شاكارىم شىعارمالارى تۋعان حالقىنا قايتىپ ورالدى، اقىننىڭ ءومىر بويى ارمانداعانى دا وسى ەدى. ءوزى ايتقانداي "جاز شىعىپ، جامانشىلىق جوعالعاندا" ولەڭ داستاندارى، قاراسوزدەرى باسپا جۇزىنە تۇگەل شىعىپ، جىلدار بويى اڭساپ كۇتكەن وقۋشىسىنىڭ قولىنا ءتيدى.

وياتقان مەنى ەرتە - شىعىس جىرى،

ايناداي ايقىن بولدى الەم سىرى.

تالپىنىپ ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋمەن،

ناداندىقتىڭ تازارىپ كەتتى كىرى، - دەپ جىرلايدى اقىن ءبىر ولەڭىندە. جالپى، قازاق اقىنىنىڭ ولەڭ مادەنيەتىنە جەتىك بولۋى شىعىس جانە ورىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىمەن جەتە تانىستىعىن اڭعارتسا كەرەك. اباي ونەگەسى ارقىلى جاس كەزىندە-اق پۋشكين، لەرمونتوۆ ليريكاسىن قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وسكەن جاس تالاپ بەرتىن كەلە، سول الىپتار اۋىلىنا ءوزى دە بارىپ، ءونىمدى ولجا تاۋىپ قايتادى.

شاكارىم شىعارمالارى تۋعان حالقىنا قايتىپ ورالدى، اقىننىڭ ءومىر بويى ارمانداعانى دا وسى ەدى. ءوزى ايتقانداي "جاز شىعىپ، جامانشىلىق جوعالعاندا" ولەڭ داستاندارى، قاراسوزدەرى باسپا جۇزىنە تۇگەل شىعىپ، جىلدار بويى اڭساپ كۇتكەن وقۋشىسىنىڭ قولىنا ءتيدى.

وياتقان مەنى ەرتە - شىعىس جىرى،

ايناداي ايقىن بولدى الەم سىرى.

تالپىنىپ ورىس ءتىلىن ۇيرەنۋمەن،

ناداندىقتىڭ تازارىپ كەتتى كىرى، - دەپ جىرلايدى اقىن ءبىر ولەڭىندە. جالپى، قازاق اقىنىنىڭ ولەڭ مادەنيەتىنە جەتىك بولۋى شىعىس جانە ورىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىمەن جەتە تانىستىعىن اڭعارتسا كەرەك. اباي ونەگەسى ارقىلى جاس كەزىندە-اق پۋشكين، لەرمونتوۆ ليريكاسىن قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ وسكەن جاس تالاپ بەرتىن كەلە، سول الىپتار اۋىلىنا ءوزى دە بارىپ، ءونىمدى ولجا تاۋىپ قايتادى.

شاكارىم پوەزياسىن بىرنەشە ارنالى بۇلاقتاردان، حالىق اۋىز ادەبيەتىنەن، اباي شىعارماشىلىعىنان، ورىس، شىعىس، باتىس ەۋروپا ادەبيەتىنەن تولىمدى ءنار الىپ بارىپ، بۇعاناسى بەرىك بەكىگەن پوەزيا دەۋ كەرەك. اسىرەسە، ورىس ولەڭدەرىن، پوەما­لارىن ىجداھاتتىلىقپەن زەر سالا وقىپ، وزىنە ءوتىمدى ورنەك اكەلگەنى كوپ كوڭىلىنەن شىققان. پۋشكيندى قىردا قازاقشا سويلەتكەن اباي ۇستازىنان كەيىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلى پۋشكين پروزاسىنا قايتىپ ورالدى. "دۋبروۆسكي" مەن "بوران" حيكاياسىن ولەڭمەن ورنەكتەپ، قازاق تىڭداۋشىسىنا تانىمال، جاقىن ۋاقيعا ەتىپ بەرەدى، قازاق ورتاسىندا بولعانداي ەتىپ سەنىمدى سۋرەتتەيدى. بۇل دا حاس شەبەرلىك­تەن، ىزدەنىمپازدىقتان تۋىنداپ جاتاتىن كەمەل قۇبىلىس ەكەندىگىندە شاك جوق. ءبىز بۇگىن وسى شىعارماشىلىق بايلانىس جايىن ءسوز ەتپەكپىز. ۇستازى اباي دۇنيەدەن قايتقانشا ورىس زيالىلارىمەن دوستاسىپ، پىكىرلەسىپ، قولىنان كەلگەنشە ورىس كلاسسيكتەرىن قازاقشا سويلەتىپ كەتتى. "دۋبروۆسكي اڭگىمەسى", احات شاكارىمۇلىنىڭ ايتۋىنا سالساق، 1903-1909 جىلدارى، ال بەلگىلى ادەبيەت زەرتتەۋشىسى قايىم مۇحامەتقانوۆ 1908 جىلى جازىلعان دەيدى. ەكى مالىمەتتىڭ اراسى قاشىق ەمەس، جوباعا كەلىپ تۇر. شىعارما 1924 جىلى سەمەيدە جەكە كىتاپ بوپ باسىلىپ شىعادى. سودان ون بەس جىل وتكەن سوڭ 1935 جىلى قازاقتىڭ كوركەم ادەبيەت باسپاسىنان ا.س.پۋشكيننىڭ تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعى شىعادى. قۇراستىرۋشى بەيسەنباي كەنجەباەۆ وسى جيناققا "دۋبروۆسكي اڭگىمەسىن" قوسىپ جىبەرەدى. ءاسىلى، ءXىX عاسىردىڭ باستاپقى ون جىلى 1903-1910 جىلدار شاكارىمنىڭ ايتۋلى داستاندار جازعان جەمىستى جىلدارى بولعان-اۋ. سول جىلدارى شاكارىم قازىلا ىزدەنىپ، باتىس، شىعىس، ورىس ادەبيەتتەرىن وقىعان سياقتى. تاقىرىپتاردىڭ اۋقىمى دا كەڭىپ، پوەمالارىنا ىلە-شالا كەلىپ پروزاسى ارالاسقان. مىنە، اباي حالقىنا قۋانا تانىتقان پۋشكين پاراساتىن شاكىرتتەرى وسىلايشا كەڭەيتىپ، تاراتىپ اكەتەدى. شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ۇلگىسى سوعان كۋا. قازاق قوعامىنا، ومىرىنە جاقىن، ۇندەس دەگەن شىعارماسىنا يەك ارتىپ، ونى انا تىلىنە ءتارجىمالايدى. پۋشكين ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىنەن "دۋبروۆسكي" مەن "بوراندى" ءبولىپ الىپ، قازاقى بەسىككە سالىپ تەربەتۋىندە جاي نارسە جاتپاۋعا ءتيىس. مۇندا ءبىر ءمانىس بار. پۋشكين پروزاسىنىڭ جاي كوزگە كورىنە بەرمەس سيقىرى شاكارىمگە شالقار شابىت بەرىپ، اسكەري دۋبروۆسكيدەن دالانىڭ دۋبروۆسكيىن ولەڭ سوزبەن سومداپ شىعارادى. پۋشكين اسەرىنىڭ قۋاتى مۇلدەم ءبىر بولەك قازاق داستانىن دۇنيەگە اكەلدى. بىرقاتار زەرتتەۋ­شىلەر "دۋبروۆسكي اڭگىمەسىن" اۋدارما دەسەدى. بۇل ءدال انىقتالعان انىقتاماعا جاتا ما؟ اۆتوردىڭ ءوزى "اۋدارما" دەگەن ءسوزدى قولدانباپتى. ال اباي، شاكارىم تۇسىندا قازىرگى ماعىناسىنداعى اۋدارما اتتى تەرمين بولدى ما؟ بولماسا، نەگە "اۋدارمانى" ءجيى ايتىپ، ءجيى قولدانامىز. ويلانايىقشى...

