ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا، 2004 جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستان اۋماعىنداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن نىسانداردى جاڭعىرتىلعاندىعى تۋرالى ايتىلعانى بەلگىلى. بۇل رەتتە «رۋحانيات» اقتوبە وبلىستىق مۋزەيى جانىنان قۇرىلعان «امانات» ەكسپەديتسياسى، ۇستىمىزدەگى جىلى ماۋسىم ايىنىڭ 16 مەن 20 ارالىعىندا اقتوبە وبلىسىنىڭ ءحىح ع.سوڭى – حح ع. باسىندا ءومىر سۇرگەن ءدىني قايراتكەرلەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەۋ جانە ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا ەكسپەديتسياعا شىققان بولاتىن. 

ماڭىزدى شاراعا قاتىسۋشىلاردىڭ دەنى «رۋحانيات» مۋزەيىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، «رۋحانيات» تانىمدىق كلۋبىنىڭ مۇشەلەرى، "تۇران تۆ" ارناسىنىڭ ءتىلشىسى، بلوگەرلەر، ولكەتانۋشىلار، «زەرە تۋر» تۋروپەراتورلىق كومپانياسى، وبلىستىق «نۇر عاسىر» ورتالىق مەشىتىنىڭ وكىلدەرى، ءدىني قايراتكەرلەردىڭ ۇرپاقتارى جانە ەكسپەديتسيا قۇرامىندا (ماقالا اۆتورى) مەندە بارمىن.

اقتوبە وبلىستىق «رۋحانيات» مۇراجايى – الەمدىك دىندەردىڭ ءبىرى بولعان يسلامنىڭ پايدا بولۋى جانە دامۋ تاريحى، يسلام ءدىنىنىڭ قازاقستان تەرريتورياسىنا، سونىڭ ىشىندە اقتوبە وبلىسىنا تارالۋى جانە ونىڭ قازاق مادەنيەتىنە اسەرى تۋرالى سىر شەرتەتىن رەسپۋبليكامىزدا اشىلعان بىردەن ءبىر مۇراجاي. نەگىزگى باعىتى – عىلىمي اعارتۋشىلىق، عىلىمي-زەرتتەۋ، ءبىلىم قىزمەتتەرىنىڭ ىسكە اسىرىلۋى جانە الەمدىك، ءداستۇرلى دىندەردىڭ تاريحىنا بايلانىستى زاتتاردى، مۇراجاي كوللەكتسيالارىن جيناقتاۋ، زەرتتەۋ جانە كوپشىلىككە جاريالاۋ بولىپ تابىلادى.

ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ەڭ الدىمەن XIX عاسىردىڭ سوڭىندا سالىنعان شاكەن - يشان مەشىتىندە بولدى. بۇگىندە ەسكەرتكىش مەملەكەتتىك قورعاۋعا الىنعان. شəكەن يشان ءدىني اعارتۋشى بولعان. ونىڭ مەشىتىندە مىڭداعان شəكىرت ءبىلىم العان. مۇنان سوڭ ىزتىلەۋ يشان اتانىڭ باسىندا بولدىق.

مۇنداعى مەشىت شامامەن 1894-95 جىلدارى سالىنعان. ىزتىلەۋ يشاننىڭ شوبەرەسى بەيباتشا ساعيەۆانىڭ ايتۋىنشا، اتاسى كەزىندە مەككەگە ءۇش جىل دەگەندە جاياۋ بارعان. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا جاستاردى يماندىلىق پەن ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرگە تəربيەلەگەن. قازىرگى مەشىتى 1948-50 جىلدارى الدىمەن استىق قويماسى، سوڭىنان قۇس فابريكاسى رەتىندە پايدالانىلعان. ىزتىلەۋ يشان ءدىني اعارتۋشى رەتىندە ەل ەسىندە قالعان تۇلعا. بۇگىندە مەشىت كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتۋدى قاجەت ەتەدى.

