىراۋلار بارىندا جاس باتىر باياندى سونشا كۇتۋىنىڭ بىزدىڭشە ەكى سەبەبى بار سياقتى. ءبىرىنشىسى, بايان پوەماداعى وقيعانىڭ باياندالۋىنان بايقالاتىنداي حاندى سىيلاتاتىنداي ابىلاي سوزىمەن "ناركەسكەن", "قايتپاس بولات", جاۋىن قورقىتاتىن سۇستىلىعى تاقىلەتتى وزگەلەردەن ەرەكشە دارا تۇلعالىعى. ەكىنشىسى, حاننىڭ ءوز باسىنىڭ ءبىر قاراعاندا ابىلايدىڭ ايگىلى قاتالدىعىنا ۇيلەسىڭكىرەمەيتىن مىنەزى - وزىنە ەبەلەكتەگەندەردەن گورى حان دەپ قايمىقپاي قيسىندى ويىن تۋرا جانە قارسى ايتا الاتىن جۇرەكتى، باتىل ادامداردى ۇناتاتىنى. پوەمادا حان باياننىڭ كەشىگىپ كەلگەنىن، ونىڭ ارتىندا ءبىر سىر بارىن سەزەدى، ءارى ونىڭ ءمانىسىن سۇراماۋىنا قۇلاق اسادى جانە حاننىڭ جارلىعىنا قارسى ءسوز ايتۋىن تۇسىنىستىكپەن كەشىرەدى.

ءارى قاراي ماعجان وقۋشىسىن باتىردىڭ "وسى جولى كەشىككەن" سەبەبىن ايتۋدى باياننىڭ تەگى مەن ەرلىكتەرىنەن باستاپ، ءبىر جورىقتا قالماق سۇلۋىن الىپ قايتقانىن، وعان ون بەس جاسار ءىنىسى نوياننىڭ عاشىق بولعانىن، سۇلۋدىڭ ەلدەگى اناسىنىڭ الدىنان ءوتۋ كەرەكتىگىنە سەندىرىپ، ەكەۋى قالماق ەلىنە قاشاتىنى، ولاردى باياننىڭ قۋىپ جەتىپ اشۋ-ىزا ۇستىندە جاندارىن قيىپ، كەيىن قاتتى وپىنىپ، قايعىرىپ، جاس دەنەلەردى جەرگە بەرگەن سوڭ ابىلاي ورداسىنا بەت تۇزەگەنى تۋرالى باياندالادى.

ەكىنشى تاراۋدىڭ ابىلايعا قاتىستى تۇسى باياننىڭ ورداعا كەلىپ، حانعا كەشىككەنىنە كۇنالى ەكەنىن، بىراق ءمانىن سۇراماۋىن وتىنۋدەن باستالادى. ابىلايدىڭ بايانمەن كەزدەسۋ ەپيزودىنان حان مىنەزىنىڭ مىناداي قىرلارىن بايقاۋىمىزعا بولادى: بىرىنشىدەن, مىنەزىنىڭ كەڭدىگى، سابىرلىلىعى: 1) حان باسىمەن ەشتەڭە دەمەستەن جاس باتىر كەشىگۋىنە جانە سىرىن ايتپاۋىنا كەشىرىممەن قارايدى; ەكىنشىدەن, ساردارلارىمەن سىيلاستىعى، جاس باتىرىن كەشىرىپ قانا قويمايدى جانىنان ورىن بەرىپ وتىرعىزىپ، اسا ۇلكەن قۇرمەت كورسەتەدى. ال قۇرمەتتەۋ سەبەپتەرىن جوعارىدا ايتتىق.

ابىلاي بەينەسىنىڭ تەرەڭىرەك اشىلاتىن جەرى، قالماق ەلشىلەرىنىڭ تىلەگىنە بايلانىستى حان ارەكەتى. بىرىنشىدەن، دالا دەموكراتيا تارتىبىمەن بۇل وتە ماڭىزدى ماسەلەنى "سالادى مىناۋ ءسوزدى حان ابىلاي بي-باتىر، قاسىنداعى كوپ قىرانعا". ابىلايدىڭ وسى اراداعى جىبەرگەن اعاتتىعى - تالقىلاۋدى، حان جانىنداعى كەڭەس شەشىمىن كۇتپەي, ءوزىنىڭ: "تۇسپەسپىز، ءتىرى بولساق، الداعانعا! كۇنى ەرتەڭ نە بەرگەنىن جولدان الىپ، قالعانىن الساق قولدان ارعى تاڭدا" - دەگەن ۇسىنىسىن ايتىپ قالۋى. بۇعان بارلىعى باستارىن يزەگەندە، جالعىز بايان عانا حان ويىنىڭ تەرىستىگىن بەتىنە ايتادى. بۇل ەندى حان قاتەلىگىنەن تالقىلاۋعا جەتكىزبەي دەموكراتيا ءپرينتسيپى بۇزىلا جازداعانمەن، عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءپرينتسيپتىڭ ءوز جولىن تاۋىپ كەتەتىنىنە مىسال.

