- مىرجاقىپ دۋلاتۇلى XX عاسىردىڭ باسىنداعى الاشتىڭ اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق باعىتتاعى اق سەمسەر ارىستارىنىڭ بipi ەدى. اۋمالى-توكپەلى زاماندا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءوز باسىن قاتەرگە تىككەن تەكتىلەردىڭ تورەسى ەدى عوي... مىنە، بيىل 125 جىلدىق مەرەي تويى كەلىپ جاتىر. ءبىز جاقاڭنىڭ ساياسي قايراتكەرلىگىنەن باستاساق...

- مىرجاقىپ دۋلاتۇلى XX عاسىردىڭ باسىنداعى الاشتىڭ اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق باعىتتاعى اق سەمسەر ارىستارىنىڭ بipi ەدى. اۋمالى-توكپەلى زاماندا قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءوز باسىن قاتەرگە تىككەن تەكتىلەردىڭ تورەسى ەدى عوي... مىنە، بيىل 125 جىلدىق مەرەي تويى كەلىپ جاتىر. ءبىز جاقاڭنىڭ ساياسي قايراتكەرلىگىنەن باستاساق...

- جاقاڭنىڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اراسىنداعى ورنى ەرەكشە. ەلى ءۇشىن تۋىلىپ، ەل ءۇشىن شاھيت كەشەتىن تۇلعا بولادى. ول سول ەلدىڭ ەرتەڭىنىڭ نۇرلى بولۋى ءۇشىن جانتالاسادى. مىنە، جاقاڭ - قازاقتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن تۋىلعان جان. ءيا، ول الىس اۋىلداردا مۇعالىمدىك قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ ءجابىر كورگەن قارا قازاقتى كورىپ، پاتشانىڭ وتارلاۋىنا قارسى ءبىر جولا كۇرەس جولىنا تۇسەدى. 1905 جىلى ورال قالاسىندا «پىكىر» دەگەن گازەت اشۋعا ات سالىسقان ەدى. سول كەزدەگى گازەت دەگەنىڭىز ۇلكەن يدەولوگيالىق قارۋ بولاتىن. 1904 جىلدىڭ باسىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى مەن احمەت بايتۇرسىنۇلى ەكەۋى الاش ۇلدارىن پاتشاعا قارسى كۇرەسكە شاقىرىپ ۇندەۋلەر جازدى. وسى ۇندەۋلەردىڭ اسەرىنەن قازاق حالقىنىڭ پاتشاعا قارسى نارازىلىعى كۇشەيە ءتۇستى. پاتشا ۇكىمەتى ەل نارازىلىعىنىڭ سوڭى كوتەرىلىسكە سوعۋىنان قورقىپ ساياسي تىنتۋلەر جۇرگىزە باستادى. كىتاپحانالاردى جاپتى، پوشتا حابارلارىن كونفيسكەلەدى. وسىنداي الماعايىپ ۋاقىتتا، وسى ۇرىمتال تۇستى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن مىرجاقىپ پەن احمەت ومبى قالاسىنا ءجۇرىپ كەتەدى. سول جەردە جاقاڭ ءا. بوكەيحان، ج. اقباەۆتارمەن تانىسىپ، جاسىرىن كەزدەسۋلەر جاسايدى.. ومبى، قارقارالى، ورال، سانكت-پەتەربۋرگ قالالارىن ارالاپ، كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىمەن پىكىرلەسەدى، مادەني - ساياسي شارالارعا قاتىسىپ وي-ءورىسىن كەڭەيتەدى. وسى جەردە الدىڭعى قاتارداعى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ وكىلدەرى: شايمەردەن قوشىعۇلۇلى، سەرالى لاپين، دىنمۇحامەد سۇلتانعازين، مۇستافا شوقاي، حالەل دوسمۇحامەدوۆ جانە باسقالارمەن كەزدەسەدى، وقۋداعى جاستارمەن جۇزدەسەدى. قازاق زيالىلارىن قاتتى تولعاندىراتىن بىردە ءبىر پاتشانىڭ قول شوقپارلارىنىڭ قازاقپەن ساناسپايتىندىعى ەدى. وسىنداي جيىنداردىڭ بىرىندە سانكت-پەتەربۋرگتە «سەركە» دەگەن اتپەن قازاق ءباسپاسوز ورتالىعىن اشۋ ۇيعارىلدى. «سەركە» دەگەن ات جايلى شايمەردەن قوشىعۇلۇلى ءوز ەستەلىگىندە: «سەركە ءبىر وتار قويدى بوراندا دۇرىس جولعا الىپ شىعادى،- دەپ جازدى،- ولاي بولسا «سەركە» گازەتى ەزىلگەن قازاق حالقىنا دۇرىس جول كەرسەتەتىن، ونىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمىن وياتاتىن جولباسشى بولۋ كەرەك»، - دەگەن. 1907 جىلى ناۋرىزدىڭ 28 كۇنى I-ءشى جانە II-ءشى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماننىڭ دەپۋتاتى ش. قوشىعۇلۇلىنىڭ قاراجاتىنا تاتار قايراتكەرى ا.يبراگيموۆتىڭ باسشىلىعىمەن «سەركە» گازەتىنىڭ العاشقى سانى سانكت-پەتەربۋرگتەگى شىعاتىن اپتالىق «ۋلفات» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى رەتىندە جارىق كورەدى. بۇل گازەت قازاق جاستارىنا ارنالعان ەدى. گازەتتىڭ العاشقى نومەرىندە جاقاڭنىڭ «قازاق جاستارىنا» دەگەن ولەڭى باسىلىپ شىقتى.

