«راكۋرس» ەكونوميكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى وراز جاندوسوۆ «بۇگىن ەلدى داعدارىستان شىعارۋدىڭ شارالارى دەرەۋ قولعا الىنا باستاۋى ءتيىس» دەيدى.

داعدارىستىڭ ەكىنشى تولقىنى تۋرالى
– وراز ءاليۇلى، سوڭعى اقش-تا بولعان قارجى داعدارىسىنىڭ سالدارىنان  اقش پەن ەۋروپا ءالى ايىعا قويماعان ءتارىزدى. ال قازاقستان بازارىنا بۇل قالاي اسەر ەتتى؟
– بىزدە قارجى داعدارىسىنىڭ جالعاسقانىنا ءبىر جىلدان استى. قارجى جۇيەمىز داعدارىس باستالعان كەزدە وعان توتەپ بەرۋگە ءالسىز بولىپ شىقتى. ەڭ قيىن-قىستاۋ كەز سول كەزدە ءوتىپ كەتتى عوي. سوندىقتان سوڭعى وقيعالار قازاقستانعا اقش، رەسەيدە، ۇلىبريتانياداعىداي قاتتى، الاڭداتاتىنداي اسەر ەتپەدى. دەگەنمەن «بۇل قازاقستان ءۇشىن ونىڭ اسەرى مۇلدەم جوق» دەگەندى بىلدىرمەيدى. سوڭعى اپتاداعى قارجى سالاسىنداعى داعدارىستىڭ جاڭا تولقىنى باسەڭسىپ، تولىق تىنىشتالۋى ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت كەتەدى. ياعني بۇل ءبىزدىڭ بانكتەردىڭ حالىقارالىق كاپيتال بازارىندا قايتادان ۇلكەن كولەمدە قارىز الۋدى باستاۋىن تەجەيدى. وسى ارقىلى قازاقستانداعى نەسيەلەۋ رەسۋرسىن ارتتىرۋ ءىسى دە كۇرمەلەدى.
– ۇكىمەت تاراپىنان قولدانىلىپ وتىرعان شارالار شە؟! ولار سىرتتان كەلگەن سوققىنىڭ اسەرىن قانشالىقتى السىرەتە الادى؟

«راكۋرس» ەكونوميكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى وراز جاندوسوۆ «بۇگىن ەلدى داعدارىستان شىعارۋدىڭ شارالارى دەرەۋ قولعا الىنا باستاۋى ءتيىس» دەيدى.

داعدارىستىڭ ەكىنشى تولقىنى تۋرالى
– وراز ءاليۇلى، سوڭعى اقش-تا بولعان قارجى داعدارىسىنىڭ سالدارىنان  اقش پەن ەۋروپا ءالى ايىعا قويماعان ءتارىزدى. ال قازاقستان بازارىنا بۇل قالاي اسەر ەتتى؟
– بىزدە قارجى داعدارىسىنىڭ جالعاسقانىنا ءبىر جىلدان استى. قارجى جۇيەمىز داعدارىس باستالعان كەزدە وعان توتەپ بەرۋگە ءالسىز بولىپ شىقتى. ەڭ قيىن-قىستاۋ كەز سول كەزدە ءوتىپ كەتتى عوي. سوندىقتان سوڭعى وقيعالار قازاقستانعا اقش، رەسەيدە، ۇلىبريتانياداعىداي قاتتى، الاڭداتاتىنداي اسەر ەتپەدى. دەگەنمەن «بۇل قازاقستان ءۇشىن ونىڭ اسەرى مۇلدەم جوق» دەگەندى بىلدىرمەيدى. سوڭعى اپتاداعى قارجى سالاسىنداعى داعدارىستىڭ جاڭا تولقىنى باسەڭسىپ، تولىق تىنىشتالۋى ءۇشىن ۇزاق ۋاقىت كەتەدى. ياعني بۇل ءبىزدىڭ بانكتەردىڭ حالىقارالىق كاپيتال بازارىندا قايتادان ۇلكەن كولەمدە قارىز الۋدى باستاۋىن تەجەيدى. وسى ارقىلى قازاقستانداعى نەسيەلەۋ رەسۋرسىن ارتتىرۋ ءىسى دە كۇرمەلەدى.