بەسبۇلاق مەكەنىنە قاراستى قىزىلشاڭ قورىمىنا دا باردىق. مۇندا جۇماعۇل حازىرەت مەشىتى، ساعيدوللا حازىرەت، مۇحامبەت سادىق جۇماعۇلۇلى يمام، كارىمبەرگەن حازىرەت مەشىتتەرىنىڭ ورىندارى ساقتالعان. سونداي-اق، قۇمساي اۋىلىنداعى قيسامەتدين يشان، راحمانقۇل حازىرەت، ءادىل حازىرەت، بيسەن حازىرەت، ءبىرمان ۇستا جەرلەنگەن قورىمعا دا سوقتىق.

ساپارىمىزدىڭ كەلەسى باعىتى، قاراتال اۋىلى جاعىنا ويىستى. تاريحي ورىندا بىردە-ءبىر ءۇي قالماعان، بارلىعى جان-جاققا كوشىپ كەتكەن. سول سەبەپتى بولۋ كەرەك، قاراۋسىز قالعان اۋليە بەكپان حازىرەت سالعان مەشىت، كىتاپحانا جانە اسحاناسى قازىر جەتىمنىڭ كۇيىن كەشىپ تۇر.وكىنىشتى.ىرگەلى شارالاردان كەيىن ءبىر جاڭعىرىپ قالار. ءبىر كەزدەرى وسى مەشىتكە كەلىپ، ءبىلىم العان جاستاردىڭ سانى كوپ بولىپتى. بەكپان بابامىز ەسىمى التى الاشقا بەلگىلى دوسجان حازىرەتتىڭ زامانداسى، ءəرى جاقىن دوسى بولعان. كەڭەس ءداۋىرى تۇسىندا باتىس ءوڭىرى بويىنشا كىشى جۇزدەن مەككە-مەديناعا قاجىلىق ساپارعا بارۋعا نيەت بىلدىرگەن ءجۇز ادامدى اپارىپ اكەلۋگە، تىكەلەي اتسالىسقان تۇلعا ەدى. قاسيەتتى بەكپان اتا جاتقان قورىمعا ونىڭ ۇرپاقتارى كەلىپ، ىشتەي تىلەك تىلەپ، ءتاۋ ەتىپ، قۇران باعىشتادى.

تاعى ءبىر ءدىني اعارتۋشى بيسەن حازىرەتتىڭ باسىندا بولىپ، دۇعا باعىشتادىق. ول 1878 جىلى قازىرگى جارىق ەلدى-مەكەنىنە جاقىن ورنالاسقان جامانكول جايلاۋىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ابدوللا قاجىلىق ساپارعا ەكى رەت بارعان. وزبەكستاندا ءدىني ءبىلىم العان، ءارى سول جاقتا ۇستازدىق ەتكەن. ابدوللا قاجى - بالاسى بيسەندى دە 15 جاسىندا بۇحاراعا اتتاندىرعان. بيسەن حازىرەت بۇحارا مەدرەسەسىندە ءۇش جىل ءبىلىم الىپ، ءارى قاراي وقۋىن تۇركيانىڭ ستامبۋل قالاسىندا جالعاستىرعان. ول جەردە بەس جىل وقىعان. ەلگە 23 جاسىندا ورالىپتى. بيسەن حازىرەت اتاقتى ءبىرمان شەبەرگە سالدىرعان مەشىتتە 16 جىل بويى تەر توككەن، جۇرتتى يماندىلىققا ۇندەۋمەن قاتار، اراب ءتىلى مەن ءدىن ساباقتارىن وتكىزىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەگەن كورىنەدى.

