وسى كۇنى قازاقستاندا ساقا ساياساتكەرلەردەن باستاپ ساباق وقىپ جۇرگەن "ساتقاقتارعا" دەيىن مۇناي تۋرالى اڭگىمە ايتۋعا قۇمار. كوشەدە دە، كۋحنيادا دا، كابينەتتە دە، كلاستا دا... كۋلۋاردىڭ بارىندە .. كۇبىر-كۇبىر. ماڭايدىڭ ءبارى مۇناي تۋرالى اڭگىمە. ال، وسى تىلدەرى قىشىپ تۇراتىن ايتقانبايلار مەن ايتقىشبەكتەردى جازعىرۋعا بولا ما؟ و نە دەگەنىڭىز؟! ورىسشا وراعىتساق، "ني - ني". قازىر بىرەۋدىڭ اۋزىنا بىرەۋ قاقپاق بولاتىن كەزەڭ كەلمەسكە كەتتى. ايقىن اكسيوما: كىسى بىتكەننىڭ كوبى ەگويست. ادام الدىمەن ءوزىن ويلايتىنى راس. قازاق فيلوسوفياسى: "بولىپ جاتسا - باسىڭا، سودان كەيىن - دوسىڭا" دەيدى. لوگيكا بار ما؟ بار.

وسى كۇنى قازاقستاندا ساقا ساياساتكەرلەردەن باستاپ ساباق وقىپ جۇرگەن "ساتقاقتارعا" دەيىن مۇناي تۋرالى اڭگىمە ايتۋعا قۇمار. كوشەدە دە، كۋحنيادا دا، كابينەتتە دە، كلاستا دا... كۋلۋاردىڭ بارىندە .. كۇبىر-كۇبىر. ماڭايدىڭ ءبارى مۇناي تۋرالى اڭگىمە. ال، وسى تىلدەرى قىشىپ تۇراتىن ايتقانبايلار مەن ايتقىشبەكتەردى جازعىرۋعا بولا ما؟ و نە دەگەنىڭىز؟! ورىسشا وراعىتساق، "ني - ني". قازىر بىرەۋدىڭ اۋزىنا بىرەۋ قاقپاق بولاتىن كەزەڭ كەلمەسكە كەتتى. ايقىن اكسيوما: كىسى بىتكەننىڭ كوبى ەگويست. ادام الدىمەن ءوزىن ويلايتىنى راس. قازاق فيلوسوفياسى: "بولىپ جاتسا - باسىڭا، سودان كەيىن - دوسىڭا" دەيدى. لوگيكا بار ما؟ بار.

قىسقاسى، ءبىر-اق رەت بەرىلەتىن ءومىردى اركىم ادەمى ءسۇرۋدى ارماندايدى. بۇل نيەتتى قۇپتاماسقا امال جوق. اينالىپ كەلگەندە ايتايىن دەگەنىمىز، قازاقستاندا تۋىپ، قازىر وسىندا تىرشىلىك كەشىپ جاتقان ءاربىر تۇرعىن قۇداي بەرگەن قارامايدىڭ قىزىعىن كورگىسى كەلەدى. سوندىقتان بولار، ول حح عاسىردىڭ سوڭىندا - ءححى عاسىردىڭ باسىندا ەلدىڭ مۇناي سەكتورىندا قوزعالعان  سەڭنىڭ باعىت-باعدارىن  ءجىتى قاداعالاپ وتىر. نەگە؟ ويتكەنى، مۇندا ونىڭ دا مۇددەسى بار. مەملەكەت مۇناي ءوندىرىسىن كەڭ ارناعا بۇرسا، ءبۇيىرى بۇلتيىپ شىعا كەلەتىنىن بۇرىننان باجايلاپ قويعان. سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدىڭ بەدەرىندە جاعدايى تاۋىرلەنىپ قالعانىن ءىشى سەزسە دە، ونىسىن سىرتقا شىعارۋعا ءالى ەرتەلەۋ ەكەنىن دە بىلەدى. ويتكەنى، جاعدايى بۇرىنعىدان دا گورى جاقسارا تۇسكەنىن قالايدى. "قاجەتتىلىكتى قاناعاتتاندىرۋ جاڭا ءبىر قاجەتتىلىكتى تۋدىرادى". ديالەكتيكالىق ماتەرياليزمنىڭ وسى قاعيداسىن  ول باسقالارعا ءتۇسىندىرىپ بەرە الماۋى مۇمكىن. دەسەك تە، "ديامات" ونىڭ تۇيسىگىندە اتويلاپ تۇر. بىراق اتاي كورمەڭىز، ونى بىرەۋگە بارىپ تاپتىشتەۋدىڭ قاجەتى نە؟! ودان دا جاڭا قاجەتتىلىكتەردىڭ قام-قارەكەتىمەن كۇن كەشكەن دۇرىس. پارادوكستىڭ كوكەسى سول، مۇنداي جاعدايدا الگى ادام ماسەلەنى شەشۋگە قاتىسا المايدى، قاتىسۋعا دا قۇشتار بولىپ وتىرعانى شامالى. ويتكەنى، بۇل "ماسشتابنىي" ماسەلە عو. ال، «قوعامنىڭ قاراپايىم مۇشەسى» اس ۇيدە تاماق ءىشىپ وتىرىپ "پوست-فاكتۋم وبسۋجدەنيەگە" ارالاسسا دا جەتىپ جاتىر. سوندىقتان دا ول جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەيتىن ۇكىمەت جانە تاعى سول سياقتىلاردىڭ تاۋسىلمايتىن تىرلىگىن "تەمىر جاشىكتەن" كۇن سايىن كوز الماي قاداعالاپ وتىرۋ ءۇشىن عانا جاراتىلعانىن تۇندە ۇيقىسىنان وياتىپ سۇراساڭ دا جاڭىلماي دالەلدەپ بەرەدى. ۇلكەن وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ەلدە ادەمى ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن كىسى ازىرگە باقىلاۋشىلىق رولدەن ءارى اسا الماي وتىرعانى جانعا باتادى. ەڭ سوراقىسى، ۇكىمەتتىڭ يىعىنا ىلگەن شارۋاسى ورىندالعانىن ەستىسە - "بارەكەلدىسىن" ايتسا ايتتى، ايتپەسە ول دا جوق. ەگەر بيلىك باسىنداعىلارعا تاپسىرعانى ءالى ىسكە اسپاي  جاتسا شە؟  ء"وي، سەندەردى دە" دەپ كوپشىگىن باسقا قولتىعىنىڭ استىنا اۋىستىرىپ، قايتا جاتا كەتەدى. نە شارا، كۇن ۇزاققا ديۆاندا كەرىلەتىن ادامنىڭ قولى جۇمىس ىستەمەيدى، سوسىن اۋزىنا تىنىم بولمايدى. بار گاپ وسىندا جاتىر. سوتسياليزمنەن قالعان سارقىنشاق!

