الەم ايتەۋىر بەلگىسىز سوعىسقا دايىندىق ۇستىندە. ونى جەر شارىنداعى مەملەكەتتەردىڭ قايتادان جاپپاي جانتالاسا قارۋلانۋعا دەن قويعانىنان كورۋگە بولادى. ءبىر عانا مىسال، كەز كەلگەن مەملەكەت مۇمكىندىگىنە وراي، قازىر قورعانىس ماقساتىنداعى بيۋدجەتتەرىن بىرنەشە ەسەگە ارتتىرۋ ۇستىندە. نەگە؟ سەبەپ – ادامزات قانشالىقتى وركەنيەتكە قول جەتكىزدى، ءتۇرلى كيكىلجىڭدەردى ۇستەل ۇستىندە ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشۋگە بولادى دەسە دە، كەيبىر تيراندار كەلىسىمدەردى مىسە تۇتپاي، تەكە تىرەستىڭ ارتىن قارۋلى قاقتىعىستارعا تىرەپ قوياتىنى بار. سودان بولار، بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ ءبازبىر نۇكتەلەرى ۇلكەن جانجالدىڭ الدىندا تۇر. ال قايسىبىر جەرلەردە ءىرىلى-ۋاقتى قاقتىعىستار ءجۇرىپ تە جاتىر. وسىنىڭ ءبارىن ەسەپكە العان ەلدەر جەرىنىڭ ءبۇتىن، تاۋەلسىزدىگى باياندى بولۋى ءۇشىن، جەرىن قورعايتىن قارۋلى كۇشتەرىنە باسىمدىق بەرۋدە. ال بولۋى مۇمكىن ۇلكەن سوعىس قاي جەردە بۇرق ەتە تۇسپەك؟ ازىرگە بەلگىسىز. دەگەنمەن «جانجال ايماعى» رەتىندە جەر شارىنىڭ بىرنەشە نۇكتەسى كورسەتىلۋدە. سونىڭ ءبىرى – تاياۋ شىعىس، پارسى شىعاناعى. ناقتىلاي تۇسەك، يزرايل مەن يران اراسىنداعى تەكە تىرەستىڭ سوڭى قارۋلى جانجالعا الىپ كەلۋى. ەكىنشىسى – كورەيا جارتى ارالىعىنداعى ۋشىعىپ تۇرعان جاعداي. ءۇشىنشىسى –ورتالىق ازيا جانە كاسپي تەڭىزىندەگى ەنەرگورەسۋرستار ءۇشىن تارتىس بولىپ قالۋى ىقتيمال كيكىلجىڭ. مۇنىڭ سىرتىندا ءالى يگەرىلمەي جاتقان اركتيكا، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت وڭىرىندەگى شيكىزاتتار ءۇشىن بولاتىن تارتىس تاعى بار.

الەم ايتەۋىر بەلگىسىز سوعىسقا دايىندىق ۇستىندە. ونى جەر شارىنداعى مەملەكەتتەردىڭ قايتادان جاپپاي جانتالاسا قارۋلانۋعا دەن قويعانىنان كورۋگە بولادى. ءبىر عانا مىسال، كەز كەلگەن مەملەكەت مۇمكىندىگىنە وراي، قازىر قورعانىس ماقساتىنداعى بيۋدجەتتەرىن بىرنەشە ەسەگە ارتتىرۋ ۇستىندە. نەگە؟ سەبەپ – ادامزات قانشالىقتى وركەنيەتكە قول جەتكىزدى، ءتۇرلى كيكىلجىڭدەردى ۇستەل ۇستىندە ديپلوماتيالىق كەلىسسوزدەر ارقىلى شەشۋگە بولادى دەسە دە، كەيبىر تيراندار كەلىسىمدەردى مىسە تۇتپاي، تەكە تىرەستىڭ ارتىن قارۋلى قاقتىعىستارعا تىرەپ قوياتىنى بار. سودان بولار، بۇگىنگى كۇنى الەمنىڭ ءبازبىر نۇكتەلەرى ۇلكەن جانجالدىڭ الدىندا تۇر. ال قايسىبىر جەرلەردە ءىرىلى-ۋاقتى قاقتىعىستار ءجۇرىپ تە جاتىر. وسىنىڭ ءبارىن ەسەپكە العان ەلدەر جەرىنىڭ ءبۇتىن، تاۋەلسىزدىگى باياندى بولۋى ءۇشىن، جەرىن قورعايتىن قارۋلى كۇشتەرىنە باسىمدىق بەرۋدە. ال بولۋى مۇمكىن ۇلكەن سوعىس قاي جەردە بۇرق ەتە تۇسپەك؟ ازىرگە بەلگىسىز. دەگەنمەن «جانجال ايماعى» رەتىندە جەر شارىنىڭ بىرنەشە نۇكتەسى كورسەتىلۋدە. سونىڭ ءبىرى – تاياۋ شىعىس، پارسى شىعاناعى. ناقتىلاي تۇسەك، يزرايل مەن يران اراسىنداعى تەكە تىرەستىڭ سوڭى قارۋلى جانجالعا الىپ كەلۋى. ەكىنشىسى – كورەيا جارتى ارالىعىنداعى ۋشىعىپ تۇرعان جاعداي. ءۇشىنشىسى –ورتالىق ازيا جانە كاسپي تەڭىزىندەگى ەنەرگورەسۋرستار ءۇشىن تارتىس بولىپ قالۋى ىقتيمال كيكىلجىڭ. مۇنىڭ سىرتىندا ءالى يگەرىلمەي جاتقان اركتيكا، سولتۇستىك مۇزدى مۇحيت وڭىرىندەگى شيكىزاتتار ءۇشىن بولاتىن تارتىس تاعى بار.