اقتوبە وڭىرىندە بىرقاتار مەشىت-مەدرەسەلەر سالعان ساۋلەتشى-شەبەر ءبىرمان كوشىمقۇلۇلىنىڭ قورىمىندا دا بولدىق. ونىڭ يسلام ءدىنىنىڭ تارالۋىنا قوسقان ۇلەسى وراسان. ساۋلەتشى جامانكول جايلاۋىندا بيسەن ابدوللاۇلى مەن دوسجان قاشاقۇلىنىڭ مەشىتتەرىن سالعان. Əسىرەسە دوڭىزتاۋداعى قاينار دەگەن جەردە، كەيىن ءشيلىسۋدا (قازىرگى اقتوبە وبلىسى، تەمىر اۋدانى، شۇبارقۇدىق ەلدى مەكەنىنىڭ ماڭىنداعى يشان اتا كەشەنى) ەكى ۇلكەن مەشىتىن دوسجان حازىرەت وسى ءبىرمان ۇستاعا سالعىزعان.

ءارى قاراي، بەسبۇلاق مەكەنىندەگى قىزىلشاڭ قورىمىنا تابان تىرەدىك. تاريحي ورىندا جۇماعۇل حازىرەت مەشىتى عانا ساقتالعان. ءبىر كەزدەرى مۇحامبەت سادىق جۇماعۇلۇلى يمام، كəرىمبەرگەن حازىرەت مەشىتتەرىنىڭ ورنى بولعان.

قۇمساي اۋىلىنا دا سوقتىق. بۇل جەردە كەزىندە راحمانقۇل يشان بايماعانبەتۇلى تۇرعىزعان مەشىت بولعان. ول شامامەن ءحىح ع.ءىى جارتىسىندا دۇنيەگە كەلىپ، حح عاسىردىڭ باسىندا قوبدا اۋدانى تەرىساققان وزەنىنىڭ جاعالاۋىندا ءومىر سۇرگەن. يشان ءدىندار، عۇلاما ادام بولعان ەكەن. عۇمىرىن حالىقتى يماندىلىق جولعا، ۇرپاق تاربيەسىنە، ادامداردىڭ ەڭبەككە، ادامگەرشىلىككە ۇندەگەن. جاستاردى بىلىمگە تارتىپ، اعارتۋشىلىقپەن اينالىسقان. كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا مەشىت قۇرىلىسى ساماننان سالىنعان، بيىكتىگى 3 مەتردەن كەم بولماعان. مەشىت عيماراتى 1955 جىلعا دەيىن تۇرىپ، سول جىلى مەشىتتىڭ كۇمبەزى قۇلاتىلعان. كەيىن مەشىتتى كولحوز وندىرىسىنە قاجەتتى زاتتار ساقتايتىن قويما رەتىندە پايدالانىلعان. كۇتىم كورمەگەندىكتەن ءارى زامان تالابىنا ساي قاجەتى جوق دەپ تانىلىپ، توبەلەرى قۇلاپ، ۇزاق ۋاقىت قابىرعالارى عانا ساقتالعان. وكىنىشكە وراي مەشىت جانە قورىم قازىر جەرمەن جەكسەن بولعان.

ەسەسىنە قورىمعا جاقىن ورنالاسقان بەكباۋىل بابامىزدىڭ ومىردەن وتكەن ۇل-قىزدارى جەرلەنگەن. دەمەك، بۇل ورىنعا زيارات ەتۋگە كەلىپ تۇراتىندار ءəلى دە بولسا كوپ ەكەن دەگەن وي تۇيدىك.

ساپارامىزدىڭ كەلەسى باعىتى جارىق اۋىلىندا جالعاستى.مۇندا بيسەن حازىرەت ابدوللاۇلى مەشىتى، اقىراپ اۋىلىندا ناكەش حۋسايىنۇلى مەشىتى، سوگالى اۋىلدىق وكرۋگىندەگى سوگالى حازىرەت بەيىتى، ارىستان بەگاليەۆ بابالاردىڭ مەشىتىندە بولدىق. وكىنىشكە وراي، جيرەنقوپا ەلدى مەكەنىندەگى قوبىلاندى باتىر كەسەنەسىنە بارۋ مۇمكىندىگى بولمادى. سەبەبى، ءبىز بارعان كەزدە وندا كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتقان ەدى.