شاكارىمنىڭ شارق ۇرعان ويلارىنىڭ ءبىر تولقىنى كەپ پۋشكين پروزاسىنا ماڭدايىن تىرەيدى. مۇنداي تاقىرىپتىڭ سول تۇستاعى قازاق قوعامى، دالاسى ءۇشىن اكتۋال­دىلىعى، الەۋمەتتىك ءمانى، ۇلتتىق ەستەتيكالىق داستۇرمەن ۇندەستىگى الۋشىنىڭ ماقساتىمەن سايما-ساي كەلىپ، ەپيك اقىنعا جانە ءبىر جاقسى ولجا قوسادى. رەسەيدەگى كرەپوستنويلىق قوعام ءومىرىنىڭ كارتينالارى، تيپتىك بەينەلەر، جاڭادان ويانىپ كەلە جاتقان زور كۇشتىڭ ۇشقىندارى قازاق جازۋشىسىنا وي سالادى. قازاق تىڭداۋشىسى، وقۋشىسى ءۇشىن شاكارىمنىڭ پوەزياداعى ءبىر ءپىرى - پۋشكين. پۋشكيندى سويلەتىپ قويىپ، ءوزى تىڭدايدى، بايانداۋ مانەرىنە، ستيلىنە، تەرەڭدىگىنە، جيناقىلىعىنا، قولجەتپەس قاراپايىم پروزاسىنا ءتانتى بولادى. پۋشكين پروزاسىنىڭ تيگىزگەن اسەرى سونشالىقتى; اقىن ونى قاراسوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماسىنا كوزى جەتىپ، قازاقتىڭ ون ءبىر بۋىندى قارا ولەڭىمەن الىپ شىعادى. قازاق ۇعىمىنا قونىمدى جاڭا شىعارما تىڭداۋشىسىن ەلەڭ ەتكىزەدى، تارجىمە كوشىرمە كۇيىندە ەل اراسىنا اۋىزشا تارالىپ كەتەدى. "دۋبروۆسكي اڭگىمەسى" جيىرما جىلعا جۋىق حالىق جۇرەگىندە، ەسىندە ءومىر سۇرەدى. داستاننىڭ باسپا ءجۇزىن كورمەي جاتىپ، بۇلاي تاراپ كەتۋىنىڭ ءوزى شاكارىم تالانتىنىڭ تەگەۋرىندىلىگىن، ادامسۇيگىش مىنەزىن تانىتادى. 1924 جىلى اقىننىڭ كوزىنىڭ تىرىسىندە سەمەيدە كىتاپ بولىپ شىقسا، 1935 جىلى ا.س.پۋشكين تاڭدامالىسى قايتادان باسىلىپ شىعادى. ءسويتىپ، ورىس حيكاياتى قازاقتىڭ ولەڭمەن جازىلعان حيكاياسىنا اينالدى. قازاق قالامگەرى ادەبي ەرلىك جاسادى. شاكارىم "دۋبروۆسكي اڭگىمەسىن" باستاماستان بۇرىن ء"سوز الدىنان" دەپ 124 جول كىرىسپە بەرەدى. شىعىس كلاسسيكتەرىندە مۇنشالىقتى كىرىسپە كەيدە تاراۋ-تاراۋعا ءتۇسىپ، ۇزاڭقىراپ كەتەتىنى دە بار. شاكارىم وعان بارماي تۋرا جولدى تاڭداپ الادى، ياعني نە سەبەپتى قولعا العانىن، وسى ءسوزدىڭ قازاققا كەرەكتىگىن، كىمنەن، قالاي قابىلدارىن قىسقاشا بايان ەتە كەتەدى.