- گازەتتىڭ عۇمىرى قىسقا بولدى عوي...

- ونىڭ سەبەپتەرى كوپ قوي. «سەركەنىڭ» ەكىنشى نومىرىنە جاقاڭنىڭ بۇركەنشىك اتپەن «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردى. بۇل ماقالا «قازاعىم مەنىڭ، ەلىم مەنىڭ!»، - دەگەن سوزدەرمەن باستالادى. بۇل ماقالاسىندا مىرجاقىپ 1905 جىلى قارقارالىداعى باس كوتەرۋ مەن ورالداعى سەزدە قازاق حالقىنىڭ ايتقان تالاپتارىن جيناقتاپ كورسەتەدى. اشىق، اقيقاتتى جازادى. جانىم-اۋ، وسىنىڭ بارىنە پاتشانىڭ پوليتسيا ساقشىلارى دا قاراپ جاتپايدى عوي. 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيانىڭ تولقۋلاردان ۇرەيلەنىپ قالعان ولار قول استىنداعى بۇقارا حالىققا قاتاڭ باقىلاۋ جاساپ وتىردى. ۇزاماي جاندارم ىزشىلەرى زاگورودنىي 34 كوشەسىندەگى انتوكولسك باسپاحاناسىنا كەلىپ، «ۋلفات» جانە «سەركە» گازەتتەرىن كونفيسكەلەپ، جاۋىپ تاستادى. وسى ءىس جونىندە جاسالعان پروتوكولدا بىلاي دەپ جازىلعان ەدى: «سەركە» گەزەتىنىڭ № 84 جانە «ۋلفات» گازەتىندە 6 يۋل كۇنى (1907) جاريالانعان «ءبىزدىڭ ماقساتىمىز» ماقالاسىندا ساياسي قىلمىستىق بەلگىلەر بار». پوليتسياعا تۇسكەن مالىمەتتەر بويىنشا، بۇل قازاق حالقىن بارلىق وكىمەت ورىندارى مەن ونىڭ وكىلدەرىنە قارسى كۇرەسكە شاقىراتىن «بۇكىل قازاق حالقىنا ارنالعان ۇندەۋ سياقتى». ارى قاراي پەتەربۋرگ ءباسپاسوز ىستەرى كوميتەتى گازەتتىڭ وسى نومىرىنە قاتىستى بارلىق ادامدار جاۋاپقا تارتىلسىن دەگەن شەشىم قابىلدادى. مۇنىڭ ءبارى مىرجاقىپتىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك كوزقاراسىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى. احاڭ مەن جاقاڭ ءبىرىن-ءبىرى ىشتەي تەز ۇعىسىپ، ءبىر ماقساتتىڭ جولىندا، ۇلى ماقساتتىڭ جولىندا اقتىق دەمدەرى بىتكەنشە، جۇپ جازبادى...

- مىرجاقىپ احمەت اعاسىنا ەرىپ، ومبىدان قارقارالىعا كەلەدى. وسىندا كوپتەگەن استىرتىن جۇمىستارعا قاتىستى عوي...

- ءيا، 1905 جىلى قارقارالىعا احاڭ مەنەن ءبىراز وقىعاندار باس قوسىپ، ۇكىمەتكە قازاق حالقىنىڭ اتىنان پەتيتسيا (ارىز، تىلەك) جىبەرگەن. ول پەتيتسياداعى اتالعان ۇلكەن سوزدەر: ءبىرىنشى - جەر ماسەلەسى. ەكىنشى - قازاق جەرىنە زەمستۆو بەرۋدى سۇراعان. ءۇشىنشى - وتارشىلداردىڭ ورىس قىلماق ساياساتىنان قۇتىلۋ ءۇشىن، ول كۇننىڭ قۇرالى بارلىق مۇسىلمان جۇرتىنىڭ قوسىلۋىندا بولعاندىقتان، قازاق جۇرتىن مۇفتيگە قاراتۋدى سۇراعان. ەڭ قىزىعى پاتشا وسى تالاپتارمەن ساناستى. جاقاڭ 1905 ج. 17 قازاندا رەسەي ۇكىمەتىنە قازاق حالقى اتىنان جولدانعان قارقارالى قۇزىرحاتىن دايىنداۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى. 1905-1907 جىلدارى زايسان ۋەزىندەگى بەكمۇحامبەت قاجى اشقان قازاق مەكتەبىندە ساباق بەرگەن. 1906 جىلى دۋلاتوۆ كونستيتۋتسيالىق دەموكراتتار پارتياسى دەلەگاتتارى قاتارىندا سانكت-پەتەربۋرگكە بارادى. ءتۇرلى سيپاتتى جيىندار مەن ساياسي كۇشتەر ۇيىمداستىرعان كوشە شەرۋلەرىنە، ەرەۋىلدەرگە قاتىسادى. وسى كەزدەن باستاپ رەسەي ۇكىمەتى قۇپيا پوليتسياسىنىڭ ساياسي سەنىمسىز ادامدار تىزىمىنە ىلىگەدى. مىرجاقىپ وتارلاۋشى ورىس مەملەكەتىنىڭ بۇل سۇرقيا ساياساتىنا قارسى شىعىپ، «جۇمباق» دەگەن مىسال جازادى. مىنە، بۇل -جاقاڭنىڭ ساياسي قايراتكەرلىگىنىڭ باسى عانا ەدى. ءوزىڭ بىلەسىڭ، 1909 جىلى قازاق دالاسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ءۇش كىتاپ شىقتى. ونىڭ ءبىرى - ابايدىڭ ولەڭدەر جيناعى، ەكىنشىسى -احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ «قىرىق مىسالى»، ءۇشىنشىسى - «ويان، قازاق!» اتتى مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ قازاق ەلىنىڭ مانيفەسىنە اينالعان پۋبليتسيستيكالىق-ليريكالىق جيناعى. جاقاڭ ەڭسەسى ءتۇسىپ ەزىلە باستاعان قازاق حالقىنىڭ تاريح ساحناسىنا شىققان رەۆوليۋتسيالىق كۇرەستەر مەن شايقاستار داۋىرىنە دالمە-ءدال كەلدى. بولاشاققا دەگەن نىق سەنىممەن جىگەرلەنگەن ونىڭ وتتى شىعارماشىلىعى - قازاق حالقىنىڭ بوستاندىعى مەن تەڭدىگى ەدى. ول ۇيقىداعى ۇلتتى وياتۋ ءۇشىن جان داۋىسىمەن، جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي ەڭبەك ەتتى. «ويان، قازاق!»،- دەپ قالىڭ ۇيقىداعى قازاق دالاسىن وياتۋعا تالپىندى. «ويان، قازاق!» جيناعى قازاق حالقىنىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىنىڭ مانيفەسىندەي زور رول اتقارعان كىتاپ بولعانى اقيقات. ونىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى كەزەڭدەگى باعاسى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ پىكىرىندە ايقىن دا ءدال بەرىلگەن: «ويان، قازاق!» العاشقى شىققان گريبوەدوۆتىڭ «گورە وت ۋماسىنداي»، - دەدى ول. «ويان، قازاقتى!» ەل قازاقتارى قۇرانداي جاتتادى. مىرجاقىپتىڭ اتىن التى الاشقا تاراتقان وسى «ويان، قازاق!» ەڭ اۋەلگى ساياسي قايراتكەرلىگى وسى. «ويان، قازاق!» جيناعى شىققان كەزدە قىرىم، كاۆكاز، تۇركياعا دەيىن تاراپ كەتكەن ەدى. تۇركيانىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن قايراتكەرلەردىڭ قولدارىنا دا ءتۇستى...