سونىڭ ىشىندە كورەي جارتى ارالىعىنداعى جاعداي شەڭبەردەن شى¬عىپ بارادى. ايماقتاعى بار¬لىق ەلدەردىڭ ارمياسى قازىر جو¬عار¬عى دايىندىققا كوشىرىلگەن. سول¬تۇستىك كورەيا تاراپىنان بو¬لا¬تىن اگرەسسياعا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن، ايماق ەلدەرى بەس قارۋىن ساي¬لاپ وتىر. داۋدىڭ باسى – سول¬تۇس¬تىكتەردىڭ 25 مامىر كۇنى ەكىنشى مارتە ء(بىرىنشىسى 2006 جىلى بولعان) يادرولىق سىناق جاساۋى. ودان كەيىن ورتا قاشىقتىقتا ۇشا¬تىن التى بالليستيكالىق زى¬مىراندى سىناقتان وتكىزۋى. قازىر ۇشۋ الاڭىنا 2500-4000 شاقى¬رىم¬عا ۇشاتىن «تەپحودان-2» بال¬ليستيكالىق زىمىرانى جەتكىزى¬لىپ، سىناقتان وتكىزىلگەلى جاتىر. مۇنىڭ ءبارى الەم قاۋىمداس¬تىعى¬نىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قاتاڭ قارار قا¬بىلداماق ۇستىندە. دەگەنمەن پحە¬نيان بۇدان ىعىپ وتىرعان جوق. 1953 جىلى وڭتۇستىك جانە سول¬تۇستىك اراسىندا قول جەتكىزىل¬گەن بەيبىت كەلىسىمدى بۇزاتىنىن ەس¬كەرتتى. مۇنىڭ ارتى تاعى ءبىر جان¬جالعا الىپ كەلەرى بەلگىلى. قازىر وڭتۇستىك كورەيانىڭ 670 مىڭ¬دىق ارمياسى سولتۇستىكتەرگە قار¬سى ساقاداي-ساي تۇر. ال پحە¬نيان 847 مىڭدىق ارمياسىن شە¬كارا ماڭىنا توپتاپ، سارى تەڭىز¬دە دە، قۇرلىقتا دا دايىندىق ءجۇر¬گىزىپ جاتىر. اقش تىنىق مۇ¬حيت باسسەينىندەگى وداقتاستارى وڭ¬تۇستىك كورەيا مەن جاپونيانى سول¬تۇستىك كورەيا تاراپىنان بو¬لا¬تىن اگرەسسيادان قورعايتىنىن، «ياد¬رولىق شاتىرىنىڭ» استىنا الا¬تىنىن ەسكەرتۋدە. سودان بو¬لار، جاپونيانىڭ وكيناۆا ارا¬لىنا بەسىنشى تولقىنعا جاتاتىن سۋ¬پەر مۇمكىندىككە يە (ازىرگە الەم ەل¬دەرىندە ونداي ۇشاق جوق. جانە جاقىن ون جىلدىڭ كولەمىندە F-22 سەكىلدى ۇشاق جاساپ شىعارۋ ەشبىر ەلدىڭ ماڭدايىنا بۇيىر¬ماي¬دى دا. F-22 ۇشاعى قارسىلاس¬تار¬دىڭ ۇشاعىن ۇرىس الاڭىنا جەت¬كىز¬بەي، كەم دەگەندە 250 شاقى¬رىمنان اتىپ ءتۇسىرۋ مۇمكىندىگىنە يە. سونداي-اق رادارعا تۇسپەيتىن قورعانىسى بار، جويقىن ۇشاق. اسكەري ساراپشىلاردىڭ ەسەبىن¬شە، ءبىر F-22 ۇشاعى رەسەيدىڭ اتى-شۋ¬لى ميگ-29, سۋ-27, ميگ-31 سە¬كىل¬دى 10-15 ۇشاعىنا توتەپ بەرە الا¬دى) 12 F-22 ۇشاقتارىن اكەلدى. تىنىق مۇحيتىندا كورەي تۇبە¬گىنە جاقىن ماڭايدا ارناۋلى بار¬لاۋ قوندىرعىلارىمەن جانە زى¬مىرانعا قارسى قولدانىلاتىن قارۋ¬لارمەن جاراقتانعان كەمەلەر تو¬بى كۇزەتتە ءجۇر. سونداي-اق اقش ەگەر دە كورەي تۇبەگىندە سو¬عىس وتى بۇرق ەتە تۇسسە، وداقتاسى – وڭتۇستىك كورەيانى قورعاۋ ءۇشىن (قازىر ول ەلدە اقش-تىڭ 28 مىڭ¬دىق جاۋىنگەرى تۇر) 690 مىڭ سار¬باز جانە ەكى مىڭ اسكەري ۇشاق ءجى¬بەرۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن ءما¬لىم¬دەۋدە. سونىمەن قاتار، توكيو پحەنيان تاراپىنان بولۋى ءمۇم¬كىن زىمىراندىق سوققىدان قور¬عاۋ ءۇشىن اقش-تان «پەتريوت» اۋە-قورعانىس كەشەندەرىن الۋ ءۇس¬تىندە. دەمەك، بۇل ايماقتا ۇلكەن ءبىر قاقتىعىستىڭ بولۋى شىندىق¬قا اينالىپ بارادى.
جوعارىدا بولجامدا كەلتى¬رىلگەن قاقتىعىس ايماقتارىنىڭ ءبىرى – ورتالىق ازيا مەن كاسپي تەڭىزىنىڭ ماڭى. مۇنىڭ سەبەپتەرى كوپ. ەڭ باستىسى – بۇل ايماق وراسان زور كومىرسۋتەگىنە باي. دە¬مەك، الپاۋىت ەلدەر اراسىنداعى تار¬تىستىڭ كىلتى دە وسى بولماق. ءاري¬نە، بۇل ءوڭىر ەجەلدەن رەسەيدىڭ ىق¬پالىندا بولىپ كەلدى. تەك قى¬زىل يمپەريا قۇلاعان سوڭ عانا ءماس¬كەۋ ءبىراز ۋاقىت «اشسا الاقا¬نىن¬دا، جۇمسا جۇدىرىعىندا» ۇستاپ وتىرعان ايماقتان كوز جا¬زىپ قالعان. الايدا ءوز-وزىنە كە¬لىپ، كۇشەيە باستاعان رەسەي سوڭعى جىل¬دارى ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن انىق تا¬نىتا باستادى. اسىرەسە، گەوسايا¬سات¬تا. ماسكەۋدىڭ يمپەريالىق ءتا¬بەتى جىلدان-جىلعا اشىلىپ كە¬لە¬دى. سونىڭ ءبىرى – ورتالىق ازيا¬¬داعى ەنەرگورەسۋرستاردى ءبولۋ¬¬دە ءوز ىقپالىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جانتالاسۋى. شىندىعى كە¬رەك، ماسكەۋ بۇل ايماقتا تۇپكى¬لىك¬¬تى ورنىعۋ ءۇشىن ەكونوميكالىق تە¬¬تىك¬¬تەر جانە اسكەري-ساياسي ىن¬تىماقتاستىق ارقىلى بار كۇشىن سا¬لۋدا. اتالمىش ايماقتاعى ەلدەر (تۇرىكمەنستاننان وزگەسى) تمد كەڭىستىگىندەگى ەۋرازيالىق- ەكونوميكالىق قاۋىمداستىققا، ۇجىم¬دىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيى¬مىنا جانە شانحاي ىنتى¬ماق¬تاستىق ۇيىمىنا مۇشە. بۇل ۇيىم¬داردىڭ قاي-قايسىسىندا دا ءماس¬كەۋ باستى ءرول اتقارادى. دە¬مەك، اتالمىش قۇرىلىمدار ار¬قى¬لى رەسەي ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ءوزىن¬دىك ىقپال ەتە الماق. سونىڭ ءىشىن¬دە كەيىنگى كەزدە كوپ اڭگىمەگە تيەك بولىپ تۇرعان ۇجىمدىق قاۋىپ¬سىزدىك شارتى ۇيىمى. با¬سىندا ماسكەۋدىڭ ءجون سىلتەۋىمەن قي¬مىلداعان بۇل ۇيىم وسى ۋا¬قىت¬قا دەيىن ەشبىر ناقتى قادامدارعا بارماي، تەك ارا-تۇرا وقۋ-جات¬تىعۋ قيمىلدارىن وتكىزگەنى بول¬ماسا، نەگىزىنەن، تەك قاعاز جۇزىندە بو¬لىپ كەلگەن ەدى. ءتىپتى وتكەن جاز¬دا رەسەي مەن گرۋزيا اراسىندا بول¬عان بەس كۇندىك سوعىستا دا ۇيىم¬عا مۇشە (قازاقستان، قىر¬عىز¬ستان، تاجىكستان، وزبەكستان، ار¬مەنيا، بەلورۋسسيا جانە رە¬سەي) ەلدەر ەشقانداي قايىر كور¬سەتپەدى. ءتىپتى باتىستان (دۇرىسى اقش-تان) ۇركىپ، وڭتۇستىك وسە¬تيا مەن ابحازيانىڭ تاۋەل¬سىز¬دىگىن دە مويىنداعان جوق. وسى¬دان كەيىن-اق ماسكەۋ ۇقشۇ-نىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋعا كۇش سالدى. ونىڭ العاشقىسى ور¬تالىق ازيادا ۇقشۇ-نىڭ ايا¬سىندا جەدەل قيمىلداۋ كۇشتەرىن قۇرۋ ەدى. اقپان ايىنىڭ تورتىندە ماسكەۋدە باس قوسقان مەملەكەت باسشىلارى مۇنداي قۇرىلىمنىڭ قا¬جەتتىگىن ماقۇلداعان. ورتاازيا¬لىق جەدەل قيمىلداۋ كۇشتىك قۇرىلىمى 15-20 مىڭ ساربازدان تۇرادى. وعان رەسەي ءبىر اۋە-دە¬سانت¬تىق ديۆيزيا جانە شابۋىل¬داۋ¬شى دەسانتتىق بريگادا (جالپى سا¬نى سەگىز مىڭ جاۋىنگەر) بولسە، قا¬زاقستان ءبىر شابۋىلداۋشى دە¬سانتتىق بريگادا (سانى ءتورت مىڭ ادام) جانە قالعان وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستان ءبىر-ءبىر باتالوننان بولمەك. بۇل ماسەلەنى الداعى 14 ماۋسىمدا ءماس¬كەۋدە باس قوساتىن ۇقشۇ-عا مۇشە ەلدەر باسشىلارى تاعى ءبىر پىسىقتاپ، ومىرگە جولداما بەر¬مەك. شىنتۋايتىندا، ورتالىق ازيا¬دا ورنالاساتىن جەدەل قي¬مىلداۋ كۇشتىك قۇرىلىمىنىڭ نەگىزگى مىندەتى – كىشى جانجالدار، ەكسترەميستىك توپتارمەن كۇرەس ءھام ەسىرتكى تاسىمالىن تۇساۋلاۋ ءجا¬نە ەل ىشىندەگى تولقۋلاردى باسۋ¬مەن اينالىسۋ. دەگەنمەن رە¬سەيدىڭ ورتالىق ازيادا ىقپال ءجۇر¬گىزۋىنە بۇل ازدىق ەتەتىن سە¬كىلدى. سودان بولار، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن كوتەرىلگەن ماسەلە قاي¬تادان ەسكە الىندى. ول ۇقشۇ اياسىندا قۇرىلعان رەسەي-بە¬لورۋسسيا جانە رەسەي – ارمە¬نيا¬داعىداي ورتالىق ازيادا وتە ءىرى اسكەري توپ جاساقتاۋ. باتىستا ور¬نالاسقان رەسەي – بەلارۋس ءاس¬كەري توبىنا بەلورۋسسيانىڭ بار¬لىق قارۋلى كۇشتەرى جانە با¬تىسقا قارسى قويىلعان سول ماڭ¬داعى رەسەيدىڭ بارلىق اسكەري ءبو¬لىم¬د¬ەرى ەنگەن. سول سەكىلدى كاۆكاز با¬عىتىنداعى ارمەنيا – رەسەي ءاس¬كەري توبى دا سونداي.