 

وسى ءسوزىن ايتتى دەپ كەيبىر قاۋىم،

ۇرماي سوقپاي بولار-اق مەنىڭ جاۋىم.

نەنى ايتتى دەپ سۇراماس، كىم ايتتى دەر،

بىلمەي ءجۇرىپ ءوزىنىڭ اۋرۋ-ساۋىن، - دەيدى اقىن كىرىسپە ءسوزىنىڭ اياق جاعىندا. دەمەك، ول "دۋبروۆسكي اڭگىمەسىنە" وقۋشىسىن الدىن الا دايىنداپ الادى. ەڭ باسىندا "دۇنيە كارىنىڭ" جارالعان ۋاقىتىنان بەرگى ادامزات عۇمىرىنا شولۋ جاساپ، بەيبىتشىلىكتى، ادال ەڭبەكتى، عىلىمدى، ءسوز قۇدىرەتىن ارداقتاپ ايتىپ كەتەدى.

 

...جەر اينالماي تۇرمايدى دۇنيە جاي،

كەلەر، كەتەر ادامزات ءىز قالدىرماي.

سول وتكەن كوپ زاماننىڭ ءبىر كەزىندە،

بولىپتى تروەكۋروۆ دەگەن ءبىر باي.

وسى باي رۋسيانىڭ شەتىندە ەكەن،

كۇنباعىس زاگرانيتسا بەتىندە ەكەن.

ولشەۋسىز جەر، ساناۋسىز اقشاسى كوپ،

سۇيتسە دە تاعى جۇتپاق نيەتىندە ەكەن.

بۇل كەزدە ول زاماننىڭ زاڭى قىزىق،

بار ەدى ءبىر ادەتى ءتىپتى بۇزىق.

كادىرلى قولى جەتكەن مىقتىلاردىڭ،

قۇلى بوپ ءجۇرۋشى ەدى تامام مۇجىق.

دەيتۇعىن "پوكروۆسكي" قىشلاعى بار،

جازىلعان قۇلى بولىپ كوپ مۇجىقتار.

تامام باستىق، سوڭىنان يتشە ەرەدى،

ۇلىعى ول زاماننىڭ اقشاقۇمار.

پۋشكيننىڭ بەس-التى بەت باستاۋى وسىلاي قازاقى ولەڭگە تۇسەدى. اۆتور تۇپنۇسقاسىن تۇگەل تەرىپ جاتپايدى. ايتالىق، پۋشكين كيريلل پەتروۆيچتىڭ قوراسىنداعى قوسالقى بولمەلەردە قوناق كۇتۋشى ون التى قىزدىڭ تۇراتىندىعىن، ولاردىڭ ءوز جىنىسىنا سايكەس قولونەرمەن اينالىساتىندىعىن، تەرەزەلەرىنىڭ اعاشتان ەكەندىگىن، ەسىكتەردىڭ قۇلىپتاۋلى، ال كىلتتىڭ كيريلل پەتروۆيچتىڭ قولىندا بولاتىندىعىن، ەشكىممەن ارالاسپايتىن بايعۇستاردىڭ باققا قىدىرۋعا شىققاندا قىزداردى قاس قاقپاي قوس كەمپىر كۇزەتەتىندىگىن، وقتا-تەكتە قوجايىنى ولاردىڭ كەيبىرەۋىن كۇيەۋگە بەرىپ تۇراتىندىعىن باس جاعىندا ەسكەرتەدى. بۇل جەردى شاكارىم اتتاپ ءوتىپ، اقساۋساق شونجاردىڭ اڭشى يتتەرىنىڭ جايىنا اۋىسىپ كەتەدى. بۇدان كەيىن كەلەتىن ءبىر شۋماق حيكاياتتاعى وقيعانىڭ الدىن وراپ كەتەدى. "اكەلىپ فرانتسۋزدان ءبىر مولدا قىز، وقىتتى ماريا دەگەن جالعىز قىزىن" دەگەن جولدار پۋشكيندە كەيىنىرەك ايتىلادى. حيكاياتتىڭ باستى قاھارمانى اندرەي گاۆريلوۆيچ دۋبروۆسكي وتستاۆكاداعى گۆارديا پورۋچيگى، جاقىن كورشى، باسقاعا تىم تاكاپپار تروەكۋروۆ وزىنەن كەدەيلەۋ بولسا دا دۋبروۆسكيدى سىيلايدى. ءبىر كەزدە ەكەۋى قىزمەتتەس بولعان، ونىڭ شىدامسىزداۋ تىك مىنەزىنەن حابارى بار. دۋبروۆسكي قىستاعى شاعىن، جانى دا، مالى دا از. ەكەۋىنىڭ دە ايەلدەرى قايتىس بولىپ، ءبىر-ءبىر بالادان قالعان. تروەكۋروۆتىڭ ماريا دەگەن قىزى بار، ال دۋبروۆسكيدىڭ ۆلاديمير اتتى بالاسى وقۋدا، ەكەۋىنىڭ اراكىدىك قالجىڭى دا جوق ەمەس، وسى جايدىڭ ءبارىن شاكارىم بىرەر شۋماقپەن تۇيىندەيدى، تۇپنۇسقاداعى نەگىزگى كەيىپكەر رۋحىن ءدال كەلتىرەدى.

