ءومىر مەن ءولىم
...كەز كەلگەن ادام بالاسى جاقسى ما، جامان با، بۇل ومىردە پەشەنەسىنە جازعانىن كورەدى. حاندى دا، قارانى دا، بايدى دا، كەدەيدى دە، جاقسىنى دا، جاماندى دا، ۇلكەندى دە، كىشىنى دە، الالاپ ءبولىپ-جارماي قوينىنا الادى، قارا جەر، سۋىق كور. ياعني، ونىڭ اتى - ءولىم!
بابالارىمىز ايتقانداي: "قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا" باسىڭنان نەشە ءتۇرلى جاعداياتتاردى وتكىزەسىڭ. "اتتەڭ دۇنيە-اي!" دەپ، اۋزىڭنان جالىن اتا "اھ!" ۇرىپ، وكىنگەن تۇستارىڭ دا بولادى.
ء"وتتى-اۋ دۇنيە!.." دەپ، ومىردەن كۇدەر ءۇزىپ، باز كەشىپ، قولدى ءبىر-اق سىلتەگەن كەزىڭ دە از بولمايدى. باق-داۋلەتىڭ شالقىپ، ىرىس-بايلىعىڭ تاسىپ، تاقياڭدى الشىسىنان تۇرعىزىپ، توڭىرەكتەگىلەردى "مىناۋ دا ادام ەكەن-اۋ…" دەپ، كوزگە ىلمەي، مەنسىنبەي، تاپ دۇنيەگە وسى كۇيىڭدە توپ ەتىپ كەلە قالعان ادامعا ۇقساپ، وزىڭنەن-ءوزىڭ ءىسىپ-كەۋىپ شىعا كەلگەن شاقتارىڭ دا از بولمايدى.
ىشسەڭ - اسقا، كيسەڭ - كيىمگە جارىماي، كورىنگەنگە كوز تۇرتكى بولىپ، ءتىرى مەن ءولىنىڭ اراسىندا يتشىلەپ كۇن كەشكەن ۋاقىتتارىڭ دا بولاتىنىن قالاي جوققا شىعارارسىڭ.
"سەمىزدىكتى قوي عانا كوتەرەدى" دەگەن قازاقتىڭ قاناتتى ءسوزىن ءبارىمىز جاقسى بىلەمىز. بىراق، تىرشىلىكتەگى از كۇنگى الدانىشتا سونى بىلە تۇرىپ، بىلگىمىز كەلمەيتىنى جالعان با؟
"ادامنىڭ باسى - اللانىڭ دوبى" دەگەن دە قاعيدا بار. بۇل، قاعيدا ما، ۇكىم بە، ونى ءدوپ باسىپ ايتا المايمىن. جاراتقان نە بۇيىرسا سونى ىستەيتىنىمىز سودان با ەكەن؟
بىراق، بويىمىزداعى بارلىق جامان ادەتتەردى سول جاراتقانعا يتەرە سالىپ، ءوزىمىز جاۋاپكەرشىلىك اتاۋلىدان ات-تونىمىزدى الا قاشاتىنىمىز قالاي بولار ەكەن؟
بار مەن بايلىقتىڭ، اتاق پەن داڭقتىڭ، تاق پەن مانساپتىڭ قولما-قول قۇلى بولا كەتەتىنىمىز دە وتىرىك پە؟
بۇل دۇنيەدە ماڭگىلىك ەشتەڭەنىڭ دە جوق ەكەنىن بىلە تۇرىپ، ءىشىمىز سەزە تۇرىپ، تىرلىكتە ءبىر كۇنگى قىزىق ءۇشىن سونى قاپەرىمىزگە المايتىنىمىز قالاي؟
قۋلىق پەن سۇمدىق، ايلا مەن شارعى، وتىرىك پەن وسەك، اڭىسىن اڭدىپ، قالايدا ءبىر-ءبىرىنىڭ اياعىنان شالىپ قالۋ، ادام اۋزى بارا بەرمەيتىن نەبىر سويقاندى قاستاندىقتارعا بارۋ، اردان اتتاپ، ءبىر كۇندىك قۇلقىننىڭ قۇلى بولۋ، مىسىق تىلەۋگە بوي الدىرۋ، ت.ب. سياقتى ادام بويىنداعى ەڭ جاعىمسىز قاسيەتتەرگە نەگە بويىمىز ءۇيىر؟
جوعارىداعىلارعا كەرىسىنشە قاسيتەتى بار ادامداردىڭ تاعى ءبىر توبى بولاتىنىن دا ءبىز بىلەمىز. ولار - اق كوڭىل، اشىق-جارقىن، اۋزىن اشسا، كومەكەيى كورىنەدى، جان بالاسىنا جاماندىعى جوق، ارامدىق اتاۋلىدان بويىن اۋلاق ۇستايدى، كەز كەلگەن مۇساپىرگە جاقسىلىق جاساسام دەپ، اۋزىنداعىسىن جىرىپ بەرۋگە ءازىر. جورا-جولداس، جاقىن-تۋىس، تانىس، بەيتانىس اتاۋلىنى الالامايدى، ءبولىپ-جارمايدى، ەشكىمنىڭ الدىنا تۇسپەيدى، "كوپپەن كورگەن، ۇلى توي!" دەگەن قاعيدانى ۇستانادى. جۇزدەرىنەن نۇرى تامعان، تۇلا-بويى تۇنعان يماندىلىق، عاجايىپ مىنەزدى وسىنداي تاماشا ادامدار دا بولادى ەكەن.
ءبىر عاجابى، مۇنداي جاندار، تىم سيرەك كەزدەسەدى جانە ولاردىڭ ومىردەگى جولدارى دا وتە اۋىر، تار جول، تايعاق كەشۋلى كەلەتىنى نەلىكتەن ەكەن؟
جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ تارازى باسى كوبىنە سوڭعىسىنىڭ پايداسىنا شەشىلىپ جاتاتىنى قالاي؟
شىندىق، ادىلەتتىلىك اتاۋلىنىڭ جەر بەتىندە تولىق سالتانات قۇرعانىن ادامزات بالاسى كورە الا ما؟ الدە، قيال عانا ما، سول قيال كۇيىندە قالار ما ەكەن؟
ءومىر - وتە كۇردەلى قۇبىلىس، شەشۋى قيىن تۇيىنشەك. ەڭ قيىنى — شىندىق، ادىلەتتىلىكتى جاقسى دا، جامان دا، جاۋىز دا، باۋىرمال دا، يماندى دا، يمانسىز دا، جاس تا، كارى دە، ءار قايسىسى وزدەرىنشە تۇسىنۋىندە. ءار كىم ءوز پايداسى بيىگىنەن قارايدى، سوعان سەنەدى جانە وزگەلەردى سوعان يلاندىرۋعا تىرىسادى، سودان كەيىن بۇلاردىڭ بارلىعى دا،ولسە دە بۇل بەتتەرىنەن، بۇل كوزقاراس-تۇسىنىكتەرىنەن قايتپايدى...
وقىمىستىلار راس بولسا، جەر بەتىندە قانشا ادام بولسا — ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن سونشاما ءتۇر-ءپىشىن، مىنەز-قۇلىق بار دەيدى. ياعني، شىندىق پەن ادىلەتتىلىك تە سونشا ءتۇرلى كوپ بولعانى عوي سوندا؟
سوندا ءبىز ارمانداپ جۇرگەن ءبىرتۇتاس جاقسىلىقتىڭ جەر بەتىنە ورنامايتىن بولعانى ما؟
وسى ءومىردىڭ قالتارىس-بۇلتارىسىن، بارلىق ۇڭعىل-شۇڭعىلىن زەرتتەپ، ۇڭگىپ، جەرىنە جەتكىزە تالداپ، عىلىمي تۇجىرىمدار جاساپ، ءومىردىڭ بارلىق زاڭدىلىقتارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي ءتۇسىندىرىپ بەرگەن ادامدى جانە ونداي كىتاپتى ءوز باسىم كەزدەستىرمەدىم.
تەك، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ-تىرلىك، ءوز پايدامىزعا ىڭعايلى ءار ءتۇرلى جاعداياتتار جونىندە ءىرىلى-ۇساقتى، شيكىلى-ءپىسىلى زاڭدار مەن زاڭسىماقتار، قاعيدالاردى ءار قايسىسىمىز ءوز ىڭعايلارىمىزعا قاراي، قولدان جاساپ الۋعا عانا اۋەس سياقتىمىز. باسقالاردى قايدام، ماعان تۋرا سولاي كورىنەدى دە تۇرادى.
بۇكىل ادامزاتتىق سۇرانىسقا جاۋاپ بەرە الاتىنداي بيىكتەن كورىنە الماي كەلە جاتۋىمىزدىڭ سەبەبى — ادامزات ساناسىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن سابيلىك كۇيىنەن ۇزاپ شىعا الماۋىندا ما ەكەن؟
وي-ءورىسىمىز،تۇيسىك-سەزىمىمىز، قابىلەت-مۇمكىندىگىمىز، وي-ورەمىز ءالى بەسىكتە بولەۋلى كۇيىندە جاتقان بولسا كەرەك.