حالىق - پرەزيدەنت - پارلامەنت -ۇكىمەت - حالىق. بىلاي قاراعاندا، وتە قاراپايىم مەملەكەتتىك جۇيە. بىراق، مۇنىڭ قانشالىقتى قيىن قۇرىلىم ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ جۇمىر باستى پەندەنىڭ ءبارىنىڭ بىردەي پەشەنەسىنە  جازىلماعان بولۋى كەرەك. ءشوپ باسىن سىندىرمايتىنداردىڭ ءوز ومىرلەرىنە وزدەرى "جالوبا" ايتقاننان ارىگە جۇرمەيتىنى شارتتى رەفلەكسكە اينالىپ كەتكەنى ءوز الدىنا، مۇناي ماڭايىنداعى پسيحولوگيانىڭ دا قۇرامداس بولىگىنە كىرىپ وتىرعانى قينايدى. ءبىز بارلىق ء"وشىمىزدى" جوعارى جاقتان العاندى جاقسى كورەمىز. قۇدايشىلىعىمىزدى قاسىمىزعا شاقىرعىمىز كەلمەيدى. توبەدەن تومپەشتەۋگە بەيىم تۇرامىز: "ۇكىمەت ءبىزدى ارابتار سياقتى نەگە ۇلدە مەن بۇلدەگە وراماي وتىر، وسى؟"

كىسىنىڭ كوزىن شىندىققا بۇرۋ ءۇشىن دالەلگە كوشكەننەن قىزىعى جوق. بىرىنشىدەن، اراب قارامايى قورىنىڭ قاسىندا ءبىزدىڭ بارىمىز تەڭىزدەگى تامشىداي كورىنەتىنى   كوممەنتاريدى كەرەك ەتپەيدى. ماقالانىڭ ىشىنە كولدەي كەستە كەلتىرىپ، سايتان اياعىن سىندىراتىن تسيفرلاردى سامساتىپ اۋرەگە تۇسپە-گەنىمىزگە عافۋ ەتىڭىز. كومپيۋتەرگە كىرسەڭ ىزدەگەنىڭ ءاپ-ساتتە تابىلاتىن ىسپەن ارامتەر بولعىمىز كەلمەدى.

ەكىنشىدەن، "ۋاقىت فاكتورى" دەگەن كاتەگوريانى قايدا قوياسىز؟ مۇناي -اسپاننان جاۋىپ جاتقان التىن تەڭگە ەمەس، جەتى قات جەردىڭ استىنداعى بايلىق. قارامايدى قارجىعا اينالدىرعانعا دەيىن تالاي توتاناقتى باستان وتكەرەتىنىمىزدى مۇندالاعان مۇناي مۇنارالارىنىڭ ماڭىندا جۇرگەندەردەن سۇراڭىز. بۇرىن  قازاقستاننىڭ قارا التىنىن قازاق ەمەس، ماسكەۋ قاداعالاپ وتىراتىن. ارجاعى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال، ءبىز سول سابىلىپ ءجۇرىپ اۋپىرىمدەپ جيناپ الاتىن يدەولوگيالىق ميلليارد پۇت استىقتىڭ بۋىمەن كۇن كەشكەنىمىزدى ءالى ۇمىتا قويماعان شىعارمىز. سول كەزدىڭ مەرزىمدى باسىلىمدارىن اقتارساڭىز، مۇناي تۋرالى تۇششىمدى ءبىر ماتەريال تاپپايسىز. ەسەسىنە گازەت بەتى "استىقتى القاپقا" اينالىپ كەتكەنىن كورەر ەدىڭىز. ەرتەرەكتە قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىنىڭ مۇناي فاكۋلتەتىنە اتىراۋداعى قارت مۇنايشىلاردىڭ بالالارىنان باسقالار قۇجاتتارىن تاپسىرۋعا ارلاناتىن. ال، قازىر وزگە ەلدەگى بولسىن، وزىمىزدەگى بولسىن، مۇناي فاكۋلتەتتەرىنە قازاق بالاسىنىڭ وقۋعا ءتۇسۋى مۇمكىن بە؟ يەگىڭىز قىشىماي-اق قويسىن. مۇرنىڭىز باتپايدى. قازىر مۇنايدىڭ ىشىندە ماي-ماي بولىپ ءجۇرۋ ءۇشىن باتپان باسەكە! نەگە؟ نەگەسى سول، قازىرگى قىپ-قىزىل كونكۋرەنتسيانىڭ ارجاعىنان بولاشاقتاعى جاپ-جاسىل "جاقسى قاعازدىڭ" باسى قىلتيىپ تۇر. مىنە، سىزگە "ۋاقىت فاكتورى".