-قىزىق ەكەن. ول قايراتكەرلەر كىم؟!

- ول مىرجاقىپ دۋلاتۇلىن ۇستاز تۇتقان، ازاتتىقتى اڭساعان ازاماتتاردىڭ قاتارىندا بولعان تۇركيانىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك ەدى. ول 1917-1918 جىلدارى بيلىككە كەلگەن كەزدە دوسى پروفەسسور تايىر شاعاتايعا تاپسىرما بەرىپ «ويان قازاق!» كىتابىن تۇرىك تىلىنە اۋدارىپ شىعارعان ەدى. وسى كىتاپقا ەلىكتەپ «ويان، تۇرىك!» دەگەن كىتاپتار دا شىققان. ال جاقاڭنىڭ «ويان، قازاق!» كىتابى اتاتۇرىكتىڭ ستولىنىڭ ۇستىندە تۇراتىن بولعان. 1994 جىلى تۇركياعا شاقىرتۋ الىپ، ستامبۋل ۋنيۆەرسيتەتىندە مىرجاقىپتان لەكتسيا وقىدىم. لەكتسيا سوڭىندا ءبىر تۇرىك اقساقالى كەلىپ قولىما تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعان «ويان، قازاق!» كىتابىن ۇستاتتى. كىتاپ 1930 جىلدارى انكارا قالاسىندا شىققان ەكەن. سوعان قاراپ تاڭدانىپ تۇرعان كەزدە الگى اقساقال لەكتسياعا كەلگەن قالىڭ ادامنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتىپ تابا الماي قالدىم. ول كىتاپتى قويىنىمنان تاستاماي جۇرگەم بولاتىنمىن. وسىدان 5 جىل بۇرىن استاناداعى س.سەيفۋللين اتىنداعى مۇراجاي قايتا-قايتا سۇراتقان سوڭ سوندا تاپسىردىم.

- جاقاڭدارعا ۇلكەن كومەك كورسەتىپ، «سەركە» گازەتىنىڭ ەكى ءنومىرىن شىعارعان تاتار باسپاگەرى ءابدىراشيد يبراگيموۆ جاپونياعا قاشىپ كەتەدى عوي...

- ءابدىراشيد يبراگيموۆ «سەركە» گازەتىنىڭ بارلىق مۇراعاتتارىن بىرگە الىپ كەتەدى. سول جەردەگى جاپون زيالىلارىمەن ارالاسادى. جاپوندار «سەركە» گازەتىنىڭ ەكى نومىرىمەن تانىسىپ وتىرىپ، مىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاق!» كىتابى قاتتى اسەر ەتەدى. مىرجاقىپ ءبىر ولەنىندە جاپون ەرلىگىن دە جىرلاعان. كەيبىر ازاماتتار مىرجاقىپتى ءوز ىشتەرىنەن جاپوننىڭ رۋحاني ۇستازى دەپ سايلايدى. سول كەزدىڭ وزىندە جاپونيادا مىرجاقىپ تۋرالى كوپتەگەن ماقالالار، زەرتتەۋلەر شىعادى. جاقاڭا ەلىكتەپ «ويان، جاپون!» دەگەن كىتاپتا شىققان ەدى. 1997 جىلى عالىم ۋيامو توموحيكو جاپون تىلىندە مىرجاقىپتىڭ ساياسي كوزقاراسىناڭ ديسسەرتاتسيا قورعادى. كازىر ۋيامو توموحيكو جاپونيانىڭ حوككايدو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى.