 

دۋبروۆسكي مال سۇيمەي ادام سۇيگىش،

قيانات زالىمدىقتى كورسە كۇيگىش.

"مال ساقتاما، ار ساقتا" دەپ ويلايدى،

ادامدىق ادىلەتتى ەرتە تۇيگىش.

شاكارىم دۋبروۆسكيى وسىنداي جان. ادامعا، ادامشىلىققا قوياتىن سونداي تالاپ-تىلەكتەرىن تالاي ولەڭدەرىندە ايتقان-دى. تۋرا مىنەزدى، ءبىر ءسوزدى، نامىسقوي دۋبروۆسكيگە شاكارىم قازاقى شاپان كيگىزىپ، قازاق ۇعىمىنا جاقىن بەينەلەيدى. اقىننىڭ ء"ۇش ساۋال" دەپ اتالاتىن قىپ-قىسقا ءپالساپالى اڭگىمەسى:

 

ادامشىلىق ىزدەسەڭ بۇل جولعا ءتۇس،

الداۋ قىلما بىرەۋگە قيانات-كۇش،

جەتىلسەڭ دە جەمتىك جەپ ەل زارلاتپا.

ار، ىنساپتىڭ سۇيگەنى - تازا جۇمىس، - دەگەن جولدارىمەن ءبىتۋشى ەدى. دۋبروۆسكي تاقىرىبىنا بارۋىنىڭ سىرى وسىنداي ويلارىندا جاتسا كەرەك. "جازبايمىن ءدال وزىنشە پۋشكين ءسوزىن" دەپ اۆتوردىڭ ءوزى ايتقانداي، ءارى قاراي ورىسشا، قازاقشا تەك­ستەردى سالىستىرۋ كەزىندە شەتكە دە شىعىپ كەتپەي، "شىن جاناسىپ" وتىرعانىن بايقادىق. حيكاياتتا كيريلل پەتروۆيچ پەن دۋبروۆسكيدىڭ ارازداسۋى يت جاتاقتى ارا­لاۋدان باستالادى. باي تازى يتتەرىن ايتىپ ماقتانادى، قوناقتاردىڭ اۋزىنان سۋى اعادى، ولار دا ماقتاپ، كوتەرمەلەي جونەلەدى. درامالىق ءساتتىڭ قاقپانى وسى جەردەن تارس ەتىپ اتىلىپ كەتەدى دە، ەكى دۆوريانين ءبىر-بىرىنەن تەرىس اينالادى. ءبىرى كوندىرەمىن دەيدى، ەكىنشىسى قيانات سوزگە كونبەيمىن دەيدى. ارينە، يت كۇتۋشىنىڭ ءسوزى دۋبروۆسكيگە وقتاي قادالادى. ايتىلعان ءسوز - اتىلعان وق. پۋشكين زامانىندا بۇنداي ءسوز قاقتىعىسى دۋەلمەن اياقتالاتىن.

 

قوناق ءيتىن ماقتاسا - كوڭىل حوشى،

تروەكۋروۆ بايدىڭ دا تىلەگى وسى.

ءسوز سويلەمەي تۇر ەدى دۋبروۆسكي،

"سەن نەگە سويلەمەيسىڭ", - دەدى دوسى.

ماعان مىندەت ەمەس قوي يت ماقتانباق،

جاڭا كورگەن قوناقتار السىن ساباق.

يت تۇگىل قىزمەتشىڭە تابىلار ما،

مۇنداي ورىن، مۇنداي ءۇي، مۇنداي تاماق.

بۇل سوزگە قىزمەتكەر اشۋلاندى،

- يتتەن كەيىن كوردىڭ بە سەن ادامدى؟

ءبىز تۇگىل ءسىز سىقىلدى ءبىر الپاۋىت،

مۇندا تۇرسا قۋانار، دەپ-اق، - قالدى.

ءارى قاراي ۋاقيعا ۋشىعادى. شاكارىم پۋشكين ىزىمەن جۇرە بەرەدى. "سونى اكەلىپ جىق­پاساڭ" اياعىما، ومىرىمدە كورمەيمىن ەندى سەنى" دەيدى. سونى دەگەنى قارسىلا-سىنىڭ يت كۇتۋشىسى - تەمۋشكا. تروەكۋروۆ بۇعان شالقاسىنان ءتۇسىپ اشۋلانادى. "مالىم باردا بەتىمە كىم شىدايدى، بورىشقور ونداي ماعان تەڭ بە؟" دەپ كەۋدەسىن ۇرادى. اڭنان قايتقاندا اندرەيدىڭ ەگىنىن تاپتاپ وتە شىعادى. تروەكۋروۆتىڭ مۇجىقتارى ان­درەيدىڭ اعاشىن ۇرلاپ كەسەدى. ەكى مۇجىق، ءۇش ات دۋبروۆسكيدىڭ قولىنا تۇسەدى. شاكارىمدە قولعا تۇسكەنى ءبىر ات، ءبىر مۇجىق. اتىن الىپ، وزىنە دۇرە سوعادى. وقيعاعا شاباشكين دەگەن زاسەداتەل كەلىپ ارالاسادى. ونى تروەكۋروۆ دۋبروۆسكيگە قارسى جۇمسايدى. كورشىمنىڭ جەرىن ماعان الىپ بەر دەيدى.