ادامداردىڭ بۇ جالعاندا ۇنەمى قاتەلىكتەرگە ۇرىنىپ جاتاتىنى دا، سوندىقتان بولار دەيمىن؟
باستارىنا قيىن ءىس تۇسكەندە، قاپيادا ءسۇرىنىپ-قۇلاعاندا، جازاتايىم جاڭىلىس باسقاندا، وكىنىپ، وپىق جەگەندە، قىل اياعى، ءدام-تۇزى تاۋسىلىپ، سورلى پەندە ومىردەن وتەردە عانا وكىنىشتەن بارماقتارىن تىستەپ، ابدەن بارلىعى كەش بولعاندا، بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەندە بارىپ، ەندى عانا ادامعا ۇقساپ، تاۋبەسىنە كەلىپ جاتاتىنى نەلىكتەن وسى؟.
بىراق، ءبارى كەش ەدى، امال نە، "سۋعا كەتكەن، تال قارمايدىنىڭ" كەبىن كيىپ جاتاتىنىمىز تۇسىنىكسىز؟
ارينە، ءبارى دە كەشەدى.
ءبىز وسىنى دا تۇسىنبەيمىز، ءتىپتى، تۇسىنگىمىز دە كەلمەيدى!
مۇمكىن ءبىزدىڭ سانامىز ءالى تولىق مەڭگەرمەگەن ءبىر ۇلى كۇش - سونى بىزگە ۇقتىرماي ما ەكەن؟
- بۇل ءومىردىڭ ءمانى نە دە؟
- ءبىز نە ءۇشىن ومىرگە كەلدىك؟
- قالاي ءومىر سۇردىك؟
- جەتىستىگىمىز بەن كەمشىلىگىمىزدىڭ سىرى نەدە؟
- ءبىز ادام دەگەن اسقاق اتقا لايىقپىز با؟
- ادام دەگەن كىم ءوزى؟ا
- ەڭ سوڭىندا، وسى سۇراقتاردى وزىمىزگە شىنداپ قويىپ كوردىك پە، ءوزى؟
بۇلار-جاۋابى قيىن سۇراقتار!
جەر بەتىندە قانشا ادام بولسا، سونشاما سۇراقتار بار. ولاردىڭ جاۋاپتارى دا، سونشالىقتى ارقيلى. سوندىقتان دا جەر بەتىندەگى بار ادامنىڭ ءبىر ماملەگە كەلۋى قيىننىڭ قيىنى بولسا كەرەك. بۇل-بۇكىل ادامزاتتىق كوكەيكەستى ماسەلە.
بۇل دۇنيەدەن قوشتاساردا، سورلى پەندەسىنىڭ باسىنا قانداي وي كەلەدى؟
بوس وتكەن ومىرىنە وكىنە مە؟
جاقسى ومىرىنە ريزا بولا ما؟
نەمەسە "كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن!" دەپ، بارىنە قولىن بىراق سىلتەي مە؟
اسارىن اساپ، جاسارىن جاساعان ادام مەن ءالى ءومىردىڭ بال شىرىنىنا قانىپ ۇلگىرمەگەن ادامداردىڭ ءدامى تاۋسىلىپ، بۇ دۇنيەدەن قوشتاسار الدىنداعى، سوڭعى دەمى تاۋسىلار ساتىندەگى جان كۇيزەلىسى، وي تولعانىسى قالاي بولادى؟
ولىمنەن قورقا ما، جوق، "نار تاۋەكەلگە!" بەلىن بايلاي ما؟ و دۇنيەدە ءومىر جالعاسا ما؟
بۇل سۇراقتارعا دا جاۋاپ بەرۋ قيىن. ءولىپ، قايتا تىرىلگەن ادامدار تۋرالى كوپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ءوز باسىم ونداي ادامدى كورگەن ەمەسپىن جانە وندايعا سەنگەن ەمەسپىن. سوندىقتان دا ولار تۋرالى، ولار ايتقان اڭگىمەلەر تۋرالى ءدال باسىپ، ەشتەڭەدە ايتا المايمىن.
ءومىر قانداي كۇردەلى بولسا، ونىڭ جاۋابى دا سونداي كۇردەلى. ءومىر تۋرالى وي-تولعاۋىمدى وسىمەن اياقتاۋدى ءجون كوردىم. ادامزاتتىڭ نەبىر سانالى وكىلدەرى بۇل سۇراقتارعا باستارىن از قاتىرعان جوق. مەنىكى تەك كوپشىلىككە وي تاستاۋ.
اسىلى، كەز كەلگەن ادامنىڭ وسى توڭىرەكتە اندا-ساندا بولسا دا ويلانىپ قويعانى ارتىق بولمايتىن سياقتى. "اياز بي، ءالىڭدى ءبىل، قۇمىرىسقا جولىڭدى ءبىلدى" ەستەن شىعارماۋدىڭ ءبىر عانا جولى - وسىندا جاتسا كەرەك.
جۇماش كەنەباي
Abai.kz