حان ابىلاي تۇنىمەن قالماق ۇسىنىسىن قايتا ويلانىپ، الگىندە قابىلدانعان شەشىمگە، مۇمكىن ءوز ءسوزىنىڭ ىقپال ەتكەنىن ءتۇسىنىپ، سوڭىندا ەرلەرىن قايتا جيىپ، كەڭەس قىلادى. بىراق قاي زامانداعى دا ەلباسى ايتقانىن جەرگە تاستامايتىن ادەتپەن، توپ ىشىنەن قاناي بي شىعىپ، قىتاي شەكارسى جاقىن، قالماققا شاپساق، قازاق مەرت بولۋى مۇمكىندىگىن ايتىپ، ابىلايعا تاڭ اتا "قايتۋ!" - دەگەن شەشىمىن ايتۋعا يتەرمەلەيدى. دەگەنمەن ابىلاي دا ءوز شەشىمىنە تاعى دا "كوڭىلى قاياۋ" بولىپ جاتادى. حاننىڭ تۇنىمەن وسى وي ارپالىسى، بويىنداعى پسيحولوگيالىق تارتىس ۇستىندە تاڭدى اتىرۋى - ابىلاي حان بەينەسىنىڭ وسى شىعارماداعى ەڭ بيىك كورىنىسى. بۇل كورىنىستى جوعارىداعى كەلتىرىلگەن حان تۇلعاسى جىرلانۋىنىڭ كوركەمدىگىن، بەينەلىلىگىن اينالىپ ءوتىپ، تەك تاريحي تۇلعا دەگەن پىكىرگە جاۋاپ دەۋگە بولادى.

پوەمانىڭ سوڭى باتىر باياننىڭ جولداستارىمەن جاۋعا "ابىلايلاپ" ءتيىسىپ، ءبىراز قىرۋى، بىراق كوپ كۇشكە شاماسى كەلمەي باتىردىڭ مەرت بولعانى، مۇنى كورگەن ابىلايدىڭ بايانعا كومەككە قالماقتارعا قايتا شابۋىمەن، ال قالماقتار "ابىلايدان سەسكەنگەن سوڭ، جونەلدى ەرتەڭىنە قىتايعا اۋىپ" - دەگەن جولدارمەن اياقتالادى.

سوڭعى ەپيزودتى تالداۋدان حان مەن باتىردىڭ پسيحولوگيالىق، قولباسشىلىق، ەڭ اقىرىندا ينتەللەكتۋالدىق تارتىستا مىناداي فورمۋلا شىعادى. ابىلاي حان جەڭىلدى، بىراق جەڭدى, باتىر بايان جەڭدى, بىراق جەڭىلدى. ءبىر قاراعاندا بۇل رەبۋس سياقتى فورمۋلانىڭ شەشىمى مىناداي. ابىلايدىڭ: 1) باستان-اق بۇرىس شەشىمدى ايتىپ قالىپ، بىراق "حان ەكى ايتپايدى" ءسوزىنىڭ تۇتقىنىندا بولىپ، بايان ءۋاجىنىڭ دۇرىستىعىن، ءوز شەشىمىنىڭ وسالدىعىن ءتۇسىنىپ، سوندىقتان ونىڭ ۇيقىسى قاشىپ جانى پسيحولوگيالىق كۇيزەلىسكە ءتۇسۋى، 2) باتىرلارى مەن بيلەرىنىڭ حان سوزىنە قارسى كەلمەيتىنىن بىلە تۇرىپ، ءسوزىن قولداعان ولاردىڭ جەتەگىندە كەتۋى - بۇل ۇتىلعانى. حاننىڭ ۇتقانى : 1) بايان ءۋاجىنىڭ دۇرىستىعىن، ءوز جارلىعىنىڭ قاتەلىگىن ىشتەي بولسا دا مويىنداۋى، 2) "ابىلايدان سەسكەنگەن سوڭ،.." جولىن ەكى ماعىنادا تۇسىنۋگە بولادى. ءبىرىنشىسى، حاننىڭ بايانعا جاردەمگە بارماي-اق جاۋدىڭ ابىلاي حان ابىروي-اتاعىنان سەسكەنىپ، قىتاي اسۋى. ەكىنشىسى، ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە، باياننىڭ قالماققا كەتكەنىن سەزگەننەن-اق، ءارى ءوز كىناسى قامشىلاپ، بايان ارتىنان حان دا اتتانىپ، ابىلاي اشۋىنان سەسكەنىپ، قىتاي اۋادى. ابىلاي شىندىعىندا جاۋىن جەڭىپ، قاشىرادى. ءبىز وسى پىكىردەمىز. ءبىزدىڭ بۇل بولجامىمىزدى "باتىر بايان" ءفيلمى سوڭىنداعى ابىلاي اسكەرىنىڭ ات باسىن قالماققا بۇرعانى راستاي تۇسەدى.