ۇشىنشىدەن، اراب الەمى مەن قازاقستانداعى ەنەرگەتيكالىق بۋمنىڭ اراسىن اتتاي الپىس جىل ايىرىپ تۇرعانىن قازىر ەشكىم ايتقىسى كەلمەيدى. سەبەبى، مۇنى جارياعا جار سالۋ  ماناعى اتتارى "ا"-دان كەلەتىندەر ءۇشىن وتە ءتيىمسىز. سوندىقتان دا...

دايەكتەمەمىزدى ودان ءارى جالعاستىرا بەرۋ پالەندەي قيىندىق تۋدىرمايدى. دەگەنمەن، بۇكىل بايلىعى تەك ءال ساۋد مونارحياسىنىڭ قولىندا وتىرعان ارابيادان گورى ءوزىمىزدى بىزدەگىدەي ەلدىڭ  يەسى حالىق بولىپ تابىلاتىن سولتۇستىكتەگى كورشىمىزبەن سالىستىرساق، الدەقايدا وبەكتيۆتى كورىنىسكە تاپ بولامىز.

باسىبايلى بايقاعانىمىز، جاراتىلىستىڭ كوپتەگەن پارامەترلەرى بويىنشا ءبىزدىڭ رەسەيدەن ايىرمامىز وننىڭ بىرگە شاققانىنداي. بۇل - ارينە، ىقتيمالدىلىق تەورياسىنا بايلانىستى ەكەنى تاپتىشتەمەسەڭ دە تۇسىنىكتى نارسە. باسقاسىنىڭ باسىن ءبۇتىن قالدىرىپ، بۇگىنگى اڭگىمەگە قاتىستى ەكى ولشەمدى عانا الايىق. كومىرسۋتەگى كولەمى. رەسەيدە جىلىنا 300 ميلليون توننا شىعادى. ءبىز قازىر ون ەسە از وندىرەمىز. ەكى ەلدىڭ حالىق سانىنا كوز جۇگىرتەيىك. تۋرا وسىنداي پروپورتسيا. بۇل كورسەتكىشتەر دارىحاناداعىداي سونشالىقتى ءدال بولماۋى مۇمكىن. بىراق، قارايلاس ەكەنىنە ءباس تىگەمىز.

ەندى قاراڭىز. قۋات كوزدەرىنە دەگەن ىنتىقتىعىمىز ءبىر مەزگىلدە باستالعانىمەن، سول قىزىعۋشىلىقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بىزگە قاراعاندا مۇمكىندىگى الدەقايدا كوبىرەك رەسەيدىڭ ۇشپاققا شىعىپ كەتكەنى قايسى؟ اسىرەسە، وسىعان نازار اۋدارايىقشى. ال، كوبىرەك دەپ وتىرعانىمىز، كەڭەس وداعى كەزىندە بۇكىل كەنىشتەردە جاسالعان  بارلاۋ، زەرتتەۋ، وڭدەۋ جۇمىستارى مالىمەتتەرىنىڭ ءبارى ورىستاردىڭ مۇراسىندا قالعانىن قازىر جاسىرىپ كەرەگى نە؟ مۇنىڭ استارىن ەرىككەننەن قوپارىپ وتىرعان جوقپىز. بۇل مالىمەتتەر - وقۋشىلار ءبىر بىرىنەن لەزدە كوشىرىپ الا قوياتىن ديكتانت ەمەس. قىرۋار قارجى تۇرادى. ماسەلەنىڭ ءتۇپ توركىنىن تۇسىنگەن بولارسىز.

ءبىز باعا بەرمەي-اق قويالىق. شەتەل ساراپشىلارىنىڭ تالداۋىنا جۇگىنسەڭىز، تمد ەلدەرى اراسىنداعى ەكونوميكالىق ديناميكا دوداسىندا قازاقستان كوش باستاپ كەلەدى. باق بىتكەننىڭ ءبارى جارىسا جازىپ جۇرگەن جايتقا ءبىز دە جارماساتىن بولساق "وندا ءبىزدىڭ پرەزيدەنت تە، ۇكىمەت تە، باسقالارى دا قولدا بار مۇمكىندىكتەردى سارقا پايدالانىپ وتىرعانعا ۇقسايدى" دەگەن وي ءتىلدىڭ ۇشىنا تىرەلىپ تۇر. ەڭ باستىسى، بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارى بىرلەسە وتىرىپ، قارا جەردىڭ استىنداعى قازىنانى حالىق يگىلىگىنە اينالدىرۋدىڭ ءتيىمدى مەحانيزمىن تاپقان سياقتى. تەتىگى تابىلعان سوڭ قيۋى كەلمەيتىن ءىس بار ما؟ شىداپ باعىڭىز!

وسى ۋاجدەن كەيىن "بۇدان دا جامان كۇنىمىزدە تويعا بارعانبىز، الايدا الداعى كۇن الداماعاي" دەپ وتىرعان ادەمى ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن ادام كوز الدىمىزدا تاعى دا كولبەڭدەپ تۇر. كولبەڭدەمەگەندە، اڭگىمەنى سول كىسىگە قاراتىپ ايتىپ وتىر ەمەسپىز بە؟!  ءمان-ءجايدى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن.