اسان قايعىنىڭ ۇلى ابات باتىرعا ارناپ سالىنعان كەسەنەگە دە ات باسىن تىرەدىك. ايتا كەتۋ كەرەك، "ابات-بايتاق" قورىمى ءبىر كەزدەرى قاراۋسىز قالعانداي ەدى. ال قازىرگى جاعداي مۇلدەم باسقاشا. سىرتى قورشالىپ، كەسەنەگە تىكە اپاراتىن جول توسەلىپ جاتىر. تىلەۋحانا دا سالىنعان. كەلەمىن دەۋشىلەرگە مۇمكىندىگىنشە بارىنشا جاعداي جاسالىپ جاتقاندىعىن كورىپ، قۋانىپ قالدىق. بولاشاقتا بۇل جەر تانىماستاي وزگەرەدى دەپ سەندىردى قوبدا اۋداندىق مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى. مۇندا «قىز-اۋليە» قورىمى، سونىمەن بىرگە ءارتۇرلى ۇلگىمەن، ويۋ-ورنەكتەرمەن سالىنعان 200-دەن استام تاستان قاشالىپ جاسالعان قۇلپىتاستار جاقسى ساقتالعان. قۇلپىتاستارعا ومىردەن وزعان كىسىلەردىڭ اتتارى، قىسقاشا ءومىرباياندارى اراب حارپىمەن جازىلعان جانە رۋ تاڭبالارى سالىنعان. ايتا كەتۋ كەرەك، كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى باراقۇلى اساۋ باتىردىڭ ۇلى ءۋازىر ەل قورعانىنا اينالعان باتىر ءارى بي بولعان. ونىڭ قۇلپىتاسى دا وسى "ابات بايتاق" قورىمىندا.

ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، مەرگەن، ەفرەيتور ءاليا مولداعۇلوۆا دۇنيەگە كەلگەن بۇلاق اۋىلىندا دا بولدى. قازىر اۋىلدا بار بولعانى 30 شاڭىراق تۇرادى. بارلىعى دا شارۋا قوجالىعىمەن اينالىسادى. ءاليا اپامىزدىڭ ءوزى دۇنيەگە كەلگەن ءۇي سۇرىلگەن، ورنىندا باتىر قىزعا ارنالعان ەسكەرتكىش تۇر. جانىندا كىشى ساياباق بار. مۇندا جىلدا كەلۋشىلەر سانى كوپ، اسىرەسە 9 مامىر جەڭىس كۇنى ەلىمىزدىڭ ايماقتارىن ايتپاعاندا، رەسەي، قىرعىزستان، ۋكراينا، گەرمانيا جانە ت.ب. ەلدەردەن كەلۋشىلەر قاتارى كوبەيمەسە، ازايمايدى ەكەن.

مۇنان سوڭ، قوبدا اۋدانىنداعى Əليا اۋىلىنداعى "Əليا" پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ وبلىستىق ورتالىعىندا بولدىق. مۇراجايدا باتىر قىزدىڭ ومىرىنەن سىر شەرتەتىن مالىمەتتەر جاقسى ساقتالعان. بالا كەزىندەگى سۋرەتتەرى، تۋىستارى، ءبىلىم العان وقۋ ورىندارى جانە ءاليا تۋرالى جازىلعان كوپتەگەن اۆتورلاردىڭ كىتاپتارىن تابۋعا بولادى.

ەكسپەديتسيانىڭ ءۇشىنشى كۇنى كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ەسىمى اڭىزعا اينالعان باراق باتىردىڭ اكەسى ساتىبالدى بابامىزدىڭ بەيىتىندە بولدىق. ول اقتوبە وبلىسى، تەمىر اۋدانىنا قاراستى شۇبارقۇدىق اۋىلىنان 15 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان اۋىلدىق وكرۋگتىڭ ىشىندە جەرلەنگەن.

