جۇما, 29 ناۋرىز 2024
ادەبيەت 16538 0 پىكىر 12 قىركۇيەك, 2017 ساعات 11:28

اباي الەمىندەگى ۇلىلار ۇندەستىگى

دۋلات پەن اباي

دۋلات باباتايۇلى – ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسىندا بيىك تۇلعا. ول – ابايعا دەيىنگى قازاق پوەزياسى مەن ابايدىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر! تەگىمدى مەنىڭ سۇراساڭ،

قالىڭ نايمان نۋىنان.

جىرىمدى مەنىڭ سۇراساڭ،

سارى التىننىڭ بۋىنان – دەۋى كوپ نارسەنى اڭعارتسا كەرەك.

دۋلات جازبا پوەزياعا جاقىن كەلگەن تۇلعا. اباي مەن دۋلاتتا وي ۇندەستىگى، كوركەمدىك جۇيەدەگى ۇندەستىكتەر جەتەرلىك. اباي دۋلاتتان تاقىرىپتىق-يدەيالىق، كوركەمدىك جۇيە، ۇلگىدە كوپ نارسە ۇيرەنگەن. شىعارماشىلىقپەن ءارى قاراي دامىتقان. دۋلاتتىڭ قوعامدىق-ساياسي ساتيراسىنىڭ ءتىلى وتكىر. ول – قازاق پوەزياسىنداعى قوعامدىق-ساياسي ساتيرانىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى. اباي مەن دۋلات اراسىندا وسى جايتتاردا ۇيلەسەتىن تۇستار بارشىلىق. دۋلاتتىڭ «باراققا»، «كەڭەسبايعا»، «سۇلەيمەنگە»، ابايدىڭ «كۇلەمبايعا»، «ءماز بولادى بولىسىڭ»، «دۇتبايعا» سياقتى قوعامدىق-الەۋمەتتىك ساتيراسى ەل ارداقتىلارىنىڭ، ەل جاقسىلارىنىڭ، اتقامىنەرلەردىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك پورترەتىن، پسيحولوگيالىق بولمىسىن ءدال جەتكىزگەن تۋىندىلار. ومىرشەڭ تۋىندىلار! بۇگىنگى كۇندە دە سول شامادان اسىپ كەتكەنىمىز شامالى؟ اباي بىلاي دەيدى: كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا،

باس يزەيمىن شىبىنداپ.

ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ،

شالا ۇعامىن قىرىنداپ.

سىياز بار دەسە جۇرەگىم

ورنىقپايدى سۋىلداپ

سىرتقىلارعا سىر بەرمەي،

قۇر كۇلەمىن جىمىڭداپ.

ۇلىقتار كەيپىن دۋلات بىلايشا جەتكىزەدى:

اياز قىسسا ءمۇيىزدى،

ءمۇيىز قىسىپ تۇقىلدى...

قانتالاسا تۇقىلىڭ،

الپىس ەكى تامىرىڭ

قاڭسىپ قالعان سىقىلدى:

ۇلىق قىسسا ۇلىقتى،

ۇلاسىپ ميداي بىلىقتى...

اتقامىنەر اۋىلدا

يتشە ءىلىنىپ ىلىقتى.

ورىستىڭ كورسە ۇلىعىڭ

قىزدان داعى قىلىقتى.

ۇلىق كەتسە، قازاققا

قورقاۋ قاسقىر قۇلىقتى.

سۇمدىق ساتيرا! اياۋسىز شەنەۋ! بۇدان اسىرىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ارعى كەزەڭدە دە قازىرگى كەزەڭدەگى دە قازاق اكىمدەرىنىڭ بەت-بەينەسى، سىقپىتى وسىنداي! زامانعا كۇيىنگەن دۋلات:

مىناۋ ازعان زاماندا

قاراسى – انتقور،

حانى – ارمان;

باتىرى كوكسەر باس امان;

بايبىشە – تانتىق، باي – ساراڭ;

بوزبالاسى – بوشالاڭ;

قىرسىعا تۋدى قىز بالاڭ;

نارى – جالقاۋ، كەر تابان;

قۇس – كۇيشىل، ات – شابان.

جىرعالاڭ جوق، جوبالاڭ،

ەبى كەتكەن ەل بولدى

ەندى قايدا مەن بارام؟!

بۇ سوزدەر، ءداپ ءبىزدىڭ زامانعا دا ايتىلىپ تۇرعان سياقتى. ءوزىمىزدى تانىدىق پا؟!... ايناعا قارايىقشى! ابايدىڭ كەشەگى ايتقان سوزدەرى بۇگىنگە ومىرشەڭ، نىساناعا ءدوپ تيەدى! حاكىم ابايدى سويلەتىپ كورەيىك:

... مەن قاجىعان ارىقپىن،

قاتىن، بالا قوناعى.

سەندەرگە دە قانىقپىن،

جۇرتىڭ اناۋ باياعى.

جارلى ەمەسپىن، زارلىمىن،

ونى دا ويلا تولعانىپ.