...ساياساتى

قاساڭدىق پەن توماعاتۇيىقتىقتىڭ ەشقاشان ابىروي اپەرمەيتىنى ۇنەمى جادىندا جۇرەتىن ەلباسىمىز ءوز ۇستانىمىن جۇمىر جەردىڭ تولعاعى جەتكەن توقسان توعىز پروبلەمالارىمەن ساباقتاستىرا جاسايتىنىن  ونىڭ  سىرتقى ساياساتتاعى تاجىريبەسىنەن انىق اڭعاراسىز.  ءيا، قازاقستان رەسپۋبليكاسى گەوساياسي دەڭگەيدەگى ەلدەر قاتارىنا الدەقاشان قوسىلدى. مۇنىڭ ەكى باستى فاكتورى بار. بىرىنشىدەن، ءبىر باسىمىزدان جىرتىلىپ ايىرىلاتىن قازبا بايلىعىمىز عالام نازارىن الابوتەن اۋدارىپ  وتىر. ازۋى التى قارىس اقش-تى ايتپاعاندا، مۇنايدىڭ ءيىسى مۇرنىنا بارا بەرمەيتىن فرانتسيانىڭ ءوزى  قازاقستاننىڭ وسى سەكتورىنا بۇگەجەكتەمەي-اق ەنگەنىن ەل بىلەدى. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدەگى تۇراقتىلىقتىڭ بارلىق ءتۇرى دە وزگە مەملەكەت ىسكەرلەرىنىڭ  ينۆەستيتسيالىق تۇرعىدان ساياسي جانە ەكونوميكالىق تاۋەكەلگە بارۋىنا  جول اشتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ماسەلەنى ىلعي دا ەكونوميكالىق جانە گەوساياسي تۇرعىدان قاتار قاراستىراتىنى دا سوندىقتان بولسا كەرەك. قازاقستان قازىرگى تاڭدا شيكىزات كوزى عانا بولىپ قالعىسى كەلمەيدى، سول ارقىلى دۇنيەجۇزىلىك گەوساياساتقا اسەر ەتۋگە ۇمتىلىپ وتىر. نەسى بار، قۇپتارلىق قادام.

مۇناي جانە گاز ونەركاسىبى - ەلىمىزدەگى ستراتەگيالىق سالا. قازىر قازاقستان دالەلدەنگەن قورى جاعىنان الەمدە 10-ىنشى ورىندا تۇر. سوڭعى ەكى جىلدا قازاقستاننىڭ كەن ورىندارىنان شيكىزات شىنىندا دا قارقىندى وندىرىلۋدە. مۇناي مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدى. كاسپي قايراڭىنان كومىرسۋتەگىنىڭ مول قورى تابىلعالى بىزگە جەر ءجۇزى بۇرىنعىدان دا بەتەر كوز تىگە باستادى. بۇل قارقىنىمىزبەن تورتكۇل دۇنيەنى "قازاق مۇنايى" دەگەن قۇبىلىس جايلايتىن كەزگە دە ەندى ءبىر ون جىلدا جەتە قاباتىن شىعارمىز. الايدا، اقش اكىمشىلىگى مۇنايلى ەلدەردى ءوز ويىنىنىڭ قۇرالىنا اينالدىرىپ العانىن ايداي الەم بىلمەي وتىرعان جوق. سول ويىننىڭ قارماعىنا قازاقستان تۇسپەگەي دەپ تىلەيسىڭ. راسىندا دا اش ىشەكتەي سوزىلىپ كەلە جاتقان كاسپي پروبلەماتيكاسى اسا قىراعىلىقتى، ۇلتتىق مۇددەنىڭ قاۋىپسىزدىگىن تالاپ ەتەدى. ءدال وسى جەردە ايتا كەتەر ءبىر ءجايت، نۇرسۇلتان نازارباەۆ وسىدان جەتى جىل بۇرىن "قازاقستان-2030" ستراتەگياسىندا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى ەل ساياساتىنداعى ەڭ ءبىرىنشى باسىمدىلىق رەتىندە قابىلداعانى دا تەگىن ەمەس-اۋ!

حالىقارالىق مامىلە جۇرگىزۋ، ەل وندىرىسىنە ينۆەستيتسيا تارتۋ، قاۋىپسىزدىگىمىزدى ساقتاۋ سياقتى  ماسەلەلەر جونىندە جىلدار بويى جيناقتالعان  ءتول تاجىريبەمىزگە سۇيەنە وتىرىپ مەملەكەت باسشىسى مۇناي-گاز سالاسىنداعى الەمدىك دەڭگەيدە قوردالانىپ قالعان بارلىق پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ ۇتىمدى جولدارىن ۇسىنۋدان ءبىر شارشاعان ەمەس.