- جاقاڭ 1918 جىلى قازىرگى قىتايداعى قاراماعىنداعى بۇرىنعى قازاق جەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعى سانالعان شاۋەشەك قالاسىنا قارۋ-جاراق الۋ ءۇشىن باردى عوي. سول جەردە وسپان باتىردى كوردى مە ؟!

- اقساقالدار ايتۋىنشا كورگەن ەكەن. وسپان باتىردىڭ بوزبالا كەزى بولسا كەرەك. وسپاندار ارنايى كۇتىپ العان. جاقاڭ وسپانعا باتا بەرىپ، ءوزىنىڭ «ويان، قازاق!» كىتابىن سىيعا تارتقان. وسپاننىڭ ءور رۋحىنا ۇلتتىق رۋح قوسقان دا «ويان، قازاق!» كىتاپ بولۋى مۇمكىن.

- مىرجاقىپ ءبىر عاسىر بۇرىن «ويان، قازاق!»،- دەدى. ءبىز وياندىق پا وسى؟!

- ءبىز ءالى قالعىپ وتىرمىز. ويانعان جوقپىز. نەگە؟! سەبەبى، مەملەكەت باسىندا وتىرعان كەيبىر قازاقتارىمىز انا ءتىلىن ءالى بىلمەيدى. مەنسىنبەيدى. نەگە ولار ءوز تىلىندە سويلەمەيدى؟! بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، مەملەكەت مەكەمەلەرىنىڭ اتى قازاقشا، زاتى ورىسشا. كەيدە ءوز ۇلتتىق مۇددەمىزدى ۋمىتىپ باسقا مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسىن، ساياساتىن قولداپ كەتۋگە بارمىز. بۇل نەنى كورسەتەدى؟! بۇل پاتشا زامانىنان بىزگە سىڭگەن قۇلدىقتىڭ بەلگىسى. بۇل ءالى دە كەشەگى وتكەن ابىلايدىڭ، كەنەسارىنىڭ، ماحامبەتتىڭ، ابايدىڭ، مىرجاقىپتىڭ رۋحى ءۇزىلىپ قالعاندىعى. ءبىز ءالى ەڭسەمىزدى كوتەرگەن جوقپىز. ءالى دە نامىستانا المايمىز. رۋحاني قۇلدىراۋ، جەرگە ءبولىنۋ، قول ءسۇيۋ... مىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاق» يدەياسى - قازاقتىڭ ناعىز ۇلتتىق يدەياسى. بىزگە ءالى مىڭداعان جىلدارعا ازىق بولارى حاق. ءبىزدىڭ ويانعانىمىز - ءوز تاۋەلسىزدىگىمىزدى، مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتىپ، انا ءتىلىمىزدى الەم تىلدەرمەن تەڭ دارەجەگە كوتەرىپ، قازىرگى الپاۋىت ەلدەرمەن ەكونوميكامىز بەن رۋحاني الەۋەتىمىز ءبىر ساتىدا تۇرۋى دەپ ويلايمىن.

- 1990 جىلى ءوزىڭىزدىڭ جانكەشتى ىزدەنگىشىڭىزدىڭ ارقاسىندا قيىرداعى سولوۆكي ارالىنداعى كارەليانىڭ سولوۆەتسك پوسەلكەسىنەن مىرجاقىپتىڭ قابىرىن تاپتىڭىز. بىرنەشە زەرتتەۋ-ساراپتاما نەگىزىندە مۇردەسىنىڭ دالدىگى تۇجىرىمدالدى. وسى كەزدە ءسىزدىڭ ءسۇيىنشى حابارىڭىزدى ەستىگەن جاقاڭنىڭ الماتىدا تۇراتىن جالعىز تۇياعى گۇلنار اپايدىڭ كوڭىل كۇيىن ايتۋعا ءتىل قۋاتى جەتپەس، ءسىرا...

- ءسۇيىنشى حاباردى ءوزىم ايتتىم. گۇلنار اپاي وكىرىپ جىلاپ جىبەردى. اپايعا اكەسىنىڭ بەيىتىنەن ءبىر ۋىس توپىراق اكەلىپ بەردىم. ءيا، ول كەزدەگى گۇلنار اپايدىڭ كوڭىل كۇيىن تىلمەن ايتىپ جەتكىزە الماسپىن...

- مىرجاقىپ  دۋلاتۇلىنىڭ سوڭعى تۇراعى، سوڭعى كۇندەرى مەن ونىڭ مۇردەسى قالاي تابىلعاندىعى تۋرالى قىسقاشا ايتىپ بەرسەڭىز؟