– ۇكىمەت تاراپىنان قولدانىلىپ وتىرعان شارالار شە؟! ولار سىرتتان كەلگەن سوققىنىڭ اسەرىن قانشالىقتى السىرەتە الادى؟
– ۇكىمەت باتىستاعى داعدارىس بويىنشا ەشقانداي شارا قابىلداعان جوق. ونىڭ بۇل باعىتتاعى جاساعاندارى دا، قازىر جاساماقشى قادامدارى دا جەتكىلىكسىز. بىلتىرعى جىلى شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا داعدارىسقا قارسى تۇرۋ امالى رەتىندە فيسكالدى سەرپىلىس بەرۋ پاكەتىن ازىرلەۋى، ياعني بيۋدجەتتىڭ شىعىنى ارقىلى ەكونوميكادا قوسىمشا سۇرانىس تۋدىرۋى كەرەك ەدى.
– بۇل نەگە قاجەت؟
– سەبەبى 2005 جىلدىڭ سوڭى مەن 2007 جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن بانكتەر حالىقتى جانە شيكىزاتتىق ەمەس كاسىپورىنداردى نەسيەلەۋ ارقىلى ءار توقسان سايىن ەكونوميكادا سۇرانىس تۋدىرىپ وتىردى. سۇرانىس جىلدام ارتتى. ال بىلتىرعى جىلى وسىنىڭ ءبارى كەنەتتەن تەجەلىپ قالدى. ال تۇرعىن ءۇي سالۋشىلاردى ايتپاعاندا، شاعىن جانە ورتا بيزنەس يەلەرى جوسپار جاساپ، ينۆەستيتسيا سالعان كەزدە سۇرانىستىڭ وسەتىندىگىنە ەسەپ جاسادى ەمەس پە؟! مۇنىڭ ءبارى توقتاعان ساتتە كۇردەلى جاعداي تۋىندادى. بانكتەن قارجىلاندىرۋ جويىلعان وسى ۋاقىتتا ولاردى قانداي دا ءبىر مولشەردە بيۋدجەت ارقىلى الماستىرۋ قاجەت ەدى.
– قالايشا؟
– بىرىنشىدەن، مەملەكەتتەن الىناتىن قارجىنىڭ نەگىزگى بولىگىن زەينەتاقى مەن بيۋدجەت قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسىن كوبەيتۋگە جۇمساۋ ارقىلى سۇرانىستى جانداندىرۋعا بولار ەدى. ويتكەنى قازىرگى الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسى مەن مولشەرى وتە تومەن. وعان قوسا، اقشانىڭ ازداۋ بولىگىن قاراپايىم ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋعا شىعىنداعان ءجون ەدى. مىسالى، جەرگىلىكتى جۇمىس كۇشىن تالاپ ەتەتىن جول جوندەۋ، قۇرىلىس سياقتى قاراپايىم جۇمىستاردى باستاۋعا بولادى. ياعني بۇل اقشا دا ىشكى ەكونوميكاعا قۇيىلار ەدى.
– مۇنداي شىعىندارعا اقشانى قايدان الاسىز؟!
– ۇلتتىق قوردىڭ ساقتاۋ ەمەس، تۇراقتاندىرعىش بولىگى ەكونوميكانىڭ قاتتى سوققىسىز ەس جيۋىنا كومەكتەسۋى كەرەك. بىراق بۇل جۇمىستار جەتكىلىكتى، قاجەتتى اۋقىمدا جاسالعان جوق. شىلدە ايىندا قابىلداعان بيۋدجەتتە بۇل ماقساتتارعا بەلگىلى ءبىر اقشالار قوسىلعان. بىراق بۇل قاجەتتى قارجىنىڭ 20-30 پايىزى عانا.

داعدارىستان شىعارۋ قورى جايلى
– دەگەنمەن قازىر ەكونوميكانى داعدارىستان الىپ شىعاتىن قور قۇرىلاتىندىعىنان حاباردار شىعارسىز؟
– پرەزيدەنت قىركۇيەكتىڭ 2-سىندە داعدارىستان شىعارۋ قورىن قۇرۋ تۋرالى جاريالادى. بىراق ونىڭ ناقتى كونتسەپتسياسى ءالى بەيمالىم. بۇل قارجى ناشار نەسيەلەردى جابۋعا جۇمسالا ما، الدە نەسيە بەرىلگەن جەر، سالىنباعان قۇرىلىس وبەكتىلەرى سياقتى اكتيۆتەردىڭ وزىنە كەتە مە؟! قالاي بولعاندا دا، ازىرگە جاقسى جاعداي قالىپتاسپاي وتىر. ويتكەنى ۋاقىت ءوتىپ جاتىر، ال بانكتەردىڭ نەسيە پورتفەلى كۇن ساناپ ناشارلاي بەرۋدە. سوندىقتان بۇل شارالاردى مەيلىنشە تەز، جىلدام قارقىنمەن جاساۋ كەرەك. مىسالى، اقش-تا اقشا ءبولۋ بويىنشا قور جاساۋ تۋرالى بەيسەنبى كۇنى ايتسا، جۇما كۇنى زاڭ جوباسىن كونگرەسكە اكەلدى. سەنبى-جەكسەنبىدە كونگرەسس قارجى مينيسترلىگىمەن جۇمىس ىستەپ، ماسەلەنى تالقىلادى. مىنە، قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەك! ەگەر بىزدە داعدارىستان شىعارۋ قورى ارقىلى جۇمىس جاساۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان ەكەن، وندا ونى جىدام جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ال قور تۋرالى ايتىلعانىنا ءبىر اي بولىپ قالدى، بىراق ەڭ قۇرىعاندا ونىڭ جوباسى تۋرالى ءالى انىق ەشتەڭە جوق.
– قالاي ويلايسىز، ەگەر ۇلتتىق قوردىڭ قارجىسى پايدالانىلسا، ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋعا ودان قانشا اقشا الۋعا بولادى؟
– بۇل قارجى قاي كەزەڭگە جۇمسالادى، سول ەسەپكە الىنۋى ءتيىس. مەنىڭشە، ەكونوميكادا قوسىمشا سۇرانىس تۋدىرۋ ءۇشىن توقسانىنا ءۇش ميلليارد دوللار كەرەك. ەگەر بيىلعى جىلدىڭ شىلدە ايىنان شارالار قولعا الىنا باستاسا، وندا جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن وعان التى ميلليارد دوللار كەتەر ەدى. سودان كەيىن جاعداي بىرتىندەپ تۇزەلىپ، قوسىمشا قارجى ءبولۋ قاجەت بولماي قالادى. قوسىمشا سۇرانىس تۋدىرۋ ناتيجەسىندە تۇرعىندار تاۋار مەن قىزمەت تۇرلەرىن كوبىرەك تۇتىنىپ، بۇل شاعىن جانە ورتا بيزنەسكە جاڭا سەرپىلىس بەرەر ەدى. بيزنەستە ىستەگەن مەنشىك يەلەرى نەمەسە جالدامالى قىزمەتكەرلەر ءوز كەزەگىندە تۇرعىن ۇيگە دەگەن سۇرانىستى تۋدىرار ەدى. قازىرگىدەي جالاقى وسپەي، بيزنەستىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر كەزەڭدە جۇمىستان كەتۋشىلەر دە كوپ. جالپى پسيحولوگيالىق كوڭىل كۇي ناشار بولعاندىقتان، قازىر تۇتىنۋشىلاردىڭ ەشقايسىسى ساتىپ الۋعا قۇلىقسىز.