سونداي-اق، وسى اۋىل ىشىندەگى ساتىبالدى بابامىزدىڭ باراقتان باسقا تاعى ءبىر ۇلى بار، ول ەربولەك اتامىزدىڭ بەيىتى. ياعني، باراق باتىردىڭ تۋعان باۋىرى. جەرلەنگەن جەرى əكەسىنەن 2 شاقىرىم جەردە ەكەن.

ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى ەڭ سوڭعى نىسان رەتىندە تەمىر اۋدانى،  شۇبارقۇدىق اۋىلىنداعى دوسجان حازىرەت قاشاقۇلىنىڭ باسىنا بارىپ، قۇران باعىشتادى. ول 1812-1896 ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن ءدىني اعارتۋشى، ۇستاز، قوعام قايراتكەرى. سولتۇستىك ءۇستىرت (دوڭىزتاۋ) پەن وعان كورشىلەس جاتقان سام قۇمىن، ەمبى ءشولىن قونىستانعان.

ءتورت كۇنگە جالعاسقان شارادا ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى بىرقاتار قۇندى اقپاراتتار جيناقتادى. ال ەكسپەديتسيانىڭ قورىتىندىلاۋ "رۋحانيات" مۋزەيىندە ءوتتى. بارلىق قاتىسۋشىلارعا اقتوبە وبلىسى "نۇر-عاسىر" مەشىتىنىڭ باس يمامى تولەبي وسپان "دوسجان يشان جانە باتىس قازاقستانداعى ءدىني قايراتكەرلەر مەن ءدىني نىساندار" اتتى كىتاپتار مەن العىس حاتتار تابىستادى. وسى شارانى ۇيىمداستىرۋشىلار، ياعني "رۋحانيات" مۋزەيىنىڭ جەتەكشىسى جىبەك ابدۋللينا، ولكەتانۋشىلار سەرىك ءابىلجان جانە قۋانىش بايباقتى، تاريحشى يسلامعالي بىتىك وسىنداي تاربيەلىك ءمانى زور شارانى جىلدا وتكىزىپ تۇرۋ قاجەت دەگەن ۇسىنىستارىن جەتكىزدى.

سونداي-اق، ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ توراعالىعىمەن وتكەن "تۋعان جەر" باعدارلاماسى - جالپىۇلتتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ نەگىزى" تاقىرىبىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلگە قاتىستى. اتالمىش شاراعا ەلىمىزگە بەلگىلى ساياساتتانۋشىلار ايدوس سارىم، راسۋل جۇمالى، دوس كوشىم جانە ت.ب. تانىمال تۇلعالار قاتىسىپ، ءسوز سويلەدى.

جاراتقان، قازاقتىڭ كەڭ پەيىلىنە ساي، دارحان دالاسىن ءناسىپ ەتكەن. سول جەرلەردە كيەلى دە، قاسيەتتى تاريحي مەكەندەر از ەمەس. ونىڭ ىشىندە اقتوبە وڭىرىندە دە كىسى اياعىن باسپاعان، تىڭ، عىلىم ءۇشىن زەرتتەلمەي جاتقان مەكەندەردىڭ سانى كوپ. وسى ەكسپەديتسيا ارقىلى زەرتتەۋشى-عالىمدار جاڭا مالىمەتتەر مەن تىڭ دەرەكتەرگە قانىقتى. ءبىر قۋانارلىعى، ءدىني قايراتكەرلەردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن زەرتتەۋ جانە ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى ءارى قاراي مىندەتتى تۇردە جالعاسادى دەپ سەندىردى  شارانى ۇيىمداستىرۋشىلار. الداعى ۋاقىتتا، "امانات" ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى اقتوبە وبلىسىنىڭ بايعانين اۋدانىندا بولۋدى جوسپارلاپ وتىر. ياعني،  ەكسپەديتسيانىڭ ءالى جالعاسى بار...

 دايىنداعان نۇربول وقۋوۆ، قر جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz