قازاق كينوسى دامۋدان كەندە ەمەس. جاندانىپ-اق كەلەدi. "جاندانىپ كەلەدi" دەيتiنiمiزدiڭ دە ءجونi بار. جىل سايىن قازاق كينوسىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ جاتقان سوڭعى تۋىندىلار وسىنىڭ دالەلi. بiرەۋi ۇناتىپ، بiرەۋi ۇناتپاسا دا، ايتەۋiر، قازاق كينوسى كوشتەن قالىپ كەلە جاتقان جوق. بۇرىنىراقتا ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا فيلم شىعادى دەپ قامىعۋشى ەدiك، قازiر ونىڭ دا ورنى تۇزەلiپ كەلەدi.

قازاقستاندىق بولسىن، كورشi رەسەي مەملەكەتiمەن بiرiگiپ ءتۇسiرiلiپ جاتقان فيلمدەر بولسىن، ايتەۋiر ساپقا ەنگiزiلiپ جاتقان "پرىجوك افالينى", "يرونيا ليۋبۆي", "سكاز و روزوۆىم زايتسە", "كتو ۆى، گوسپودين كا؟", "كەلiن", "سەكەر", "وبراتنايا ستورونا" جانە ت.ب. فيلمدەردi اتاۋىمىزعا بولادى. اتالمىش فيلمدەردiڭ ساپاسى قانشالىقتى دەڭگەيدە ەكەندiگiن كينو سىنشىلارىمىز دا، تiلشi قاۋىم دا اراكiدiك ءباسپاسوز بەتتەرiندە، تەلەەكراندا جيi ماسەلە قوزعاپ جۇرگەندiگiنەن كوزiقاراقتى وقىرمان حاباردار شىعار. بiزدiڭ بۇگiنگi ايتار ماسەلەمiز، قازاق كينوسى جانە مەملەكەتتiك تiلدiڭ جايى.

قازاق كينوسى دامۋدان كەندە ەمەس. جاندانىپ-اق كەلەدi. "جاندانىپ كەلەدi" دەيتiنiمiزدiڭ دە ءجونi بار. جىل سايىن قازاق كينوسىنىڭ قاتارىنا قوسىلىپ جاتقان سوڭعى تۋىندىلار وسىنىڭ دالەلi. بiرەۋi ۇناتىپ، بiرەۋi ۇناتپاسا دا، ايتەۋiر، قازاق كينوسى كوشتەن قالىپ كەلە جاتقان جوق. بۇرىنىراقتا ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا فيلم شىعادى دەپ قامىعۋشى ەدiك، قازiر ونىڭ دا ورنى تۇزەلiپ كەلەدi.

قازاقستاندىق بولسىن، كورشi رەسەي مەملەكەتiمەن بiرiگiپ ءتۇسiرiلiپ جاتقان فيلمدەر بولسىن، ايتەۋiر ساپقا ەنگiزiلiپ جاتقان "پرىجوك افالينى", "يرونيا ليۋبۆي", "سكاز و روزوۆىم زايتسە", "كتو ۆى، گوسپودين كا؟", "كەلiن", "سەكەر", "وبراتنايا ستورونا" جانە ت.ب. فيلمدەردi اتاۋىمىزعا بولادى. اتالمىش فيلمدەردiڭ ساپاسى قانشالىقتى دەڭگەيدە ەكەندiگiن كينو سىنشىلارىمىز دا، تiلشi قاۋىم دا اراكiدiك ءباسپاسوز بەتتەرiندە، تەلەەكراندا جيi ماسەلە قوزعاپ جۇرگەندiگiنەن كوزiقاراقتى وقىرمان حاباردار شىعار. بiزدiڭ بۇگiنگi ايتار ماسەلەمiز، قازاق كينوسى جانە مەملەكەتتiك تiلدiڭ جايى.
قىركۇيەك ايىنىڭ سوڭعى اپتالارىنىڭ بiرiندە الماتىدا "ەۋرازيا" كينوفەستيۆالi وتكەنi بەلگiلi. التىنشى رەت وتكiزiلگەن فەستيۆالدiڭ ورتا ازيا جانە تۇركi تiلدەس حالىقتاردىڭ كينولارىنا ارنالعانىن دا بiلەمiز. اتالمىش فەستيۆالدە كورەرمەن "قىز جiبەكتiڭ" تەحنيكالىق تۇرعىدان جاڭارتىلعان نۇسقاسىن تاماشالاعان ەدi. ەڭ قىزىعى، قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى كورەرمەننiڭ سۇيiسپەنشiلiگiنە بولەنگەن، قازاق كينوسىنىڭ جاۋھارى سانالاتىن "قىز جiبەكتiڭ" جاڭارتىلعان نۇسقاسىن كوپشiلiك ورىس تiلiندە كوردi. قازاق تiلiندە دايىندالسا، ەشكiم كورمەيدi دەپ ويلادى ما ەكەن، ايتەۋiر "قىز جiبەك" ورىسشا سويلەدi. قازاق ءۇشiن "قىز جiبەكتiڭ" ءجونi دە، جولى دا بولەك ەدi. ارينە، قازاق تiلiندە.
كەڭەس ۇكiمەتi ۇستەمدiك قۇرعان جىلدارى قازاق كينوسى امالسىزدان ورىس تiلiندە دايىندالعانىن بiلەمiز. ويتكەنi, ول جىلدارى "قازاقفيلمدە" دايىندالعان كينولاردىڭ بارلىعى دەرلiك ماسكەۋدە تالقىلاۋعا تۇسەتiن ەدi. ماسكەۋلiكتەردiڭ ىعىنا قاراي، ورىس تiلiندە دايىندالىپ، تسەنزۋرادان وتكەننەن كەيiن عانا قازاقشا دۋبلياجى جاسالاتىن. ءارi ول ۋاقىتتا "قازاقفيلمدە" دۋبلياج سالاسى دا وتە قارقىندى دامىدى. ورىس تiلiندە ءتۇسiرiلدi, ارتىنان قازاقشا دۋبلياج جاسالدى. قازاق كينو ونەرiنiڭ ساڭلاقتارى سانالاتىن رەجيسسەرلەرiمiزدiڭ كوبi ورىس تiلiندە تۇسiرۋگە ءماجبۇر بولدى. ورىس تiلiندە تۇسiرiلمەسە، تالقىلاۋدان، سىننان وتپەي قالاتىن بولعاندىقتان، امالسىزدان سوعان باردى. ال، بۇگiن تاۋەلسiزدiگiنە 20 جىل تولىپ وتىرعان قازاق ەلiنiڭ كينوسى ءالi دە رەسمي تiلدە سويلەۋگە ءماجبۇر. بۇنىڭ سىرى نەدە؟ الدە مەملەكەتتiك تiلدە دايىندالعان فيلمدەرگە سۇرانىس جوق پا؟ بiزدiڭ بiلۋiمiزشە، ورىس تiلiندە دايىنداڭدار دەپ ماجبۇرلەپ وتىرعان ەشكiم جوق. ەندەشە، نەگە بiز، ياعني ۇلتتىق رەجيسسەرلەر ورىسشا سويلەۋگە قۇمارمىز.
الەمنiڭ وزىق فيلمدەرiن قازاق كورەرمەندەرi تاماشالاۋعا ارقاشان دا دايىن. "جاقسىنى كورمەك ءۇشiن" دەمەي مە، گولليۆۋد پەن بولليۆۋدتىڭ جاقسى ءونiمi بولسا نەمەسە قىتاي مەن جاپون ەلiنiڭ رەجيسەرلەرi دايىنداعان وزىق فيلمiن نەگە تاماشالاماسقا؟! مۇحيتتىڭ بiر تۇكپiرiندەگi ەلدiڭ تاريحىمەن دە، تىنىس-تiرشiلiگiمەن دە اۋەلi كينو ارقىلى تانىسامىز. ەل مەن ەلدi جاقىنداتاتىن دا، بiر-بiرiنە تانىتاتىن دا - كينو ونەرi.
بiراق، قاي ۇلتتىڭ فيلمi بولماسىن، دۋبلياج قازاق تiلiندە جاسالسا، جاقسى دۇنيەنi كورەتiن كورەرمەن تابىلادى. دەمەك، "قازاق كورەرمەنi ورىس تiلiندە بولماسا، فيلمدەردi كورمەي قويادى" دەگەن تەرiس تۇسiنiكتi قالىپتاستىرىپ جۇرگەن رەجيسسەرلەرiمiز بەن كينوگەرلەرiمiزدiڭ وزدەرi سياقتى.
سونىمەن... قازاق قوعامى ۇستەمدiك قۇرعان بۇگiنگi بەيبiت زاماندا قازاق كينوسىنىڭ اۋەلi ورىسشا سويلەپ، ودان كەيiن عانا قازاقشاعا اۋدارىلۋىنا نە سەبەپكەر؟ بiزدiڭ بۇگiنگi رەجيسسەرلەردەن بiلگiمiز كەلگەنi دە وسى...

اقان ساتاەۆ، رەجيسسەر:
- اقان اعا، سiز ءوز فيلمدەرiڭiزدi اۋەلi قاي تiلدە تۇسiرەسiز؟
- قازاق تiلiندە دە، ورىس تiلiندە دە...
- جالپى، قازاق تiلiندە تۇسiرiلگەنi كوپ پە؟
- "اعايىندى" فيلمi عانا.
- "اداسقاندار" مەن "رەكەتير" ورىس تiلiندە ءتۇسiرiلدi مە؟
- ءيا.
- نەگە؟
- ستسەناري بويىنشا سولاي بولدى.
- اۋەلi قازاقشا ءتۇسiرiپ، سودان كەيiن ورىسشا دۋبلياج جاساۋ قيىندىق تۋدىرا ما؟
- نەگiزi بولادى، بiراق، ول قىمباتتاۋ تۇرادى.
- نەگە قىمبات؟
- تەحنولوگيا بويىنشا، كينوتەاتردا ورىسشا اينالدىرىپ العاننان كەيiن، ونى قازاقشاعا اۋدارامىز. ال، باسىنان باستاپ، قازاقشا جاسايتىن بولساق، ونى ورىسشاعا اۋدارۋعا تۋرا كەپ تۇرادى.
- تەك قازاق تiلiندە تۇسiرiلسە، كورەرمەن ول فيلمدi كورمەيدi دەپ ويلايسىز با؟
- وندا كورەرمەن كوپ بارمايدى. ودان كەيiن بiز شىعارعان اقشانى قايتارىپ الا المايمىز.
- دەمەك، ورىس تiلiندەگi نۇسقاسى جاقسى اينالىمعا تۇسەدi عوي.
- ويتكەنi, وكiنiشكە قاراي، كوپ كورەرمەنiمiز قازاقشا بiلمەيدi. قازاقشا تۇسiنبەيدi, قازاقشا سويلەمەيدi.
- سوندا سiز ءوز فيلمدەرiڭiزدi تەك قالالىق جۇرتشىلىق ءۇشiن تۇسiرەسiز بە؟
- جوق. ماسەلەن، "اعايىندى" فيلمiن بۇكiل قازاقستان جۇرتشىلىعى تاماشالادى.
- "رەكەتير" مەن "اداسقاندار" فيلمiن شە؟
- قازiر "اداسقانداردى" اۋىل جۇرتشىلىعى كورiپ جاتىر. قازاقشا تۇسiرسەك، قازاق كورەرمەنi كورەدi دەگەن ءۇمiتiمiز بار.

جاڭابەك جەتIرۋوۆ، رەجيسسەر:
- اعا، سiزدiڭ فيلمدەرiڭiز قاي تiلدە ءتۇسiرiلدi?
- تەك، قازاق تiلiندە. باسقا تiلدە ءتۇسiرۋ مۇمكiن ەمەس. ادامنىڭ بەت-ءجۇزi ونىڭ ايناسى عوي. ول ەگەر قازاق تiلiندە سويلەمەسە، ونىڭ ميميكالارى كەلمەي قالادى. ودان قازاقى وبراز شىقپايدى.
- ەندەشە، بiزگە اۋەلi ورىسشا ءتۇسiرiپ، ودان كەيiن قازاقى دۋبلياج جاساۋدىڭ قاجەتi جوق دەپ ويلايسىز با؟
- ول ءجاي عانا دۇنيە. بالانى شاراناسىنان جارىپ العاننان كەيiن، سونداي دۇنيە شىعادى. قازiر كوپ بالالاردى iشiنەن جارىپ الىپ جاتىر عوي. جارىپ العان بالادا اناعا دەگەن، انانىڭ بالاعا دەگەن ماحابباتى شىنايى بولمايدى. رەجيسسەر ءوزiنiڭ شاراناسى ءۇشiن ومiرباقي جاۋاپ بەرەتiن بولسا، ونىڭ دا قۇنى بولادى. ونىڭ تاعدىرى سەنi ويلاندىرادى، بiرەۋ اۋىر پiكiر ايتسا، سوعان قينالاسىڭ. ال، جاڭاعىداي اقشا ءۇشiن تۇسiرە سالاتىن بولساڭ، وعان ەشكiمنiڭ جانى اشىمايدى. ول فيلمنiڭ ارى قارايعى تاعدىرىنا الاڭدامايدى. تۇسiرەدi, بولدى.
- كوپ رەجيسسەرلەرiمiز فيلمiن ورىسشا ءتۇسiرiپ، ودان كەيiن عانا قازاقشا اۋدارما جاساپ جۇرگەن جوق پا؟
- ءسويتiپ جۇرگەنi راس. ولاردىڭ كوبi ورىسشا جازادى. كوپشiلiگi قالادا وسكەن بالالار، وعان ورىسشا تۇسiرگەن ىڭعايلى. اكتەرلەردiڭ كوبi قازاقشا بiلمەيدi. سوعان ىڭعايلى بولۋ ءۇشiن جاسايدى. ستسەناري ورىس تiلiندە دايىندالادى، سول بويىنشا تۇسiرەدi.

ساتىبالدى نارىمبەتوۆ، رەجيسسەر:
- ساتىبالدى اعا، سiز بۇعان دەيiن تۇسiرiلگەن فيلمدەرiڭiزدi ورىس تiلiندە ءتۇسiردiڭiز بە، الدە قازاق تiلiندە مە؟
- ەگەر قازاقتار بولاتىن بولسا، ىلعي قازاقشا سويلەيدi.
- العاشقى نۇسقاسى قالاي دايىندالادى؟
- قازاق تiلiندە.
- مۇستافا شوقاي فيلمi قالاي ءتۇسiرiلدi?
- تاريحي دەرەكتەرگە قاراساڭشى. مۇستافا بەس تiل بiلگەن ادام. نەمiستەرمەن نەمiسشە، فرانتسۋزبەن فرانتسۋزشا، ورىستارمەن ورىسشا، ايەلiمەن ورىسشا سويلەسiپ ءجۇر. الاشورداشىلار وتىرعان كەزدە، قازاقشا سويلەسەدi. كينو دەگەن ومiرگە جاقىنداۋ كەلۋ كەرەك. باياعىدا كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ كەزiندە قاي ەلدە بولسىن، ماسكەۋگە تاپسىرامىز، ماسكەۋدەگiلەر ورىسشا ءتۇسiرiپ كەلiڭدەر دەيتiن. سوسىن تiلiن بۇراپ وتىرىپ، ورىستاندىراتىنبىز. نەگiزگi تۇپنۇسقا ورىس تiلiندە بولاتىن دا، بiر جىلدان كەيiن قازاقشاعا اۋداراتىن ەدiك. ول ۇردiستەن ارىلىپ كەلە جاتىرمىز عوي.
- دۋبلياجدى قازاق تiلiندە جاسايسىز با، الدە ورىس تiلiندە مە؟
- ول ماتەريالىنا بايلانىستى، قالقام-اۋ.
- ستسەناري وزگە تiلدە بولسا، سول تiلدiڭ ىڭعايىنا قاراي تۇسiرiلە مە؟
- كەيiپكەرلەر ورىس بولسا، ورىسشا، تاجiك بولسا، تاجiك، قازاق بولسا، قازاقشا سويلەيدi.

ارداق امIرقۇلوۆ، رەجيسسەر:
- ارداق اعا، فيلمدەرiڭiزدi قاي تiلدە ءتۇسiردiڭiز؟
- قازاق تiلiندە.
- "اباي" فيلمi دە، "وتىراردىڭ كۇيرەۋi" دە قازاقشا ءتۇسiرiلدi مە؟
- ءيا.
- قازاقشا ءتۇسiرiپ، دۋبلياجدى ورىسشا جاسادىڭىز با؟
- ولاردا دۋبلياج جوق. كاسiبي بiر داۋىستى اۋدارما دەيمiز عوي.
- قازiر كەيبiر رەجيسسەرلەرiمiز اۋەلi ورىسشا ءتۇسiرiپ، ودان كەيiن قازاقشاسىن دايىنداپ ءجۇر، بۇعان قالاي قارايسىز؟
- ءار كينونىڭ ءوز ورنى بار عوي. ەگەر وندا ورىسشا كەيiپكەر بولسا، ورىسشا سويلەيدi. كەيبiر قازاقتار ورىسشا سويلەيدi, ونداي بولاتىن بولسا، ورىسشا ءتۇسiرۋ كەرەك.
- سiز سولاي ويلايسىز با؟
- ال، ەندi قازاق اۋىلىن تۇسiرسەڭiز، تاريحي فيلم تۇسiرسەڭiز، ونى قازاق تiلiندە ءتۇسiرۋ كەرەك. "سوۆرەمەننىي" فيلم باسقا.
- "سوۆرەمەننىي" فيلم قانداي فيلم؟
- قازiرگi ۋاقىت...
- قازiرگi قالالىق جۇرتشىلىق قازاق تiلiندەگi فيلمدi كورە المايدى دەپ ويلايسىز با؟
- جوق. ءومiر سونداي. دالاعا شىعىپ قاراڭىزشى، كوبiسi ورىسشا سويلەپ ءجۇر. Iشiندە ورىستار دا بار. وزگە ۇلتتىڭ وكiلدەرi بار. ولاردىڭ بارلىعى ورتاق ورىس تiلiندە سويلەيدi.
- كينونى كوركەم ونەر دەپ قابىلدايتىن بولساق، كينو كورەرمەندi تاربيەلەۋi كەرەك ەمەس پە؟
- كينو دەگەن بiر جاعىنان ونەر، ەكiنشi جاعىنان بiزدiڭ قاسىمىزدا ءوتiپ جاتقان ءومiر ول. جاڭاعىداي، اينا سياقتى. ورىس قازاقشا سويلەيدi دەپ وتiرiكتi كورسەتپەيمiز عوي.

ءدامiر ماناباي، رەجيسسەر:
- "كەك" فيلمiن قاي تiلدە ءتۇسiردiڭiز؟
- قازاق تiلiندە.
- "كەككە" دەيiنگi فيلمدەرiڭiز دە قازاق تiلiندە ءتۇسiرiلدi مە؟
- "سۇرجەكەيدەن" باستاپ، بارلىعى قازاق تiلiندە ءتۇسiرiلدi. ورتالىق تەلەۆيدەنيەنiڭ تاپسىرىسىمەن ورىس تiلiندە دايىنداعان فيلمiم بار.
- مونتاجدى قاي جەردە جاسايسىز؟ "قازاقفيلمدە" مە، ماسكەۋدە مە؟
- كەيدە وسى جەردە، كەيدە ماسكەۋدە جاسايمىز... ماسەلەن، "كەك" ماسكەۋدە جاسالدى.
- "كەكتi" ماسكەۋگە اپارۋ ءۇشiن ورىسشا دايىندادىڭىز با؟
-جوق. بۇرىن بiزدە "قازاقفيلمدە" ارنايى قۇرىلعى بولعان جوق قوي. سوندىقتان، ماسكەۋگە اپارىپ جاسايتىن ەدiك. سول ءۇشiن قايتا جازۋدان كەيiن، "كەكتi" ماسكەۋدە جاساعانبىز. قازiر بiزدiڭ وزiمiزدە بار، سوندىقتان ەندiگi فيلمدەرiمiزدi وزiمiزدە جاسايتىن شىعارمىز.
- زاماناۋي فيلم تۇسiرەر بولساڭىز شە؟
- زاماناۋي فيلم ءتۇسiرۋدi باستادىم عوي. قازاقشا تۇسiرەمiن.
- ورىسشا ءتۇسiرiپ، ونى قازاقشاعا اۋدارۋدىڭ قاجەتi جوق قوي.
- جوق، مەن وندايعا ەشقاشان بارمايمىن. قازاقتار تۋرالى قازاقشا ءتۇسiرۋ كەرەك. ويتكەنi, اكتەرلەر قينالادى عوي. ولاردىڭ توقسان پايىز كۇشi ءماتiندi جاتتاپ الۋ ءۇشiن كەتەدi. سوندىقتان، مەنiڭ فيلمدەرiمدە قازاقتار دا، ورىستار دا قازاقشا سويلەيدi. ورىس اكتەرلەرi قازاقشا ءماتiندi جاتتاپ الادى. كەيiن ءسوزدi سالۋعا وڭاي بولادى. دىبىستى جازۋ ءۇشiن تiلi جاتىق باسقا اكتەرلەردi الامىز عوي، سول اكتەرلەرگە دىبىس جازۋ وڭايىراق تيەدi.
- كينوتەاترلارعا تاراتىلۋ كەزiندە، سiزدەرگە بەلگiلi بiر شارت قويىلماي ما؟
- شارت قويىلمايدى. بiراق بiز كەيiن ورىسشا نۇسقاسىن دا ازiرلەيمiز عوي.
- ورىسشا نۇسقاسى نە ءۇشiن قاجەت؟
- كەيدە كەرەك. ماسكەۋگە اپارعان كەزدە نەمەسە باسقا دا بايقاۋلارعا قاتىسقان كەزدە.
- حالىقارالىق بايقاۋلارعا قاي تiلدە اپاراسىزدار؟
- قازاق تiلiندە. اعىلشىنشا سۋبتيترمەن.

ءتۇيIن
بiز ساۋال تاستاعان رەجيسسەرلەرiمiزدiڭ كوبi قازاق كينو سالاسىندا جۇرگەن ورتا بۋىن رەجيسسەرلەرiمiزدiڭ وكiلدەرi. ولاردىڭ كوبi كەڭەستiك جۇيەنiڭ تاربيەسiن كورگەن جاندار. ال، بۇگiنگi "سوۆرەمەننىي" فيلمدەردi ءتۇسiرiپ جۇرگەن زاماناۋي رەجيسسەرلەرiمiزدiڭ قازاق كينوسىنا دەگەن كوزقاراستارىنىڭ قانشالىقتى ەكەندiگi وزدەرiنiڭ دايىنداعان ونiمدەرiنەن كورiنiس تاۋىپ ءجۇر. قازاق كينوسى - ۇلتتىڭ بەت-بەينەسi, ۇلتتىق ايناسى بولۋى كەرەك. سوندا عانا قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىن كورسەتەتiن ناعىز شىنايى ونەردi كورەتiن بولامىز. كۇندەلiكتi كۇيبiڭ تiرشiلiكتەن كوركەم ونەر تۋدىراتىن بولساق، وندا بiزدiڭ ونەرگە دەگەن، كينوعا دەگەن تالعامىمىزدىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەندiگiن كورسەتپەي مە؟ قازاق كينوسى - ءبۇتiن ۇلتتى، كەلەشەك ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە تيiس.

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ «كينو - ءار ۇلتتىڭ ءوز تIلIندە سويلەسە...»

«تۇركىستان» گازەتى