– ولاي بولسا، باعا، ونىڭ ىشىندە تۇرعىن ءۇي قۇنى تۇسە بەرە مە؟
– ءيا، باعا تۇسە بەرەدى. قازاننىڭ 1-ىندە ۇكىمەت پرەزيدەنتكە داعدارىستان شىعارۋ قورىنىڭ كونتسەپتسياسىن جاريالاۋعا ۋادە ەتكەن. كونتسەپتسيانىڭ اقىلعا قونىمدىلىعى عانا ەمەس، ونداعى قارجىنىڭ كولەمى دە ماڭىزدى. بۇعان دەيىن قارجى رىنوگىن رەتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ كەيبىر وكىلدەرى قورعا ءبىر ميلليارد دوللار كەرەك دەگەن. مۇنىڭ از بولاتىندىعى انىق. قوردا ەكى ميللياردتان كەم اقشا بولماۋى ءتيىس.
– الدىڭعى اپتادا قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ قورعا 5 ميلليارد دوللار تۇسەتىنىن ايتقان...
– ونىڭ ءبىر ميلليارد دوللارىن بيۋدجەت بەرەتىنى تۇسىنىكتى. ال قالعان ءتورت ميللياردتى كىم ولارعا سالماق؟! نەگە وندا ولار قازىر سول اقشاعا بانكتەن اكتيۆتەردى ساتىپ المايدى؟!
– قورعا پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆ بيۋدجەتتىڭ يگەرىلمەگەن قارجىسىن پايدالانۋعا بولاتىندىعىن دا ايتىپ ەدى عوي...
– ءيا، بيۋدجەتتىڭ داعدارىسقا قاتىسى جوق، قاراپايىم باعدارلامالارى بار. ولار جىل سايىن يگەرىلمەي قالادى. ەگەر بۇل باعدارلامالار بويىنشا قازىر ءبىر انىقتىق بولسا، قۇبا-قۇپ. بىراق وندا قانشا اقشا بار؟ مەنىڭشە، بۇل اقشا قورعا جەتپەيتىنى ايدان انىق.
– ونداعى اقشا ميللياردقا دا جەتپەيدى دەپ ويلايسىز با؟
– ميللياردقا دا جەتپەيدى. وعان قوسا، كۇيزەلىسكە قارسى قولدانىلاتىن اقشالار بار ەمەس پە؟! بىراق بىزدە ادەتتە قالاي بولادى؟! بىلتىرعى جىلى كۇزدە پرەزيدەنت ونىڭ كولەمى ءتورت ميلليارد دوللار بولادى دەدى. بىراق بيۋدجەتتەن بىلتىرعى جىلى جەلتوقساندا ءبىر ميلليارد ءبولىندى، ال بيىلعى جىل بيۋدجەتىندە ونداي ماقساتقا تەك ەكى ميلليارد ەسەپتەلگەن. وعان قوسا، شىلدە ايىنداعى بيۋدجەتكە جاسالعان تۇزەتۋلەردەن كەيىن وعان ازداعان اقشا قوسىلدى... جەلتوقسان ايىنداعى ميللياردتان دا يگەرىلمەگەن اقشا بولىگى بار. بۇل قارجىعا دەگەن مۇقتاجدىقتىڭ بارىنا قاراماستان، ولاردىڭ نەگە يگەرىلمەگەنى – بولەك سۇراق. سول سەبەپتەن، كەرەك قاراجاتتى تابۋ ءۇشىن جوعارىدا ايتقانىمداي، ۇلتتىق قوردى پايدالانىپ نەمەسە بيۋدجەتتىڭ تاپشىلىق بولىگىن ارتتىرۋعا تۋرا كەلەر. مەنىڭشە، الدىڭعى جولدى تاڭداعان دۇرىس.