باياننىڭ جەڭىسى: 1) ابىلايداي ۇلى حاننىڭ دا جاڭىلىساتىنىن سەزىپ، سەزىپ قانا قويماي قارسى كەلۋگە باتىلى بارۋى; 2) حان كيەسىنەن قاۋىپتەنسە دە، "الاش ارىن جوقتاپ", رۋحاني-مورالدىق جەڭىسكە جەتۋى، ال تۇكپىلىكتى جاۋدى جەڭۋگە ابىلايدى دا ىلەستىرە اكەتۋى. جەڭىلىسى - بۇل باياننىڭ فيزيكالىق تۇردە مەرت بولۋى، ءولىمى.

ابىلاي كورىنىس بەرەتىن پوەما ۇزىندىلەرىندەگى وقيعالاردان، ابىلاي حان - باتىر بايان قاتىناسىنان حاننىڭ تۇلعالىق بەينەسىنە بايلانىستى مىناداي تۇيىندەر جاساۋىمىزعا بولادى.

بىرىنشىدەن، شىعارما ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى پوەمانىڭ وزەگى بولىپ تابىلاتىن بايان باتىر ارناسى جانە وتە ماڭىزدى ابىلاي حان ارناسى، باعىتتارىندا ءوربيدى. سوڭعىسى باس كەيىپكەر باياننىڭ دا، پوەمانىڭ يدەيالىق نەگىزىن دە ايقىنداۋعا وتە ماڭىزدى.

ەكىنشىدەن، ابىلاي حان قاتىساتىن ەپيزودتاردان ابىلاي حاننىڭ تەك تازا تاريحي تۇلعاسى عانا كورىنىس بەرىپ قويمايدى، سونىمەن قاتار كوركەم بەينەسىنىڭ دە اشىلۋىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.

ۇشىنشىدەن، ابىلاي بەينەسىنىڭ يماني اۋليەلىك قاسيەتىن سۋرەتتەۋدە كوركەم اسىرەلەۋ ەلەمەنتتەرى بولعانمەن، ابىلاي حاننىڭ قازاق تاريحىنداعى ۇلت باسىن بىرىكتىرگەن رەالدى تۇلعالىق بەينەسى پوەمانىڭ نەگىزگى بولىپ تابىلادى.

تورتىنشىدەن، ابىلاي بەينەسىنىڭ رەالدى، شىنايى بەينەلەنەتىندىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى - حاننىڭ كەمشىلىكتەرى بۇركەمەلەنبەي كورسەتىلىپ وتىرادى.

بەسىنشىدەن، ماعجان جىرلاۋىندا ابىلاي حاننىڭ باستى قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى - قاي زاماندا دا ەل بيلەۋشى ءامىرشى جانىنان تابىلاتىن جاعىمپازدىقتى ەمەس، پىكىرىن باتىل ايتا الاتىنداردى قۇرمەتتەيتىن قاسيەتى بايقالادى.

التىنشىدان، حان بەينەسىن سۋرەتتەۋدە ونىڭ شەشىم قابىلدانعاننان كەيىنگى كۇدىگى مەن حان ءسوزىنىڭ ءبىر-اق ايتىلاتىن تۇراقتى بولۋى اراسىنداعى تارتىستىڭ مازا بەرمەي وتكىزگەن ءتۇنى، وي تولعانىسى شىنايى، پسيحولوگيالىق تەرەڭ كورسەتىلۋىمەن ابىلاي بەينەسىن ايشىقتاي، كوركەمدەي تۇسەدى.