ەندى رەسەي، قازاقستان، وزبەك¬ستان، قىرعىزستان، تاجىكستان قارۋلى كۇشتەرىن توپتاستىرا وتى¬رىپ ء(بىر باسقارىلىم استىن¬دا. ول، ارينە، ماسكەۋ), ورتالىق ازيادا وتە ءىرى اسكەري توپ قۇرماق. بۇل اسكەري قۇرىلىمنىڭ العا قوي¬عان ماقساتى – ايماقتاعى ەل¬دەر¬دىڭ تاۋەلسىزدىگىن، جەرىنىڭ تۇ¬تاس¬تىعىن قورعاماق. ونىڭ مىندەتى – جەدەل قيمىلداۋ كۇشتىك قۇرى¬لىم¬دارىنان قوماقتىلاۋ.
ۇقشۇ-نىڭ باس توراعاسى ني¬كو¬لاي بورديۋجا: «ورتالىق ازيا¬داعى ءىرى اسكەري توپتىڭ قۇرا¬مىنا وسى ەلدەردەگى (تۇرىك¬مەن¬ستاننان وزگە) بارلىق اسكەري قۇرىلىمدار جانە كاسپيدەگى اسكەري-تەڭىز فلوتى كىرمەك. قۇرىلىمنىڭ قۋاتى ناتو-مەن بارا-بار بولۋى ءتيىس»، – دەيدى. ونىڭ پىكىرىنشە، بۇل «ۇلكەن سو¬عىسقا» دايىندىق. اقيقاتىندا وسى ايماقتاعى كومىرسۋتەگى وتى¬نى ءۇشىن تارتىس الداعى كەزدە كۇ¬شەيە بەرمەك. ءتىپتى مۇنىڭ ارتى بەل¬گىلى ءبىر ەلدەر اراسىندا قارۋ¬لى قاقتىعىسقا الىپ كەلۋى ىق¬تيمال. ارينە، مۇنداي جاعدايدا ەل ەگەمەندىگى سىنعا تۇسەتىن شاق، جاڭا¬عى اسكەري توپتىڭ كومەگى سون¬دا قاجەت بولماق. ازىرگە بۇل – رە¬سەيدىڭ باستاماسى. وسى جوبا ورتالىق ازياداعى قىتاي مەن اقش-تىڭ ىقپالىن السىرەتۋ ءۇشىن رەسەيگە وتە-موتە كەرەك. ءبى¬راق بۇعان ورتالىق ازياداعى رەس¬پۋبليكالار كەلىسە مە، جوق پا؟ ماسەلەنىڭ ۇلكەنى سول بولسا كەرەك. ونسىز دا ورتالىق ازيادا ۇقشۇ اياسىندا قۇرىلىپ جاتقان جەدەل قيمىلداۋ كۇشتىك قۇرىلىمىنا تاجىكستان ازەر دەگەندە نيەت تا¬نىتسا، وزبەكستان «ءبازبىر وپە¬راتسيالارعا قاتىسا المايمىز» دە¬گەن شارت قويعانى بەلگىلى. ال تۇ¬تاس¬تاي قارۋلى كۇشتەرىن رەسەيدىڭ باس¬قارۋىنا ەش ەل بەرە قويماسى بەل¬گىلى.
سونىمەن قاتار قازاقستان سە¬كىلدى كوپ تارماقتى ساياسات ۇستا¬نىپ وتىرعان ەل ءۇشىن رەسەي قۇرىپ وتىر¬عان اسكەري بلوكتىڭ قۇرا¬مىنا كىرىپ، بەلگىلى ءبىر ەلگە (قى¬تاي نە بولماسا اقش) قارسى تۇرۋ قيىندىق تۋعىزارى حاق. دەمەك، رەسەيدىڭ ورتالىق ازيادا ءىرى ءاس¬كەري توپ ۇستاۋعا ۇمتىلۋى ازىرگە ءىس¬كە اسا قويمايتىن سەكىلدى.

«ايقىن» گازەتى.