– جالپى، قور قۇرىلعان جاعدايدا ونىڭ جۇمىس ىستەۋ مەحانيزمى قانداي بولماق؟
– بانكتەر، مەنشىك يەلەرىنەن، مىسالى، تۇرعىن ءۇي سالۋشىلاردان اكتيۆتەردى ارزانىراق باعامەن ساتىپ الۋى كەرەك. اكتيۆتەرگە نەسيەلەرمەن قاتار جەر، جىلجىمايتىن مۇلىك وبەكتىلەرى دە جاتادى. ادەتتە مۇنداي جاعدايدا «كەرى اۋكتسيون» مەحانيزمى قولدانىلادى. ياعني باعا تومەننەن بەلگىلەنىپ، مىسالى، مۇلكى قىمباتىراق تۇرسا دا، نەسيەنى جابۋ ءۇشىن ونى ارزان باعاعا وتكىزۋگە كەلىسەدى. بۇل جەردە كوپ تەحنيكالىق سۇراقتار تۋى مۇمكىن.
بىراق ماڭىزدىسى – قورداعى جالپى قارجى كولەمى مەن ولاردىڭ جۇمسالۋ مەحانيزمى. قارجى اكتيۆ ساتۋشىلار ءۇشىن بارىنە تەڭ، اشىق جاعدايدا جۇمسالا ما؟ الدە ادەتتەگىدەي ولار ۇستەل استىنان ساتىلا ما؟! البەتتە، اكتيۆ يەلەرى مۇلىكتەرىن قىمباتىراق وتكىزۋگە تىرىسادى. بىراق ۇكىمەت ولاردىڭ جەتەگىندە كەتىپ، ارتىق تولەم جاساماۋى ءتيىس.

دوللار جانە
مۇناي باعاسى تۋرالى
– داعدارىس اياسىندا دوللاردىڭ بولاشاعى تۋرالى قاراما-قايشى پىكىرلەر كوپ...
– دوللاردىڭ تەڭگەگە شاققانداعى باعامىن ۇلتتىق بانك تۇراقتى تۇردە ۇستاپ تۇرۋعا تىرىسادى. داعدارىس جويىلماي، بانك جۇيەسىنە دەگەن سەنىم بۇرىنعى قالپىنا كەلمەي جاتىپ ەندى دوللار باعامى شايقالسا، حالىقتىڭ سەنىمىنە ۇلكەن نۇقسان كەلەدى. وندا ولار سالىمدارىن بانكتەن الا باستايدى. بۇل – ەڭ جامان ستسەناري.
– سالىمدار دەمەكشى، ولارعا قازىر قاۋىپ بار ما؟
– اقش، رەسەيدىڭ قارجى بازارىندا بولعان جايتتار بانك جۇيەسىنە قوسىمشا قاۋىپ توندىرمەيدى. بىراق شيكىزاتتىق ەمەس سالادا جاعداي جاقسارماي، اقىرىن ناشارلاپ بارا جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. بۇل بىرنەشە ايدان كەيىن بانكتەر ءۇشىن قيىندىقتار تۋدىرا باستايدى. بۇعان دەيىن جارتى جىلداي ۋاقىت بار. ياعني ۇكىمەتتىڭ جاعدايدى رەتتەۋىنە مۇمكىندىگى زور، الايدا ەرىك-جىگەرى شامالى.
– دەگەنمەن قازىرگى جاعدايدا سالىمداردى قانداي ۆاليۋتادا ساقتاعان دۇرىس؟
– تەڭگەنىڭ ايىرباستاۋ باعامىنا تونەر قاۋىپتى كورىپ تۇرعان جوقپىن. ويتكەنى التىن ۆاليۋتا قورى بىزدە ايتارلىقتاي قوماقتى. دوللارعا قاتىستى تۇراقتى باعامدى ۇستاناتىندىعىن ۇلتتىق بانك بىلتىر داعدارىس باستالعاننان بەرى پاش ەتىپ وتىر. امەريكادا بولعان جاعدايلاردان كەيىن، امەريكان ۇكىمەتى جاعدايدى قالپىنا كەلتىرۋگە بيۋدجەتتەن ۇلكەن قارجى بولەتىندىگىن ايتقاننان كەيىن دوللاردىڭ ەۋروعا شاققانداعى باعامى قۇلدىراۋدا. بىراق ەۋروپاداعى كوپتەگەن ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنداعى جاعداي دا ايتارلىقتاي كۇردەلى. سوندىقتان ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن كەيىن امەريكانىڭ قارجى جۇيەسىندە جاعداي تۇراقتانىپ، ينۆەستورلار ەۋرونىڭ ورنىنا كەرىسىنشە، دوللار الا باستايتىندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. سول سەبەپتەن سالىمشى قاراجاتىن ساقتاۋدا ءوزىنىڭ جوسپارى مەن تابىستارىن، قانداي شىعىنداردى قانداي ۆاليۋتادا جۇمسايتىنىن
ەسەپكە العانى دۇرىس.