جەتىنشىدەن، ابىلاي بەينەسىن كەيىپتەۋدە دامۋ ەلەمەنتتەرى بارىن بايقاۋعا بولادى. ول ەكى كەزەڭنەن تۇرادى دەگەن پىكىردەمىز. ءبىرىنشى كەزەڭى - پوەمانىڭ باسىنداعى حالىق اۋليە تۇتىپ، اڭىز ەتكەن حان بەينەسىنىڭ باتىر باياندى كۇتىپ، پاراساتپەن قابىلداۋىمەن جالعاسىپ، حاننىڭ قاتە شەشىم الۋىنا دەيىنگى تومەندەۋى. ەكىنشى كەزەڭى - حاننىڭ قالماق ەلشىلەرىن ۇسىنىسىن قابىلداۋداعى اعاتتىعىنان، ونىسىن ءتۇسىنىپ، قوبالجۋىمەن جالعاسقان، پوەما اقىرىنداعى باياندى قۇتقارۋعا باعىت الىپ، جاۋىن قازاق جەرىنەن كەتۋگە ءماجبۇر ەتكەن جەڭىسى ارالىعى.

كەيىپكەر بەينەسىنىڭ ءبىر شىعارماداعى دامۋىنداعى مۇنداي ەكى ساتىلى قۇبىلىس ادەبيەتتە سيرەك كەزدەسەدى. ءبىز ونى تولقىندى دامۋ ەۆوليۋتسياسى دەپ اتاپ وتىرمىز. بىزدىڭشە، بۇنداي قۇبىلىس كەيىپكەر بەينەسىنىڭ شىنايىلىعىن، ومىردە بولىپ تۇراتىن ادام مىنەزىندەگى وزگەرىستەردى ءدوپ باسقان پسيحولوگيالىق تۇرعىدان رەالدى بەينەلەرگە ءتان دەن سانايمىز.

ادەبيەت

1.      جۇماباەۆ م. وتكەن كۇن (ولەڭ). // ا) شىعارمالارى. الماتى، «جازۋشى»، 1989, 65-67 بب.; ءا) شىعارمالار. ءبىرىنشى توم. الماتى، «ءبىلىم»، 1995, 84-85, 186-189 بب.

2.      جۇماباەۆ م. «ەرتەگى»، «وقجەتپەستىڭ قياسىندا»، «باتىر بايان»، «ءجۇسىپ حان». // ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى. ەكىنشى توم. پوەمالار. الماتى، «ءبىلىم»، 1996, 15-23, 23-26, 29-50, 50-64 بب.

3.      بازارباەۆ م. ماعجان جۇماباەۆ (پوەمالارى). العى ءسوز. // تاڭدامالى. الماتى، «عىلىم»، 1992, 22-24 ب.ب.

4.      تاجىباەۆ ءا. ماعجان جۇماباەۆ. // ماعجان جۇماباەۆ. ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى. ءىى توم. اقىن تۋرالى جازىلعانداردان. الماتى، «عىلىم»، 1992, 464-479 بب.

5.      نۇرعاليەۆ ر. ءمولدىر سەزىم، بيىك پاراسات. // ماعجان جۇماباەۆ. ءۇش تومدىق شىعارمالار جيناعى. ەكىنشى توم. اقىن تۋرالى جازىلعانداردان. الماتى، «عىلىم»، 1992, 491-502 ب.ب.

6.      ەلەۋكەنوۆ ش. ماعجان شىعارمالارىنداعى پسيحولوگيزم. «جۇلدىز» جۋرن.، № 10-12, 1994, 187-198 ب.ب.

7.      ەلەۋكەنوۆ ش. پوەمالارى. «قامالعان قازاعىنا جول تاپپاققا»... // ماعجان ء(ومىرى مەن شىعارماگەرلىگى). الماتى، «سانات»، 1995, 242-273 ب.

8.      قانارباەۆا ب. اڭىزدان پوەماعا. // جىرىمەن جۇرتىن وياتقان. الماتى، «سانات»، 1995, 158-207 ب.ب.

9.      كاكىشۇلى ت. ماعجان مەن ساكەن. عىلىمي ەسسە. الماتى، «قازاق ۋنيۆەرسيتەتى»، 1999, 449 بەت.

10.  ساكەنوۆا ر. باتىر بايان قانداي بەينە؟ «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرن.، № 8, 2004, 107-116 ب.ب.

11.  مۇحاممەد حايدار دۋلاتي. تاريح-ي راشيدي. الماتى، "تۋران", 2003. - 616 ب.

ت.بوراش، ق.جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى

«اقيقات» جۋرنالى