 

ولاي بولسا جۇمىسى وڭاي ماعان،

ءتۇپ-تۇگەل اپەرەيىن جەرىن ساعان.

زاكون-تۇيە، بۇيدالاپ جەتەلەرمىز،

نەسى ادام وسىندايدا جول تاپپاعان، - دەپ شاكارىمنىڭ شاباشكينى جىلماڭ قاعادى. "زاكون تۇيە، بۇيدالاپ جەتەلەرمىز" دەگەن تىركەس پۋشكيندە جوق، ونى شاكارىم ەنگىزىپ وتىر، قازاقى دەتال قازىقتاي قادالىپ، تەكسكە ءسىڭىسىپ كەتىپ تۇر. "ماحكەمە", "زاداتكا", "جاندارال", "پاۆەسكە", "كونۆوي" سوزدەرى تۇپنۇسقادا جوق، قازاقشاسىندا بار. ءار ۋاقىت ادەبي جادىگەرگە ءوز نىشانىن، ورنەگىن سالادى. سونىمەن دۋبروۆسكي سوتقا شاقىرىلادى. سەكرەتار ۇزىن سونار دالەلدەرمەن جازىلعان سوت ۇكىمىن وقيدى. حيكاياتتا بۇل تۇس ەگجەي-تەگجەيلى ايتىلىپ، توقسان توعىز دالەل كەلتىرىلىپ، جۇزدەگەن جالا جابىلىپ، اقىرى دۋبروۆسكيدىڭ اتامەكەن جەرى تروەكۋروۆتىكى بوپ شىعا كەلەدى. پۋشكيندە بۇلار بىرقاتار بەتتەردى الادى. ال شاكارىم ونىڭ ءبارىن تاستاپ كەتەدى جانە دۇرىس ىستەيدى، ويتكەنى قازاقتار ءۇشىن سوتتىڭ سوراقى شەشىمى شەشۋى تابىلماس جۇمباقتاي، ميدى اشىتقان جاڭىلتپاشتاي شىدامدى جەپ، دىڭكەنى قۇرتادى جانە ولەڭگە اينالدىرۋعا كەلمەيدى. ونىڭ ەسەسىنە ۇكىمنەن كەيىنگى دۋبروۆسكيدىڭ ايانىشتى ءحالى، تروەكۋروۆتىڭ جەڭدىم دەپ كەۋدەسىن كوتەرۋى، دۋبروۆ­سكيدىڭ جارالى قاسقىرداي جان-جاعىن جايپاپ دالاعا اتىپ شىعۋى تۇپنۇسقادا قاراسوزبەن قالاي كۇشتى بەرىلسە، ولەڭ ورنەگىنە تۇسكەندە دە سونداي قۋات الادى.

 

اندرەيگە قول قوي دەپ كەلگەندەرگە،

جاۋاپ بەرمەي، از تۇردى قاراپ جەرگە

اق ءىسىن قارا جەڭىپ كەتكەندىگى،

وڭالتپاس وقتاي ءتيىپ قايران ەرگە.

قايراتتاندى كوزىنەن وتى شىعىپ،

ءبىر قاعىپ سەكرەتاردى كەتتى جىعىپ.

وق تيگەن ارىستانداي الاسۇردى،

ءار ۇلىقتى ءار جەرگە قۋىپ تىعىپ.

مۇنداعى: "اق ءىسىن قارا جەڭىپ", "وڭالتپاس وقتاي ءتيدى", "وق تيگەن ارىستانداي", ء"ار ۇلىقتى ءار جەرگە", دەگەن تىركەستەردى شاكارىم ءوز جانىنان قوسقان، پۋشكيندە جوق. ەندى شاكارىم ۆلاديمير وقىپ جۇرگەن پەتەربوردى، ونىڭ ونەرلى قالا ەكەنىن، ساباقتاس قۇربىلارىن بىرەر اۋىز سوزبەن بەينەلەپ كەتەدى. ءبىر كۇنى بىرەۋدىڭ وعان حات ۇسىنعانىن، ءۆلاديميردىڭ ءوڭى سان قۇبىلىپ، وزگەرىسكە تۇسكەنىن كەلتىرەدى. بۇل حاتتى ءۆلاديميردىڭ ءسۇت ەنەسى ەگوروۆنا دەيتۇعىن ءبىر كەمپىر جازعان ەدى. شاكارىم حاتتى كىم جازعانىن ايتپادى. ءۆلاديميردىڭ اكەسىنە كەلەر جولداعى تولعانىس ويلارىن، ات ايداۋشى انتونمەن ەكى اراداعى ءسوزدى شاكارىم تاپتىشتەپ جاتپاي، بىرەر شۋماقپەن كەلتىرەدى.

 

ات بىر-بىر، اربا كۇر-كۇر، قوڭىراۋ شىلدىر،

تاۋ، اعاش كەيىن قالىپ، قاقتى بۇلدىر،

بۇلاردان ۆلاديمير تۇك سەزبەيدى،

ءتۇپسىز وي، ءتۇسسىز قيال نەشە مىڭداپ،

ءبىرى ءبۇيت، ءبىرى ءسۇيت دەپ تۇرادى ىمداپ.

تۇڭعيىق تۇماندانعان الدىڭعى ءومىر،

تۇرعانىن ءبىلىپ بولماس نە دايىنداپ.

بۇل جولداردى اۋدارما دەپ قالاي ايتاسىز. پۋشكين تاقىرىبىن نەگىزگە الا وتىرىپ جازىلىپ شىققان، قازاق توپىراعىندا تۋعان جاڭا داستان دۋبروۆسكي تۋرالى داستان ەمەس پە؟! پۋشكيننىڭ فرازاسىندا، دەتالدارىندا ارتىق ءسوز، قيمىل كەمدە-كەم ۇشىرايدى. سونىڭ وزىندە قازاق اقىنى ىرىكتەپ تولعاپ، جاننان جاڭا ۇعىمدار، تىركەستەر، دەتالدار قوسىپ، بارىنشا قىسقارتۋ ۇستىنە شيراتىپ، شىمىر دوڭگەلەنتەدى. ال پوەزياسىندا شالقىپ، شابىتتى شايداي اشىپ، اڭقىلداپ توگىلىپ وتىراتىن پۋشكين قاراسوزگە كەلگەندە تىم ۇنەمشىل ءارى قاراپايىم، قىسىپ بەرگەن فرازالارىنىڭ ىشىندە ءيىرىم-ءيىرىم كۇش جاتادى. بوياۋدى ءۇستى-ۇستىنە جاقپاي، ءسوز استارىنا الپاۋىت سىر بەرىپ، شىم-شىمداپ سىنالاتا بەرەدى. شاكارىم سول ءادىستى ءتۇسىنىپ بارىپ، قاراجاياۋ قوتارا سالماي، نەمكەتتى ورنەكتەي سالايىن دەمەي، ون ءبىر بۋىنمەن ويناتىپ، بيىكتەتىپ بەرەدى. قازاق وقۋشىلارىنىڭ ەستەتيكالىق تالعامىن ءتاۋىر بىلەتىن اۆتور دۋبروۆسكي حيكاياسىن انا تىلىندە ەركىن جۇرگىزەدى. ەكى شىعارمانى قاتار قويىپ سالىستىرۋشى عانا تۇپنۇسقا مەن قازاقشاسىنىڭ اراسىنداعى اراكىدىك ايىرماشىلىقتاردى اڭعارادى. كەرەكتى جەرىندە تەكسكە قوسىمشا دەتالدار قوسىپ، تاپ سول تۇسىنىڭ ارەكەتىنە تەرەڭدەۋ ءمان بەرىپ وتەدى.

 

"دۋبروۆسكي" پۋشكيندە 19 تاراۋدان تۇرادى. شاكارىم سول تاراۋلاردىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ وتىرادى، ارتىق-اۋىس كەتپەيدى. ءار تاراۋ كوگەنگە تىزگەن قوزىلارداي بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلەسى وقيعالارعا ساتى بولىپ، شىعارمانى سالماقتاندىرا، قويۋلاندىرا تۇسەدى. ورىس قوعامىندا وتكەن وقيعا قازاق توپىراعىنا كەلگەندە جاڭا ءبىر سازدى لەپكە، دالا ىرعاعىنا يەلىك ەتىپ، مۇلدەم ءبىر بولەك كۇمبەز كوتەرەدى. ش.قۇدايبەر­دىۇلى پۋشكينشە حيكايانى تاراۋ-تاراۋعا ءبولىپ، كەيدە ءدال، كەيدە جەكەلەي، ال كەيدە اسىرىڭقىراپ جىبەرەدى. كىسى اتتارىنا كوپ وزگەرىس ەنگىزبەيدى، تەك تروەكۋروۆتىڭ بۇ­رىنعى ءبىر بالاسىن وقىتقان كوڭىلقوس ايەلدىڭ اتىن ميشۋ دەپ الادى، ول تۇپنۇسقادا ميمي دەلىنگەن، دەفورجدى سول كۇيىنشە الادى. پۋشكيننىڭ كەي تۇستا تولىعىراق ايتىپ كەتەتىن سۋرەتىنە شاكارىم كوپ توقتاماي، بىرەر شۋماقپەن بەينەلەيدى دە، ىلگەرى وتەدى.

 

پۋشكيننىڭ "دۋبروۆسكيى" ون توعىزىنشى تاراۋمەن، ياعني دۋبروۆسكيدىڭ شەت ەلگە ءوتىپ كەتۋىمەن ءتامامدالادى. شاكارىمنىڭ قولىنان شىققان "دۋروۆسكيدىڭ اڭگىمەسى":

"كەتتى دە زاگرانيتسا - بوتەن ەلگە",

جايىلدى قىزىل وسەك تالاي جەرگە.

جانى اشىر ما، اقىلى جاناسار ما،

ءبىزدىڭ قازاق سورلىنىڭ بۇنداي ەرگە؟

زالىم كىم، پاراقور كىم، جازاسىز كىم؟

قايسىسى اق جۇرەكتى، قايسىسى سۇم؟

كەكتى كىم، كەكتى جەڭىپ كوشىرگەن كىم؟

ءبىلدىڭ بە كۇشتى ەكەنىن ماحاباتتىڭ؟ - دەگەن سوزدەرمەن بىتەدى. ءسويتىپ، XX عاسىر باسىندا الەمدىك پۋشكينياناعا تىڭنان كەلىپ قوسىلعان قازاق داستانىن جاڭا قىرى­نان بايىتتى. ەندەشە، ش.قۇدايبەرديەۆ جازعان "دۋبروۆسكي اڭگىمەسى" پۋشكين حيكاياتىنىڭ اۋدارماسى ەمەس، سونىڭ قايتا قازاقشا ولەڭمەن جىرلانعان فورماسى. پۋشكين فرازاسىنىڭ ولەڭمەن بەرىلگەن ءتۇرى، حيكاياتتىڭ داستانعا اينالۋى. شىعار­مانىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرىنىڭ اتتارى، ءىس-ارەكەتتەرى سول تۇپنۇسقا كۇيىندە قالعانى­مەن، قازاق دالاسىندا ءوتىپ جاتقانداي اسەرمەن سۋرەتتەلگەن. نەگىزى "دۋبروۆسكي اڭگىمەسى" مەن "بوران" 1908-1909 جىلدارى قاتار اۋدارىلسا كەرەك. "بوران" بەس- التى بەتتەن اساتىن شاعىن اڭگىمە، ونى شاكارىم 248 جول ولەڭگە ءتۇسىرىپتى. كەيبىر كىسى اتتارىنا جاساعان ءسال-ءپال وزگەرىسى بولماسا، مازمۇنى ساقتالعان. شاكارىمنىڭ "مارقۇم يۆان پەتروۆيچ بەلكين پوۆەستەرىنىڭ" ىشىنەن "دۋبروۆسكي" مەن "مەتەلدى" تاڭداۋى تەگىن بە، ال، ءبىرىنشىسى، اۋىل تۇرمىسىنا جاقىن دا، ەكىنشىسى قاشىقتاۋ تۇر عوي. جوق، الدە جاي ءبىر ەرمەك ءۇشىن جازا سالدى ما؟ پۋشكين پروزاسىنىڭ سيقىرى دا سوندا-اۋ: سىرت ادام قالاي كىرىسىپ كەتكەنىن ءوزى دە اڭعارماي قالادى. بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ەڭسەرىپ تاستاعان اۆتور كوڭىلىن جايلاعانعا ۇقسايدى. "بوراننىڭ" باستالىسى سول تۇپنۇسقاداعىداي ەكەن. "مىڭ سەگىز ءجۇز ون ءبىر جىل شاماسىندا، ون ەكىنشى جىلمەنەن اراسىندا" دەپ باستالادى. ساۆريلو ساگرولوۆيچ نيناندارىپ  دەگەن يمەنيەسىندە شالقىپ ءجۇرىپ جاتادى. "قىزى ماريا بەك سۇلۋ، ءھام ادەپتى. سول جىلى ون جەتىگە جاسى كەپتى". (پۋشكيندە قىزدىڭ جاسى ايتىلمايدى.) قوناقتار كارتا وينايمىز، قارىز الامىز دەپ، قىزدى كورىپ كەتىپ جۇرەدى. مارياعا ۆلاديمير دەيتۇ­عىن جاس وفيتسەر (پۋشكيندە ارميا پراپورششيگى) عاشىق ەدى.

 

بۇل سىردى بايبىشە مەن باي دا ءبىلدى،

ەكەۋىن جولىقتىرماس ايلا قىلدى.

ۆلاديمير كەلگەندە كەكەپ-مۇقاپ،

مىسقىلداپ ايتا بەردى قايداعىنى.

جارقىنىم، سيرەك كەلىپ اڭگىمەلەس،

بۇل قورا سولداتتاردىڭ لاگەرى ەمەس!

ەرتەڭدى-كەش ەسىكتى بوساتپايسىڭ،

ساندالعاندى ەش ادام ماقۇل دەمەس.

بەيۋاقىتتا قاقپانى تارسىلداتىپ،

ەپولەتىن، مەدالىن جىلتىلداتىپ.

وسىندايلار تىنىشتىق بەرمەدى عوي،

ەتەگىنەن قىلىشىن قىلتىلداتىپ.

قالتاسىنىڭ بوستىعىن ۇمىتىپ كەتىپ،

اسكەرىمسىپ توبەسى كوككە جەتىپ،

مۇنى نەگە سوعىسقا جىبەرمەگەن،

ءار قاقپادا قويعانشا تەنتىرەتىپ.

تۇپنۇسقادا وسى ءتورت شۋماق ءبىر-اق فرازانىڭ ىشىندە ءجۇر. قىزدىڭ اكە-شەشەسى ءۆلاديميردى "كەكەپ-مۇقامايدى", قىزىنىڭ كەزدەسۋىنە تىيىم سالىپ، جىگىتتى سالقىن قاباقپەن قابىلدايدى. پۋشكيندە قىز تۋعان ءۇيىن تاستاپ، جىگىتكە قاشار الدىندا شىم-شىتىرىق تۇستەر كورەدى. ءتۇسى جاقسى ەمەس. سىرتتا بوران ۇلي باستايدى. بۇل ارانى شاكارىم تاستاپ كەتەدى دە، بىردەن ماريانىڭ ۇيىنەن تۇندە ۇرلانىپ شىققانىن سۋرەتتەيدى. قىز سىرى اكە-شەشەسىنە بەلگىلى بولىپ قالادى. "جازىلسا وفيتسەرگە بەرمەك بولدى". "باي، بايبىشە حات جازدى وفيتسەرگە", "كەشۋ سۇراپ جاقىن­دىق ءىس قىلارعا". "ولسەم كەگىم كەتەدى ىشىمدە" دەپ، جىگىت سوعىسقا كەتەدى. "سول كەزدە فرانتسۋزبەن ورىس جاۋ بوپ، ءبوروبيننىڭ سوعىسى بولدى قاتتى" دەپ شاكارىم 1812 جىلعى جاعدايدان حابار بەرە كەتەدى.

 

بۇل سوعىس - ءتامام جانعا ءمالىم سوعىس،

كوپ ادام قىرعىن تاپقان زەڭگەر سوعىس،

باسىندا فرانتسۋزدار ماسكەۋدى الىپ،

اياعىندا قاشىرىپ جەڭگەن ورىس.

بۇل مىسال ءبىزدىڭ جاڭاعى پىكىرىمىزدى انىقتاي تۇسەتىن سەكىلدى. كوپ كىتاپ اقتارىپ وقىعان، ىزدەنگەن شاكارىمنىڭ قولىندا 1812 جىلعى ورىس-فرانتسۋز سوعىسى جايىندا دەرەكتى جيناق نە كوركەم دۇنيە بولۋى مۇمكىن. قازاق اقىنى بىلگەسىن ايتىپ وتىر، ايتپەسە، پۋشكينگە تۇزەتۋ ەنگىزبەك ويىندا جوق. سونىمەن، ۆلاديمير سوعىستا ولەدى. "جىعىلعانعا جۇدىرىق" دەگەندەي، اكەسى دە قايتىس بولادى. ماريا شەشەسىمەن ەكەۋى قالادى. باسقا جەرگە كوشىپ كەتەدى. سوعىس جەڭىسپەن اياقتالادى. جيىرما بەس جاسار پولكوۆنيك بەرمين مارياعا عاشىق، سويتسە دە، سۇيەتىندىگىن ايتا الماي مۇدىرە بەرەدى. "بىراق، بىراق... دەيسىڭ" دە توقتالاسىڭ، نە قىلسا ءبىر قىستالاڭ بار عوي سەندە" دەپ اقىن ايتقانداي، بەرمين قىزبەن ءبىر سىرلاسۋ ساتىندە:

 

بويىمدا قاتتى قايعى، ارمانىم بار،

اداسىپ ءبىر قىشلاققا بارعانىم بار.

تانىمايتىن ءبىر قىزبەن نەكەلەسىپ،

بايعۇستىڭ وبالىنا قالعانىم بار، - دەيدى.

ياپىراي، بۇل سوزىندە ءبىر كىلتيپان بار عوي دەپ ماريا: "مەن مۇنىڭدى ۇعا المادىم، تانىماساڭ قالايشا نەكەلەدى", سۇيمەي تاستاپ كەتتىڭ بە، نەگە الدادىڭ؟" دەگەن سوڭ بەرمين سىر اشادى. سويتسە، باياعى الاساپىران بوراندا، اپاس-قاپاستا شىركەۋدە بۇنىمەن نەكەلەسكەن، سۇيىسەرگە كەلگەندە باسقا بىرەۋ بوپ شىققان، سوسىن شىركەۋدەن شىعىپ قاشا جونەلگەن وسى بەرمين بولىپ شىقتى.

 

سوزىنەن و دا تانىپ ماريانى،

ەلجىرەپ شىقپاي قالدى ازەر جانى.

كوڭىلىمنىڭ كوزىنە ەلەستەيدى،

بەرميننىڭ كەشۋ سۇراپ جىلاعانى، - دەپ، اقىن "بوراندى" ءتامامدايدى. پۋشكين جەتەكتەپ، شاكارىم ەرىپ وتىرعان. جانە بەتالدى جۇرە بەرمەي، اڭگىمەنىڭ ءىزىن باسىپ "قيسىنىن تاۋىپ", كەستەسىن كەلتىرىپ، ءدامدى داستان ەتىپ اشىپ شىققان. اۆتور "دۋبروۆسكي اڭگىمەسىندە", "بوراندا" كەيبىر قازاق ۇعىمىنان قاشىقتاۋ ورىس لەك­سيكاسىن، فرانتسۋز سوزدەرىن، مۋزىكالىق شىعارمالاردىڭ اتتارىن ادەيى الىپ تاس­تاعان بولۋى كەرەك. پۋشكين تەكستەرىن تۇپ-تۋرا قايتالاماعانمەن، جالپى سيۋجەتتىك جەلىسىن ساقتاپ جىرلاعان. راس، كەيدە يرونيالى پۋشكين فرازاسى قازاقشاسىنان تابىلماي قالادى، كەيدە كەكەسىندى پۋشكين كۇلكىسىن ساقتاپ قالاتىنى دا بار، دەگەنمەن، سيرەك. بىرقاتار شىعىس ەلدەرىنىڭ ارعى-بەرگى زامانداعى اۋدارماشىلارى پۋشكيندى ەكىنشى تىلدەن، ياعني فرانتسۋز، اعىلشىن نە نەمىس تىلدەرىنەن العان. مىسالى، قىتايدا پۋشكيننىڭ "سىعانىن" پروسپەر مەريمەدەن الىپ تارجىمالاعان. شاكارىمگە ەكىارالىق ءتىلدىڭ قاجەتى شامالى ەدى، بىرىنشىدەن، ءوزى قازاقتىڭ جازباشا پوەزياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، ەكىنشىدەن، ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەدى. رەسەي ومىرىنەن حابارى مول جازۋشىنىڭ، پۋشكين پروزاسىنا بارۋىنىڭ وزىندە زاڭدىلىق، ۇيلەسىمدىلىك بار. ءسويتىپ، اباي، شاكارىم، ودان بەرى قازاقتىڭ حالىق اقىندارى پۋشكين پوەزياسىنىڭ، پروزاسىنىڭ سىرلى ەسىگىن اشىپ، پۋشكين تاقىرىبىن قىردا قايتادان جىرلاپ، ۇلتتىق ادەبيەتكە جاڭادان ءبىر تىڭ ءورىس اشىپ بەرىپ كەتتى.