– سالىمداردى قازىر قانداي بانكتەردە قالاي ساقتاعان ءجون؟
– مەملەكەتتىڭ دەپوزيتتەردى قورعاۋ كەپىلدىك جۇيەسى ءاربىر بانككە جەكە-جەكە قولدانىلادى. ءار بانكتىڭ ءبىر ادامعا ەسەپتەلگەن قارجى مولشەرى بولادى. مىسالى، ەگەر ۇلكەن قارجىسى بار ادام جيعان تەرگەنىن ون بانككە بەلىگىلى ءبىر مولشەردە ءبولىپ-ءبولىپ ساقتاسا، ءتىپتى بانكتەردىڭ ءبارى جابىلىپ قالعان كۇننىڭ وزىندە اقشاسىن تولىق قايتارىپ الادى. ال ەگەر ول اقشانىڭ ءبارىن تەك ءبىر بانكتە ساقتاسا، وندا ول ونىڭ تەك وننان بىرىنە عانا قول جەتكىزە الادى.

ەكونوميكالىق قۇلدىراۋ حاقىندا

– ەگەر ەكونوميكانى ساۋىقتىرۋ شارالار قابىلدانعانىمەن، ولاردىڭ جۇزەگە اسۋى قازىرگىدەي سوزىلا بەرسە، قانداي جاعدايدى كۇتۋگە بولادى؟
– ەڭ الدىمەن شيكىزاتتىق ەمەس، ورتا جانە شاعىن بيزنەس ءۇشىن جاعداي قيىنداي بەرەدى. بۇل جۇمىسپەن قامتۋ، جالدامالى قىزمەتكەرلەرگە بەرىلەتىن جالاقى، بيۋدجەتكە تۇسەتىن سالىق كولەمىنە قاتىستى احۋال ناشارلايدى دەگەندى بىلدىرەدى.
– بۇل ۇلكەن ەكونوميكالىق اپاتتىڭ نىشانى ما؟
– بۇل تۋراسىندا ءدوپ باسىپ ايتۋ وڭاي ەمەس. ويتكەنى بار ماسەلە بانكتەردىڭ قيىندىقتارعا قانشالىقتى توتەپ بەرە الاتىندىعىنا دا بايلانىستى. سەبەبى ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە قاتىستى قانداي قاتەر بار ەكەنىن ايتتىم. ال ولاردىڭ اراسىندا بانكتەن نەسيە العانداردىڭ تولەم قابىلەتى تومەندەيتىندىگى تۇسىنىكتى. ەگەر بۇل بەلگىلى ءبىر شەكتەن اسىپ كەتسە، نەسيەلەرىن جابا الماعانداردان جينالعان سوما بانكتەردى دە ءبىر بۇيىردەن قىسۋى مۇمكىن. بانكتەر قانداي دا ءبىر كەزەڭدە شىداپ تۇرعانىمەن، كەيىن شەتەل بانكتەرىنە نەمەسە ەل ىشىندەگى شيكىزاتتىق توپتارعا ساتىلۋى ىقتيمال. بىراق بۇل جاقسى ۆاريانت ەمەس.
– ءبىزدىڭ بانكتەردىڭ قازىرگى داعدارىسقا توتەپ بەرۋ قابىلەتى جونىندە نە ايتا الار ەدىڭىز؟ كەيبىر باسىلىمداردا جىل سوڭىنا دەيىن ءبىر-ەكى بانك جۇمىسىن توقتاتادى دەگەن اڭگىمە ايتىلعان...
– بانكتەردىڭ قۋاتى – قارىز الۋشىلار مەن كليەنتتەرىنىڭ كۇشتىلىگىندە. ەگەر قارىز الۋشىلار بانككە دۇرىس قىزمەت كورسەتسە، اقشالارىن ۋاقىتىمەن قايتارىپ وتىرسا، ەشتەڭە دە بولمايدى. بىراق ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق ەمەس سالاسىنداعى جاعداي قيىنداپ بارا جاتىر. ونىڭ قاشان شىرقاۋ شەگىنە جەتىپ، شيكىزاتتىق ەمەس سالادان بانكتەر جۇيەسىنە كوشەتىنى بەلگىسىز.
دەگەنمەن قازىرگى جاعدايدىڭ بانكتەرگە اسەر ەتىپ جاتقانىن ءۇمىتسىز نەسيەلەردىڭ كوبەيۋىنەن كورىنىپ تۇر. كۇيەزەلىستىڭ جالعاسقانىنا ءبىراز بولعاندىقتان، بانكتەر قازىر تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ا مەن ب امالىن قاراپ جاتقاندىعى ايان... ءسىز ايتقان جايتتار گازەتتە عانا ەمەس، ۇكىمەتتە دە، قارجى نارىعىن رەتتەۋ اگەنتتىگىندە دە تالقىلانۋدا. مەنىڭشە، ۇكىمەت قانداي دا ءبىر قادامدار جاسايدى. بىراق ماسەلە – ولاردىڭ مەرزىمى مەن كولەمىندە.
– كەيبىر ساراپشىلار امەريكاداعى داعدارىستىڭ كۇرمەۋى كەلەسى جىلدىڭ العاشقى توقسانىندا-اق شەشىلە باستايدى دەپ ەدى عوي؟!
– قازىر ونداي وپتيميستەر جوقتىڭ قاسى. ويتكەنى قارجى داعدارىسىنىڭ كەسىرى الدىمەن قارجى ينستيتۋتتارىنا ءتيىپ، سولاردىڭ جۇمىسىنا كەدەرگى جاسايدى. ولار ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق ەمەس، تاۋارلار مەن قىزمەت كورسەتۋ سالاسىن نەسيەلەپ وتىرعان ەدى. ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ تىكەلەي تۇتىنۋشىعا دا كەرى اسەرى بار. بۇل جايتتار تۋرالى ەستىپ-بىلگەن سوڭ ولاردىڭ قارجى مەكەمەلەرىنە سەنىمى ازايىپ، از تۇتىنىپ، بولاشاققا قور جيناي باستايدى. ەگەر ەلدە تۇتىنۋ ازايىپ، قور جيناۋ ارتسا، وندا بۇل ءبىر-ەكى جىلداعى، جاقىن مەرزىمدى بولاشاقتاعى ەكونوميكاعا كەرى اسەرىن تيگىزەدى. مەنىڭشە، امەريكالىق، ەۋروپالىق ەكونوميكا ءوسىمى تەك كەلەسى جىلدىڭ ورتاسىندا بايقالىپ، جاعداي تۇراقتانا باستايتىن شىعار.
– داعدارىستىڭ كەلەسى، ءۇشىنشى تولقىنى بولۋى مۇمكىن بە؟
– ونى تولىق جوققا شىعارۋعا بولماس. ەگەر امەريكان ۇكىمەتى «ناشار» نەسيەلەردى ساتىپ الۋعا شامامەن 700 ميلليارد دوللار ءبولىپ، بۇل كونگرەستىڭ تومەنگى پالاتاسىندا ماقۇلدانسا، داعدارىستىڭ ءۇشىنشى تولقىنى بولعان جاعدايدا ونىڭ كۇشى قاتتى بولمايدى. ونسىز دا كوپ نارسە بولىپ كەتتى. امەريكادا ءۇي باعاسى بىلتىر شىلدە ايىندا ەمەس، وعان دەيىن ءبىر جىل بۇرىن تۇسە باستاعان.
– ال قازاقستاندا شە؟
– قازاقستان داعدارىستان شىعۋ قورىنىڭ تەزىرەك كونتسەپتسياسىن قابىلداپ، قازاننىڭ 1-ىنەن باستاپ ول جۇمىس ىستەۋى كەرەك. قور اكتيۆتەردى ساتىپ الىپ، رىنوكتاعىلار ونى كورىپ، سابالارىنا ءتۇسۋى ءتيىس. ءوزى تۋرالى
– قازىر نە ىستەپ ءجۇرسىز؟
– مەنىڭ قازىرگى نەگىزگى جۇمىسىم ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەرگە نەگىزدەلگەن. وزەكتى ەكونوميكالىق ماسەلەلەر بويىنشا ساپالى زەرتتەۋلەر جاساۋدى ماقسات تۇتىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ ورتالىق جاڭا قالىپتاسۋدا. ەكونوميكانىڭ ءارتۇرلى سالاسىن جان-جاقتى قامتۋ ءۇشىن كوپ، جاقسى مامانداردى تارتۋ ماسەلەسى بيۋدجەتىمىزگە بايلانىستى بولماق. ەكىنشى جاعىنان، ورتالىقتىڭ قانداي ماسەلەنى باستى نازاردا ۇستايتىندىعىن ءومىر ءوزى انىقتايدى.
– «راكۋرس» دەپ اتالادى عوي؟
– ءيا، وسىنداي راكۋرستى، ياعني كوزقاراستى ۇستاپ وتىرمىز.
– سونىمەن، ءسىز ساياساتتان مۇلدەم كەتتىڭىز بە؟
– پارتياداعى لاۋازىمنان كەتتىم دەگەن دۇرىس بولار. ساياسي كوزقاراستارىمدى ءالى وزگەرتكەن ەمەسپىن.
– ءسىزدى بيلىككە قايتىپ بارادى دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلىپ قالادى...
– مەنى ەشكىم بيلىككە شاقىرعان جوق. ءوزىمنىڭ دە وعان قازىر بارعىم كەلىپ وتىرعانى شامالى. ويتكەنى قازىرگىدەي جۇيەلى وزگەرىستەر جاسالماعان جاعدايدا ءبىر مەكەمەگە بارىپ، دىتتەگەنىڭدى تولىق جۇزەگە اسىرۋ قيىن. ءجونى ءتۇزۋ مەملەكەتتەردە ۇكىمەتتىڭ كوزقاراسى قوعامداعى جالعىز پىكىر بولىپ ەسەپتەلمەيدى. ال بىزدە كەڭەس كەزەڭىنەن قالعان ءداستۇر وزگەرمەگەن. ۇكىمەت باسقا كوزقاراستارعا ءمان بەرمەيدى. وعان قوسا، مەنىڭ جاساپ جاتقانىم ەلگە، ادامدارعا قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى بۇقارانىڭ قوعامداعى وقيعالار بويىنشا وبەكتيۆتى، بىلىكتى پىكىر الاتىنداي باسقا اقپارات كوزىنە مۇمكىندىگى جوق. ماسەلەنى ساياساتتاندىرماي-اق، ونى سان قىرىنان قاراۋعا جول اشاتىن بالاما پىكىر قوعامدا بولۋى ءتيىس.
– قازىر بوس ۋاقىتىڭىز كوبىرەك شىعار...
– ءيا، ۇكىمەتتە، پارتيالىق جۇمىستا جۇرگەندە وتباسىممەن بىرگە بولۋعا ۋاقىت از قالاتىن. قازىر سونىڭ ورنىن تولتىرۋدامىن. وعان قوسا، ءوزىڭدى جاقسى سەزىنۋ ءۇشىن سپورتپەن اينالىسۋ كەرەك. كوبىرەك تەننيس ويناپ، اپتاسىنا كەمىنە ءبىر رەت تاۋعا شىعىپ تۇرامىن.

سۇحباتتاسقان
ايجان كوشكەنوۆا