بارشاعا بەلگىلى، كەڭەستىك كەزەڭنەن كەيىنگى كەڭىستىك ساياسي كارتانى تىپتەن وزگەرتىپ جىبەردى. سونىڭ سالدارىنان كاسپي قايراڭىنداعى بايلىقتان بەس بىردەي مەملەكەت ۇمىتكەر بولىپ شىعا كەلدى. تەڭىز تابانىنداعى ۇلەس جەردى انىقتاۋ - ءبىر كۇننىڭ، ءبىر جىلدىڭ پروبلەماسى ەمەس. "گوردي ءتۇيىنى" ءتىپتى سان تولقىن ۇرپاقتىڭ قاتىسۋى ارقىلى عانا شەشىلەتىنى دە كەيىنگى كەزدە اشىق ايتىلىپ ءجۇر. دەي تۇرعانمەن، بۇل ماسەلەدە قازاق ەلى اركەز دايەكتى ساياسات ۇستانۋدا. قازاقستان كاسپي شەلفى شەكاراسىن رەتتەۋگە بايلانىستى ءبىر دە ءبىر ساياسي-ەكونوميكالىق كەزدەسۋدەن تىس  قالعان جوق. ول كورشىلەس رەسەيمەن  بىرىگە وتىرىپ، تەڭىزبەن شەكتەسىپ جاتقان باسقا ەلدەرگە ۇلگى كورسەتىپ كەلەدى.

سونىڭ مىسالى، 2003 جىلى كوپتەن بەرى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى ءۇش داۋلى مۇناي كەنىشى تۋرالى ماسەلەنىڭ تاعدىرى شەشىلدى. حۆالىنسكوە مەن تسەنترالنوە كەنىشتەرى تەڭ ءبولىنىپ، باقىلاۋ قۇقىعى رەسەيگە جۇكتەلدى. ال، قۇرمانعازى كەنىشىنىڭ 50 پايىزى قازاقستان جاعىنا ءوتىپ، 25 پايىزىنا رەسەي، قالعان 25 پايىزىنا كوممەرتسيالىق ماقساتتاعى كومپانيالار يەلىك ەتتى. بارلىق جۇمىستار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىنا سايكەس جۇرگىزىلەتىن بولدى. ەكى جاقتىڭ مۇنداي كەلىسىمگە توقتاۋى كاسپي جاعالاۋىنداعى باسقا  مەملەكەتتەردىڭ دە بارلىق تاراپقا ءتيىمدى، دۇرىس شەشىمگە كەلۋىنە يگى اسەرىن تيگىزەدى دەگەن سەنىم بار.

ەلباسى الداعى ۋاقىتتا كاسپي پروبلەماتيكاسىن اسكەري كۇش قولدانۋدان باس تارتۋ تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلداۋ ارقىلى شەشۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن جان-جاقتى قاراستىرۋدى تالاپ ەتۋدە. ول سوڭعى كەزدە بۇل ماسەلەدە "كاسپيدەگى تۇراقتىلىق پاكتىسىن" قابىلداۋ قاجەتتىگىن ومىرشەڭ كونتسەپتسيا رەتىندە ۇسىنىپ ءجۇر. ءححى عاسىر گەوساياساتتاعى بارلىق ماسەلەلەردىڭ تەك بەيبىت مامىلەگە كەلۋ ارقىلى شەشىلۋى عانا الەمدەگى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتە الاتىنىن دالەلدەپ بەردى. سوندىقتان دا قاتپارى كوپ قارت كاسپيدىڭ پروبلەمالارىن شەشۋدەگى ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بارلىق باستامالارى مەن ۇسىنىستارى الداعى ۋاقىتتا دا باسقالاردان قولداۋ تابا بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

...تاجىريبەسى

ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارى قازاقستان ءوز بايلىعىن ءوزى يگەرە الماعانىن قايتا-قايتا ايتا بەرگەننەن كەلىپ-كەتەر پايدا بار ما؟ تۇرالاپ قالعان تۇل ەكونوميكادان كوز كورىپ، قۇلاق ەستىمەگەن "قايداعى ءبىر" نارىقتىق قاتىناستارعا كوشۋ بارىسىندا قارجىمىزدىڭ بولماعاندىعىنان شەت ەل الپاۋىتتارىنا الاقان جايعانىمىزدى ەندى ەسىمىزدى جيعاندا ءتۇسىندىرىپ جاتقانىمىز كۇپىرلىك. ودان دا بۇگىنگى تىرشىلىگىمىزدى بايانداعانىمىز بۇرىس بولماس.

بۇگىن قازاقستان مول مۇنايدىڭ قۇدىعىنا شەلەگىن سالعالى تۇر. جاقىن ارادا كاسپي قايراڭىندا قازاقستاننىڭ جاڭا كەنىشتەرىن يگەرۋ باستالادى. "كاسپي كۇلشەسىنەن" قۇر قالماۋ ءۇشىن بۇل ويىنعا قاتىساتىنداردىڭ بارلىعى دا قازىر جاپاتارماعاي جانتالاس ۇستىندە. شەتەلدىك ونداعان كومپانيالار جەڭدەرىن ءتۇرىپ، "تەندەر" دەگەن جارىقتىقتى كۇنى-ءتۇنى كوز ىلمەي كۇتىپ وتىر.

ال، ءبىز نە ىستەپ جاتىرمىز؟ بۇل جولى دا بارلىعىن شەت ەلگە ءبولىپ بەرىپ، "بونۋس پەن ءرويالتيدى بەرگەن قۇدايعا شۇكىر" دەپ، ازعا ءماز بولىپ وتىرا بەرەمىز بە؟ جوق، تاقسىر. قازاقستان بۇدان ون جىل بۇرىنعى قازاقستان ەمەس. ءبىز قازىر ءبىراز العا جىلجىدىق. ءبىز الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، كوپ نارسەنى ۇيرەندىك. ءبىز حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي جۇمىس ىستەپ، ءوز بايلىعىمىزدى ءوزىمىز يگەرەتىن كۇنگە دە كەلدىك. ءبىز ءونىم ءوندىرۋ مەن ونى تاسىمالداۋدى ءبىر رەتكە كەلتىرەتىن زاڭدىق بازا قالىپتاستىرىپ الدىق. ەلىمىزدە مەنەدجمەنت پەن ماركەتينگتى تولىق مەڭگەرگەن بىلىكتى مامانداردىڭ ۇلكەن شوعىرى پايدا بولدى. ءبىز ەندىگى جەردە قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن كىرمە كومپانيالارمەن ۇزەڭگى قاعىستىراتىن حالگە دە جەتتىك. قىسقاسى،  شەتەلدىكتەرگە اقىمىزدى جىبەرمەيتىندەي دارەجەگە اتباسىن تىرەپ تۇرمىز.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋى ءۇشىن ەكى جىل بۇرىن بولعان جاعدايدى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن باجايلاپ ايتساق، اڭگىمەمىزدىڭ بويىنا قان جۇگىرە تۇسەتىن سياقتى. 1993 جىلى تەڭىز كەنىشىن يگەرۋگە العان "تشو" كومپانياسى كەلىسىمشارتتا كورسەتىلگەن  جوبالىق قۋاتتىلىقتى ون جىل بويى جورتا يگەرمەي جاتىپ الدى. سەبەبى،ولار مۇنايى وزىنەن-ءوزى اتقىلاپ تۇرعان جەردەن جىل سايىن 12 ميلليون توننا ءونىم الۋعا قول جەتكىزسە، بىزگە قوسىمشا 210 ميلليون دوللار قارجى تولەۋى ءتيىس ەدى. كەزىندە ءوزىمىز قولىمىزدىڭ قىسقالىعىنان يگەرە الماعان ەڭ جاس كەنىشىمىزدىڭ قۇلاعىنا يە بولىپ وتىرعان ولاردىڭ كورەر كوزگە جاساعان قىلىعى ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ دە نامىسىن قامشىلاسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە كەنىشتەگى مۇناي كەشەنىنىڭ ەكىنشى بۋىنىن سالۋ جونىندە دە ءجون-جوسىقسىز اڭگىمە قاپتاپ، كەيبىر قيتۇرقىلىقتاردىڭ باسى قىلتيا باستادى. ۇكىمەت باسشىلارى بۇدان ءارى شىدامادى، بىلەم. ءبىزدىڭ جاق شەتەلدىكتەرگە ماسەلەنى مايموڭكەلەتپەي، توتەسىنەن قويدى!  وركەنيەتتى تالاپقا باسىم كوپشىلىگى امەريكالىقتار بولىپ تابىلاتىن بىرىككەن كاسىپورىن قارسى پىكىر ايتاتىنداي  ەمەس ەدى. ءسويتىپ، تشو-نىڭ ەڭ باستى شەشىمدەرىنە توسقاۋىل قويۋ قۇقى بار اكتسيانى بەكەر ۇستاپ وتىرماعانىمىزدى شەتەلدىكتەرگە ءبىرىنشى رەت مويىنداتتىق.

وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن وسى جەردە مىنا ءجايتتى ايتا كەتۋ كەرەك سەكىلدى. قازاقستاننىڭ تشو-داعى ۇلەسى - 20 پايىز.  بىراق، بۇل - بلوك قوياتىن اكتسيا. باسقاشا كەستەلەسەك، قازاقستان قارسى داۋىس بەرگەن جاعدايدا بىرىككەن كاسىپورىننىڭ ەشقانداي شەشىمى قابىلدانبايدى. ءبىز ءوز مۇددەمىزدى وسىلاي قورعاپ قالدىق. ال، شەتەلدىكتەردى ساباسىنا تۇسىرۋدەن نە ۇتتىق؟

بىرىنشىدەن، تشو رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنە 2003-2005 جىلدارى اعىمداعى سالىعىنان باسقا 810 ميلليون دوللار تولەيتىن بولدى. ەگەر مۇناي باسىندا وتىرعان باسشىلارىمىز ماسەلەنى تىكەسىنەن قويماعاندا الداعى بەس جىل ىشىندە 1 ميلليارد دوللار زيان شەگەتىن ەدىك.

ەكىنشىدەن، ءوندىرىستى كەڭەيتۋگە 20 پايىزدىق اكتسيا كولەمىنە سايكەس ءبىز دە قاراجات جۇمساۋعا ءتيىسپىز. جوق جەردەن ول قارجىنى  قايدان الدىق؟ ەگەر تولەمەسەك ەرتەڭ كىرىس بولۋگە كەلگەندە تاعى ۇتىلاتىنىمىز انىق. سوندىقتان تابانداپ وتىرىپ تاعى دا ولاردى ءبىز ءۇشىن زاەم تارتۋعا كوندىردىك.

ۇشىنشىدەن، تشو جوعارىداعى  210 ميلليون دوللار قارجىنى  تەز ارادا قورجىنىمىزعا قۇيۋعا كەلىستى. ءبىر قىزىعى، كوپ ۇزاماي ولار جوبالىق قۋاتتىلىعىنا جاقىنداي ءتۇستى. بۇل دا پايدا بولدى. سالىق كوبەيدى.

تورتىنشىدەن، امورتيزاتسيا ءۇشىن مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ الداعى ءۇش جىلداعى شىعىنىن وتەۋ ءۇشىن شەتەلدىكتەر 600 ميلليون دوللار وتەم جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. مىنە، ەسە جىبەرمەۋگە ۇيرەنۋ دەگەنىمىز وسى بولار.

...ءوندىرىسى

ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، "كاسپي ويىنىنا" قاتىسۋدىڭ تىڭ تاسىلدەرىن  قاراستىرا كەلىپ ەلباسىمىز 2002 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ەل كۇتپەگەن باتىل بەتبۇرىس جاسادى. "قازاقويل" ۇلتتىق مۇناي كومپانياسى مەن "مۇناي جانە گاز تاسىمالى" كومپانيالارى بىرىكتىرىلىپ، ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى "قازمۇنايگاز" ۇلتتىق كومپانياسى" اق-ى قۇرىلدى. ءسويتىپ، بۇدان بەس جىل بۇرىنعى سحەما باسقا ارناعا بەت الدى. قوعامدا بولىپ جاتاتىن قۇبىلىستارعا ءبىر كۇڭكىلدەپ قالاتىن ادەتىمىزگە باسىپ، باستاپقىدا حولدينگتىڭ  قۇرىلۋىنا وراي ءبىراز الىپقاشتى اڭگىمەلەردىڭ باسىنا سۋدى اياماي-اق قۇيىپ تاستادىق: ء"ىستىڭ مۇددەسىن ويلاعان  شارۋاعا ۇقسامايدى. بىرەۋلەردى ىعىستىرۋ ءۇشىن ادەيى جاسالعان جىمىسقى تىرلىك ەمەستىگىنە كىم كەپىلدىك بەرەدى". تاڭ قالارلىعى،  كوپ ۇزاماي وسى سوزدەردىڭ ءبارى دالادا قالدى. "يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى" دەگەن دە - قازاقتىڭ ءبىر كەرەمەت ماقالى. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ۋاقىت قابىلدانعان شەشىمنىڭ دۇرىستىعىن تولىق دالەلدەپ شىقتى. ۇلكەن مۇنايدىڭ سۇلباسىن الدىن الا سەزۋدىڭ ءبىر مىسالى وسى بولدى. دەسە دە ادامدار ءالى دە بولسا توسىن ىسكە توسىرقاي قارايتىنىن قويار ەمەس. كىم ءبىلسىن، بۇل دا ءومىردىڭ ءبىز  ۇقپايتىن قۇپياسى بولۋى ابدەن مۇمكىن!

مۇناي-گاز سالاسىندا ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ بۇگىنگى تاڭداعى وزەكتى ماسەلە ەكەنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەيتىن سياقتى. سوعان قاراماستان بۇل بىرىگۋدى ۇيىمدىق تۇرعىدان ەمەس، قايتا كەرىسىنشە بارلىق تەحنيكالىق رەسۋرستاردى ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرۋ تۇرعىسىنان قابىلداۋ قاجەت. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ەكونوميكالىق مۇددە جوعارى تۇرعان جەردى قازبالاي بەرۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇنداي ينتەگراتسيا - الەمدىك تاجىريبەدە كەزدەسىپ جۇرگەن ءۇردىس.

بيزنەس بازارىندا ءوز ارىپتەسىڭدى تاۋىپ، باسەكەگە ءتۇسۋ - بالانىڭ ويىنى، باقسىنىڭ جىنى ەمەس. سوندىقتان دا ستراتەگيالىق ارىپتەستەر ءۇشىن اشىق جۇمىس جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋ شارت. العاشقى كۇننەن جاڭا ءيميدجىن قالىپتاستىرىپ ۇلگەرگەن "قاز-مۇنايگاز" ۇلتتىق كومپانياسى  رەسپۋبليكانىڭ مۇناي-گاز سەكتورىندا قولايلى ينۆەستيتسيالىق احۋالدى قالىپتاستىرىپ، ءوز قىزمەتىنىڭ جان-جاقتىلىعىمەن جانە كەڭ اۋقىمدىلىعىمەن ەرەكشەلەنىپ كەلەدى.

... تاسىمالى

كومپانيانىڭ تاعى ءبىر باستى مىندەتى - قازىرگى جۇمىس ىستەپ تۇرعان مۇناي-گاز تاسىمالى ينفراقۇرىلىمىن جاڭارتۋ جانە جاڭا جەلىلەر سالۋ، شيكىزات سالاسىنداعى جوبالارعا حالىقارالىق ينۆەستيتسيا تارتۋ ىسىندە مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ. سونىمەن قاتار تاسىمال ينفراقۇرىلىمىن ودان ءارى دامىتۋ جۇمىستارىن دا بارىنشا تەزىرەك جۇرگىزۋ كەرەك. قازاق مۇنايىن الەمدىك قۇبىلىسقا اينالدىرۋدا بۇل مىندەتتى دە ورىنداۋ كەرەك.   ءبىزدىڭ بۇل ورايدا بەلسەنە قاتىسقان جوبامىزدىڭ ءبىرى تەڭىز - نوۆورەسەي (كاسپي قۇبىر كونسورتسيۋمى) قازىر باتىس قازاقستان كەنىشتەرىن قارا تەڭىزدىڭ رەسەيلىك جاعالاۋىمەن بايلانىستىرىپ تۇر.

"قازمۇنايگاز" قازاقستاندىق كومپانيالاردىڭ اراسىندا ەڭ ءبىرىنشى بولىپ حالىقارالىق قور رىنوگىندا 150 ميلليون دوللار كورپوراتيۆتىك وبليگاتسيا شىعارىپ، كقك مەن اتىراۋ - سامارا مۇناي قۇبىرىنا اقتوبە مۇنايىن جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەتىن كەڭقياق - اتىراۋ قۇبىرىن سالىپ ءبىتىردى.  وسىلايشا بۇعان دەيىن امالدىڭ جوعىنان باسەكەگە تۇسە الماي، ءونىمىن ورسكىدەگى زاۋىتقا ارزان باعامەن وتكىزىپ كەلگەن اقتوبە وبلىسى ەكسپورتتىق مۇناي قۇبىرلارى ارقىلى الەمدىك رىنوگقا شىعۋعا مۇمكىندىك الدى. بۇل ەلىمىزدىڭ مۇنايىن ءبىر ارناعا عانا قوسىپ قويمايدى، سونداي-اق ستراتەگيالىق "عاسىر جوباسى" دەپ اتالىپ جۇرگەن باتىس قازاقستان -باتىس قىتاي مۇناي قۇبىرىنىڭ باستاۋى بولىپ ەسەپتەلەدى.  ال، ونىڭ ەكىنشى كەزەڭى رەتىندە قابىلدانعان اتاسۋ-الاشانكوۋ قۇرىلىسى دا بيىل باستالىپ كەتتى.

كومىرسۋتەگى شيكىزاتىن تەڭىز ارقىلى تاسىمالداۋ پروبلەماسى دا نازاردان تىس قالعان جوق. ۇلتتىق كومپانيانىڭ ەنشىلەس كاسىپورنى بولىپ تابىلاتىن "قازمورترانسفلوت" كاسپي، قارا تەڭىز جانە جەرورتا تەڭىزى باسسەيندەرىندە وتاندىق تەڭىز فلوتىن قۇرۋ، ءوزىمىزدىڭ كەمە جوندەۋ بازاسىن  جاساۋ ارقىلى بالاما تاسىمالدى قالىپتاستىرۋ جولىندا ءبىراز شارۋانىڭ باسىن قايىردى.

ۇلانعايىر ىستەر نە ءۇشىن اتقارىلىپ جاتىر؟ قازاقستان مۇنايىن الەم رىنوگىنا بارىنشا كوبىرەك شىعارىپ، ەل يگىلىگىن مولايتۋ ءۇشىن. ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇرعىدان قاراستىرار بولساق، قازاق مۇنايىن الەمدىك قۇبىلىسقا اينالدىرۋ ءۇشىن. سولاي، ادەمى ءومىر سۇرگىسى كەلەتىن كىسى!

...بولاشاعى

ء"ۇي ۇستىنە ءۇي تىكسەڭ، ودان دا جىلى بولادى". وتكەن جىلى   ەلىمىزدىڭ كونە كەنىشتەرىنەن مۇناي وندىرەتىن "ەمبىمۇنايگاز" جانە "وزەنمۇنايگاز"  كۇش بىرىكتىرىپ، "قازمۇنايگاز" بارلاۋ ءوندىرۋ" اق-ى قۇرىلدى. ءسويتىپ، ءجۇز پايىز مەملەكەتتىك اكتسيا پاكەتىن ۇستاپ وتىرعان ەلىمىزدەگى جالعىز كومپانيا قازاق مۇناي الاڭىنداعى "پەتروقازاقستان", "اقتوبەمۇنايگاز", "ماڭعىستاۋمۇنايگاز" سياقتى كومپانيالاردى  ارتقا تاستاپ، "تشو"-دان  كەيىنگى ەكىنشى ءوندىرىس الىبىنا اينالدى.

ەگەر بۇل ەكى كومپانيانى بىرىكتىرمەگەندە قازاقستاندا جۇرگەن شەتەلدىك ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار تاعى دا ميىعىنان كۇلىپ وتىرا بەرەر ەدى. ويتكەنى، كاسپي مۇنايىن يگەرۋدە ولارعا باسى ارتىق باسەكەلەستىڭ كەرەگى شامالى. ال، قازاقستان كاسپيگە قاراي ءوز ۇلەسىن قارپىپ قالۋ ءۇشىن اعىلعان ۇلى كوشتەن قالىپ قويسا شە؟ ادەمى ءومىردى اڭساپ وتىرعان الگى كىسى مۇناي ساياساتىمىزداعى قاتەلىگىمىزدى كەشىرە مە؟ كەشىرمەيدى. بيلىك وسىنى ويلاپ، جانتالاسىپ جاتىر. جاراسىمدى جانتالاس! ونىڭ ۇستىنە...

ادامزاتتىڭ مۇلدەم ورىندالماي كەتەتىن جالعىز ارمانى بار. ول ەندى ەشقاشان دا پەرپەتۋم-موبيلەنى جاساي المايدى. فيزيكتەردىڭ دە، ليريكتەردىڭ دە كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايى وڭىنان تۋماي-اق قويدى. ءاي، ەندى ونىڭ ءجونى بولا قويماس! ماڭگىلىك دۆيگاتەلدى ءبىر تاپسا، ەينشتەين كوكەم ويلاپ تابار ەدى، ول دا باقيلىق بولعالى قاش-شان! تەڭدەسىز قوزعاۋشى كۇشتى شىعارامىن دەپ، جامان سارايىندا كۇندىز-ءتۇنى ازاپقا تۇسكەن ۆاسيلي شۋكشيننىڭ كەيىپكەرى دە ەڭ سوڭىندا ەل-جۇرتقا مازاق بولىپ تىندى.

سولاي ەكەن، مۇناي ادام بالاسىنا ءالى كەرەك. ۇز-ا-ا-ا-ا-ا-ق ۋاقىت بويى. تىرشىلىك جاساۋى ءۇشىن! لايىقتى ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن!

«qogam.kz» سايتى