- 1990 جىلى مامىر ايىنىڭ اياق كەزىندە اكادەميك د.س.ليحاچەۆتىڭ باسشىلىعىمەن سولوۆكي مۋزەيىندە 20-30-شى جىلدارداعى جازالاۋدا قۇربان بولعانداردى ەسكە الۋعا ارنالعان راسىمگە قاتىسۋ ءۇشىن سوۆەت مادەنيەت قورىنىڭ ستيپەندياتى، ءارى مىرجاقىپتىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋشى رەتىندە قاعاز الدىم. سولوۆكي فورۋمىنا سوندا تۇتقىندا بولعاندار مەن كەزىندە سول قۇرىلىستى كوزىمەن كورگەندەردىڭ جانە زەرتتەۋشىلەردىڭ ۇلكەن توبى قاتىستى. ءبىز ءۇش كۇنگە ارنالعان جيىندا سولوۆكيدىڭ تاريحي ساۋلەت ورىندارىن، سەكير تاۋى، ساۆاتەۆو، يساكوۆا ەلدى-مەكەندەرىن ارالاپ كوردىك. وسى ارالدا العاشقى كۇننەن باستاپ-اق بۇرىنعى تۇتقىنداردان: «سىزدەر مىرجاقىپ دۇلاتۇلىن بىلەسىزدەر مە؟!»، - دەپ سۇراۋمەن بولدىم. اناسىن جوعالتىپ، اداسقان بالاداي بۇرىنعى تۇتقىنداردان ۇزدىككەن ءۇمىتتى سۇراعىم ءبىر دۇنيەنىڭ پۇشپاعىن تاپتى. لاگەردىڭ بۇرىنعى تۇتقىنى - تاتارستاننىڭ حالىق سۋرەتشىسى باقي ورمانشى ناقتىراق مالىمەت بەردى: «...بۋتىر تۇرمەسىندە اۋلادا از عانا سەرۋەندە جۇرگەندە مىرجاقىپ دۋلاتۇلىمەن تانىسىپ قالدىم. ەسىمدە، تانىسۋ كەزىندە ول ءوزىن «مير-ياكۋب» دەپ اتادى. ودان كەيىن ءبىزدىڭ تاعدىر بىلاي بولدى: مەن سوروكاعا (قازىرگى بەلومورسك) تاپ بولدىم. مىرجاقىپ سولوۆكيدەن كەيىن سوروكادان جارتى ساعاتتىق جولداعى سوسنوۆەتستە مىرجاقىپپەن بىرگە «سۇلتان-گاليەۆتىڭ ءىسى» بويىنشا سوتتالعان تاتار جازۋشىسى ماحمۋد بۋدايلي بولدى...» وسى ساپاردا مەنىڭ جولىم بولدى. اقىرى سول جەردەن جاقاڭدى تانيتىن بۇرىنعى تۇتقىنداردى تاپتىم. ولار: لەونارد يۋلەۆيچ كيجلو مەن يۆان نيكولاەۆيچ رۋسينوۆ ەدى. لەونارد يۋلەۆيچ سولوۆكي لاگەرىندە مىرجاقىپپەن كەزدەسكەنىن، كەيىن ورتالىق لاگەرگە الىپ كەتكەنىن، 1933 جىلى جاقاڭنىڭ سولوۆكي موناستىرىنىڭ ءبىر قۇجىراسىندا سوڭعى رەت كەزدەسكەنىن ايتىپ بەردى. ال يۆان نيكولاەۆيچ تۇتقىن بولىپ ءجۇرىپ لاگەردە ءتۇرلى سپەكتاكلدەردە ارتيس بولىپتى. قويىلىمداردان كەيىن تۇتقىندار اراسىندا بولاتىن قىزۋ پىكىرتالاستاردا مىرجاقىپتىڭ وي -پىكىرلەرىنىڭ ەرەكشە بولاتىنىن، ونىڭ تەاتر ونەرىنە دەگەن سەزىمتالدىعىنىڭ كۇشتى ەكەنىنىڭ ەرەكشە تاڭدانىسپەن ايتىپ بەردى. 1933 جىلدىڭ كۇزىندە شەتەلدە جۇرگەن قازاق ەلىنىڭ ارداقتىلارىنىڭ ءبىرى - مۇستافا شوقاي سولوۆكيدەن مىرجاقىپتى الىپ كەتۋ ءۇشىن ءبىر جايلى كەمەمەن ادام جىبەرەدى. جاقاڭ قانشا ازاپتا جۇرسە دە شەت ەلگە بارۋدان باس تارتادى. 1994 جىلى قىزىل اي قوعامى ارقىلى بارىپ قايتقان مىرجاقىپتىڭ زايىبى عاينيجامال دۋلاتكەلىنى بۇل مالىمەتتى راستايدى. جاقاڭ لاگەردە جۇرگەندە شەت ەلگە كەتىپ قالۋعا كوپتەگەن مۇمكىندىكتەر تۋادى. بىراق، تۋعان ەلىن ارتقا تاستاپ شەت ەلدە كەتىپ قالۋعا ءداتى جىبەرمەگەن. جاقاڭنىڭ وسى مىنەزى جونىندە حالىق اراسىنا ءار ءتۇرلى اڭىزدار كوپ تاراعان. لاگەر باستىقتارى تۇتقىنداردى مەيىلىنشە پايدالانۋ ءۇشىن ولاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتىرۋعا جاعىداي جاساعان. 1934 جىلدىڭ باسىندا مىرجاقىپ مەدۆەجيا گورا قالاسىنداعى فەلدشەرلەردىڭ ورتالىق كۋرسىندا وقيدى. 1934 جىلدان باستاپ 1935 جىلدىڭ 5-ءشى قازانىنا دەيىن، ياعني ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مىرجاقىپ سوسنوۆەتستە تۋنگۋد بولىمشەسىنىڭ 5-ءشى ورتالىق لازەرەتىندە فەلدشەر بولىپ جۇمىس ىستەگەن. سوسنوۆەتس پوسەلكەسى كارەل اسسر-ءىنىڭ بەلومورسك اۋدانىندا ورنالاسقان ەكەن. مەن سوسنوۆەتستى ارالاپ 55 جىل بۇرىن جەرلەنگەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنا سۇراۋ سالدىم. قولىمدا گۇلنار اپايدىڭ بەرگەن قۇجاتى بار. مەنىڭ سوسنوۆەتسكە كەلگەنىم حريستيانداردىڭ «قاسيەتى ترويتسا» مەرەكەسىمەن تۇسپا تۇس كەلدى. بۇل كەزدە ولار دا ولگەندەرىن ەسكە الاتىن ۋاقىت ەكەن عوي. سوسنوۆەتس پوسەلكەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى سۆەتلانا ۆاسيلەۆنا فرولوۆاعا ءوزىمنىڭ كەلۋ ماقساتىمدى بايانداپ، م.دۋلاتۇلىنىڭ قابىرىن تابۋعا كومەكتەسۋىن سۇرادىم. كارەليا مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ قىزمەتكەرى كوندراتەۆتەن اقتەڭىز - بالتىق لاگەرى، تۋنگۋد بولىمشەسىنىڭ سوسنوۆەتس لازارەتىندە قازاق ۇلتىنىڭ تەك قانا م.دۋلاتۇلىنىڭ جۇمىس ىستەگەنىن ايتتىم. بۇل دەرەك مەنىڭ جۇمىسىمدى جەڭىلدەتتى. پوسەلكەلىك اتقارۋ كوميتەتىنە جينالعان بۇرىنعى تۇتقىنداردىڭ كوپشىلىگى م. دۋلاتۇلىنىڭ ەسىمىن بىلمەسە دە ولاردىڭ ءبىر بولىگى، تەك تۇتقىندارعا عانا ەمەس سوسنوۆەتس پوسەلكەسىنىڭ تۇرعىندارىنا دا دارگەرلىك كومەك كورسەتكەن قازاق فەلدشەرىن بىلەتىن بولىپ شىقتى. سۆەتلانا ۆاسيلەۆناگىڭ كومەگىنىڭ ارقاسىندا مىرجاقىپتى قاي جەردە جەرلەنگەنىن بىلەتىن ادامدارمەن كەزدەستىم. كوپ جىلدار بويى جاقاڭنىڭ قابىرىن يەسىز قالدىرماي ءشوبىن وتاپ،اينالاسىن تازارتىپ كۇتىپ جۇرگەن ورىس ايەلى ءماريا يۆانوۆا سوكولوۆانىڭ ىزگىلىگىن ايتا كەتۋىمىز كەرەك. ءماريا يۆانوۆادان ءمان-جايدى سۇرىعانىمدا ول: «1942 جىلى وتە جاقىن ادامىمىز قايتىس بولدى. ءبىز ونى ەسكى قورىمعى جەرلەدىك. سوندا انام باسىنداعى بەلگىگە ايرىقشا شار جانە جۇلدىز ورناتىلعان قابىردى كورسەتىپ: «بۇل جەردە سوسنوۆەتس لازارەتىندە فەلدشەر بولىپ ىستەگەن قازاق جەرلەنگەن»،- دەگەن ەدى. . جەرگىلىكتى تۇرعىندار مەن سوسنوۆەتس لازارەتى كوللەكتيۆىنىڭ سۇراۋى بويىنشا لاگەر باسشىلارى ونى تۇتقىندار مەن جەر اۋدارىلىپ كەلگەندەرگە ارنالعان جالپى ورعا كومبەي، «ەرىكتى» قورىمعا جەرلەنگەنىن كەيىن ەستىپ ءبىلدىم. جانىنا شەشەم جەرلەنگەن. مەن قورىمعا كەلىپ شەشەمنىڭ قابىرىن اقتاپ، مايلاعاندا ونىڭ دا قابىرىن اقتاپ، مايلاپ وتىرامىن»، - دەدى. مىنە، قابىردى وسىلاي تاپتىق

- لاگەردە تۇتقىندارعا ارنالعان كىتاپحانا بولدى عوي....

- سولوۆكيدىڭ 30 مىڭ تومعا جۋىق كىتاپ قورى بار باي كىتاپحاناسى بولعان. كىتاپحانا 60-قا جۋىق گازەت پەن 40-قا تارتا جۋرنالداردى جازدىرىپ الىپ وتىرعان. بۇرىنعى تۇتقىن پروفەسسور يۋ.ي.چيركوۆتىڭ ايتۋىنشا، كىتاپحانانىڭ قورى نەگىزىنەن تۇتقىنداردىڭ ۇيلەرىنەن الدىرىلعان كىتاپتارمەن تولىقتىرىلعان. لاگەردە موناحتاردىڭ 500 جىل بويى جيناعان كونە سلاۆيان قولجازبالارى مەن كىتاپتارى ساقتالعان موناستىر كىتاپحاناسى دا بولعان. سونىمەن قاتار سيرەك كەزدەسەتىن كونە تۇركى جازبالار دا بولعان. لاگەر تۇتقىندارىنا مىرجاقىپتىڭ ەسىمى وتە جاقسى تانىس بولسا كەرەك. سەبەبى، موناستىردىڭ كىتاپ قورىندا جاقاڭنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى تۋرالى ماقالالار جاريالانعان ەنتسيكلوپەديالار مەن كىتاپتار بار. وسى جەردە مىنانى ايتا كەتكەن ءجون. مىرجاقىپ كىتاپحانانىڭ ەكى-ءۇش سورەسىن قازاق ادەبيەتتەرىمەن تولىقتىرعان. لاگەردە ورىس ءتىلىن بىلمەيتىندەرگە زورلىق زومبىلىق قاتتى كورسەتىلگەن. وسىنى ەسكەرگەن جاقاڭ سولوۆكيدىڭ ىزعارلى ۇزاق تۇندەرىندە موناستىردىڭ تار قۇجىراسىندا سارىلىپ وتىرىپ، قارىنداش تۇقىلىمەن 1932 جىلى تۇركى-ورىس سوزدىگىن جازىپ شىعادى.ول ءتورت داپتەردەن تۇرعان. بۇل سوزدىكتىڭ قۇندىلىعى، كەرەمەتتىگى سونشالىق ەجەلگى تۇركى ەسكەرتكىشتەرىنىڭ ءبىرى - «كۇلتەگىن» جىرداعى تۇركى سوزدەرى جانە تۇرىك-ورىس تەرمينولوگياسى جيناقتالعان. مىرجاقىپتىڭ بۇل سوزدىگىن تۇركى تەكتەس حالىقتار اراسىنداعى ورنى بولەك، ەرەكشە عىلىمي ەڭبەك دەپ ءبىلۋمىز كەرەك. مىرجاقىپتىڭ تۇركى-ورىس سوزدىگى تۇركى تىلدەس تۇتقىنداردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. بىرىنشىدەن، قازاقتار، وزبەكتەر، ءازىربايجاندار، تاتارلار، تۇركىمەندەر ت.ب.س. تۇركى تەكتەس ۇلتتار ءبىر ديالەكتىدە تۇركى تىلىندە سويلەۋگە مۇمكىندىك السا، ەكىنشىدەن، تۇرمە باسشىلىعى ءتىلدى سىلتاۋ ەتىپ قورلاۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدى

- 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى - امانگەلدى يمانوۆتىڭ ولىمىنە مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قاتىسى بار دەگەن سۋماڭ ءسوز ءالى تيىلعان جوق. وسىنىڭ كەسىرىنەن اقتاۋ كەزىندە قيىندىق تۋعانى بەلگىلى. بۇقارالاق اقپارات قۇرالدارىندا دا وسى جايلى ماردىمدى ماقالا دا جازىلماي ءجۇر. وسىنى اشىپ ايتىپ بەرسەڭىز؟

- جاقاڭنىڭ امانگەلدىنى ءولتىردى دەگەن جالعان ءسوز. امانگەلدىنى ولتىرگەن باسقا ادام.. بۇل جابىلعان جالا. 1916 جىلى رەسەي وتارشىلارى 1 دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قازاقتاردى تارتا باستادى. قازاقتار رەسەيگە اسكەر بەرمەۋ ءۇشىن كوتەرىلىستەر جاسادى. ءار رۋ ءوز حاندارىن سايلادى. قىپشاقتاردان امانگەلدىنىڭ رۋلاس اعاسى ابدىقاپاردى حان قىلىپ سايلايدى. ابدىقاپار ورىستارعا اسكەر بەرمەدى. كەيىن كەڭەس ۇكىمەتى امانگەلدىنى كوميسسار قىلىپ سايلايدى. مىنە، سول كەزدە باقتالاس سالدارىنان امانگەلدى مەرت بولادى. ونىڭ ءولىمىڭ الاش اسكەرىڭ باسقارعان مىرجاقىپقا جابادى. جاقاڭ امانگەلدىنى ءولتىرۋى مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، امانگەلدى جاقاڭنىڭ شاكىرتى ەدى. ەكەۋى وتە جاقسى قارىم قاتىناستا بولعان. بۇل - ءبىر. ەكىنشىدەن، 1915 جىلى امانگەلدى باتىر بايلاردىڭ جۇمساۋىمەن بارىمتاعا شىعىپ جۇرگەن كەزدە تۇرمەگە ءتۇسىپ قالادى. سول ۋاقىتتا مىرجاقىپ بايلاردى ايىپتاپ ونى قۇتقارىپ العان («قازاق»، 1915, №137) تاعى ءبىر دالەل بار. امانگەلدى جونىندە ەڭ ءبىرىنشى ديسسەرتاتسيا قورعاعان اياپ نۇرقانوۆ دەگەن عالىم بولعان. ول كىسىمەن مەن كەزدەسكەن ەدىم.

- الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارى اقتالىپ جاتىر. تەك مىرجاقىپ اقتالمادى. امانگەلدىنى مىرجاقىپ ولتىرگەن جوق قوي. راسىڭىزدى ايتىڭىزشى. كارى قويدىڭ جاسىنداي عۇمىرىڭىز قالدى. اللادان قورىقپايسىز با؟ ءسىز امانگەلدىنى زەرتتەدىڭىز عوي، - دەپ سۇرادىم. اياپ اعامىز:
- مارات، امانگەلدىنى مىرجاقىپ ولتىرگەن جوق. ونى ابدىقاپاردىڭ جىگىتتەرى ءولتىردى، - دەگەن ەدى.
1983 جىلى ۇيلەنگەن كەزىمدە امانگەلدىنىڭ بالاسى شارىپپەن ءبىر باس قوسۋدا بولعان ەدىك. ءبىر ءساتى كەلگەندە:
- ءسىزدىڭ اكەڭىزدىڭ قۇنىن كىم تولەدى، - دەپ سۇرادىم.
- مەنىڭ اكەمنىڭ ولىمىنە مىرجاقىپتىڭ قاتىسى جوق. ونىڭ قۇنىن باسقا كىسىلەر تولەدى، - دەدى.
- ناقتى كىم، - دەگەندە. ۇندەمەدى.

ال، 20-ءشى جىلدارداڭ باستاپ 30-ءشى جىلدارعا دەيىن نكۆد تەرگەۋشىلەرى مىرجاقىپقا ءارتۇرلى ايىپ تاققانىمەن امانگەلدىگە كەلگەندە دالەل تابا الماعان. بۇل جالعان ايىپ امانگەلدى تۋرالى كينوفيلم ءتۇسىرۋ كەزىندە پايدا بولدى. سەبەبى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باس جاۋى رولىنە قىزىل جازۋشىلارىنىڭ ستسەناريى بويىنشا الاشتىڭ ادال ۇلى مىرجاقىپ بەينەسى سومدالعان ەدى. مىرجاقىپ 58 ستاتيامەن ايىپتالىپ ايداۋدا ءجۇرىپ 1935 جىلى ءولدى. ونىڭ ءولىمىن ەستىگەن تورعايلىق اقىن فايزوللا ساتىبالدىۇلى ءوز جوقتاۋىندا:

مىرجاقىپ پەن احمەت،
ناقاقتان-ناقاق بولدى شەت.
ءبىر ۋاقىتتار بولعاندا،
اقتالار ورناپ ادىلەت...
قيانات كەتپەس توقتاۋسىز،
ءادىل ءسوز قالماس قۇپتاۋسىز،
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،
مىرجاقىپ كەتپەس جوقتاۋسىز...،  - دەگەن ەكەن.

- قازىرگى ۋاقىتتاعى مىرجاقىپتىڭ مۇراسى جايىندا جاسالىپ جاتقان شارۋالارعا توقتالا كەتسەڭىز. نە ىستەلىپ، نە ىستەلمەي جاتىر؟!

- قازىر رەسەيدەن شىعاتىن «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي» دەگەن كىتاپ بار. ول كىتاپقا كەز كەلگەن تۇلعا كىرە بەرمەيدى. وعان الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى قايراتكەرلەردىڭ ىستەگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى مالىمەتتەر بەرىلەدى. جاقاڭ وسىعان ەنىپ جاتىر. الەمدىك دەڭگەيدە قازاق ءۇشىن كىم نە جاساپ جاتىر؟! ارينە، قازىرگى تاڭدا قازاق ءۇشىن ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتقاندار كوپ. ال، ەڭ ءبىرىنشى الەمدىك دەڭگەيدە قازاق ءۇشىن كىم نە ىستەدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى عوي. مىنە، الەم تاريحىندا مىرجاقىپ قازاق ءۇشىن وتە ۇلكەن-ۇلكەن ەڭبەكتەر ىستەدى. مىسالى، ەڭ ءبىرىنشى «ويان، قازاق!» دەگەن مانيفەسىن، قازاقتىڭ تۇڭعىش رومانى - «باقىتسىز جامالدى» جازدى. قازاقتىڭ تۇڭعىش «سەركە» گازەتىن سانكت-پەتربۋرگ قالاسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ استاناسىندا شىعاردى. 1913 جىلى قازاق، قازاق ەمەس، «قىرعىز» اتانىپ جۇرگەندە «قازاق» دەگەن اتپەن ۇلى احانمەن تاعى ءبىر گازەت شىعاردى. 1915 جىلى اقمولا جەرىندە «باقىتسىز جامال» رومانى بويىنشا پەسا قويدى. الاش اسكەرىن قۇردى. الاش مارشىنى جازدى. ءبىرىنشى قازاق كونستيتۋتسياسىنىڭ اۆتورلارىنىڭ بىرىگەيى. جاقاڭنىڭ كەرەمەتتىلىگى - قازاقتىڭ تۇڭعىش ماتەماتيگى! ەڭ ءبىرىنشى ماتەماتيكادان «ەسەپ قۇرالى» دەگەن 5 كىتاپ شىعاردى. 1907 جىلى پولشا استاناسى ۆارشاۆادا حالىقارالىق ءتىل - «ەسپەرانتو ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى دا بولدى. 1914 جىلى ماسكەۋ شىعىستانۋ ينستيتۋتى ايگىلى شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن قۇراستىرىپ «شىعىس جيناعى» دەگەن كىتاپ شىعارعان. سول كىتاپقا قازاقتان اباي مەن مىرجاقىپ قانا كىرگەن. ياعني، قازاقتا سول كەزدە ابايدان كەيىنگى ەكىنشى الەمگە تانىلعان وسى كىسى ەدى. مىرجاقىپ - قازاقتىڭ ماڭدايىنا باق بولىپ بىتكەن سونبەس جارىق جۇلدىزدارىنىڭ ءبىرى عوي. قازىر جاقاڭنىڭ شىعارماشىلىعى، ساياسي قايراتكەرلىگى، تاعى دا باسقا كوپتەگەن ەڭبەكتەرى تۋرالى 10 تومدىق كىتاپ دايىنداپ جاتىرمىن. اللا قالاسا، 2-3 جىلدا شىعارىپ قالامىز دەپ ويلايمىن. «جيزن زامەچاتەلنىح ليۋدەي» سەرياسىنا جازىلعان 30 ب.ت. كىتابىمىز دايىن تۇر. مىرجاقىپتىڭ مۋزىكالىق مۇراسى تەلەگەي تەڭىز. ونىڭ اندەرى، كۇيلەرى، رومانستارى بار. ۇلكەن ديسك قىپ شىعارۋ جوسپاردا بار. ءبارى ساقتالعان - تەكستەرى دە، نوتالارى دا.

- اڭگىمەنىزگە كوپ-كوپ راحمەت. الداعى جۇمىستارىڭىزعا ساتتىلىك تىلەيمىن!

سۇحباتتاسقان:
باۋىرجان قاراعىزۇلى

مارات ابسەمەت، قر ۇلتتىق مۇراعاتى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ دوكتورانتى (تاريح), مىرجاقىپتانۋشى