جۇرتىم دەۋگە ارلىمىن

وزگە جۇرتتان ۇيالىپ.

بارىمتا مەن پارتيا –

ءبارى ماستىق، جۇرت قۇشار.

سىپىرا ەلىرمە، سۇرقيا،

كوپ پيانشىك نەنى ۇعار؟

تاتۋلىقتى، تىنىشتىقتى

قوڭىر كورەر، كەم كورەر.

ۇرلىق پەنەن قۋلىقتى

قىزىق كورەر، ءوڭى ەنەر

مۇنداي ەلدەن بايىڭ تارت،

مەن قاجىدىم، سەن قاجى!

ايتىپ-ايتىپ ءوتتى قارت،

كونبەدى جۇرت، نە ىلاجى؟

اباي سىنىنىڭ ءزىل-باتپانى قانداي اۋىر ەدى!

اباي مەن شاكارىم

شاكارىم اتامىز «اقىل» كاتەگورياسىنا قاتتى ءمان بەرگەن اقىن عوي. «اقىل دەگەن – ولشەۋسىز ءبىر جارىق نۇر» دەسە، ەندى بىردە «تاپقىش وي عوي – اقىلدىڭ ماعىناسى، ءتۇبى – جۇرەك، بولادى ميدا باسى» - دەيدى. ونىڭ شىعارمالارىندا اقىلدىڭ جيىرما ءتورت ءتۇرى اتالادى ەكەن. سونىڭ ىشىندە ءمان بەرگەنى «ساۋ اقىل»

***

يسلام ءدىنى پايدا بولعاننان باستاپ، وزىنە تەوريالىق العى شارتتار ىزدەدى. ول كونە داۋىرلەردەگى فيلوسوفيالىق قيسىندارعا سۇيەندى. ارابتار فيلوسوفيانى ءپالساپا ء(فالاساپا) دەپ اتاعان. مۇسىلمان فيلوسوفياسى يسلاميات اتتى ۇلكەن تانىم. بۇل كونە دۇنيە اريستوتەل نەگىزدەگەن پەراپاتەتيكتەر جانە يدەاليستىك باعىتتاردى بىرىكتىرۋشى دۋاليستىك تانىم بولىپ تابىلادى. اريستوتەل شىعىستا ءبىرىنشى ۇستاز بولسا، اريستوتەل ەڭبەكتەرىن ارابشاعا اۋدارىپ، تۇسىنىك تافسير (كوممەنتاري) جازعان ءال-فارابي ەكىنشى ۇستاز «مۋاليمي سوني» دەپ اتانعان. يسلامياتتا «جان» جانە «ءتان» سۋبستانتسياسى قاتار اتالادى. قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي بۇل كاتەگوريالار تۋرالى بىلاي دەيدى: اقىل مەن جان «مەن» ءوزىم، ءتان «مەنىكى»،

«مەن» مەن «مەنىكىنىڭ» ءجونى ەكى

«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان،

«مەنىكى» ولسە، ءولسىن وعان بەكى.

ابايدىڭ «مەن» دەپ وتىرعانى اقىل مەن جان، «مەنىكى» دەپ وتىرعانى ءتان. اقىل مەن جان ماڭگىلىك، ال ءتان وتكىنشى. اباي يسلامياتتاعى جانعا اقىلدى قوسادى. شاكارىم اقىل مەن جان، ياعني «مەننىڭ» جوعالمايتىنىن:

بار نارسە جوعالمايدى، وزگەرەدى،

جان جوعالماس دەپ ويلا، سونى ءبىل دە.

جان ءتان جاسار، ءتان جاندى جاراتا الماس،

تەرەڭ ويلاپ، ءسوزىمدى قۇلاققا ءىل دە – دەپ جىرلايدى. نەمەسە:

قايدا بارسا ول ءوزىن «ءوزىم» دەيدى،

«ءوزىم» دەپ دەنەنى ەمەس، جاندى ايتقانى.

سول جاننان ءتىپتى، «وزىمدىك جوعالمايدى،

ەسەپ ەمەس سان ءولىپ، سان قايتقانى» - دەيدى. شاكارىمدەگى «ءوزىم»، ابايداعى «مەن»، شاكارىمدەگى «دەنە»، ابايداعى «ءتان» نە بولماسا «مەنىكى» شاكارىمدە دە وسى جان سۋبستانتسياسى ابايداعىداي ماڭگىلىك، ول ولمەك ەمەس، ولەتىن «دەنە»، نە بولماسا «مەنىكى» ءتان. جاننىڭ ماڭگىلىگىنىڭ ارقاسىندا سان تۇرگە ءتۇسىپ، ءارتۇرلى بوياۋلارمەن وزگەرىپ، ءارتۇرلى قالىپقا تۇسەدى دەگەن وي ايتادى. يسلامياتتىق تانىمداعى «جانعا» اباي «اقىلدى» قوسادى. ءبىر قىزىعى شاكارىم وعان «كوڭىلدى» قوسادى. ال شاكارىمنىڭ «جان» مەن «دەنەگە»، «كوڭىلدى» قوسۋى ابايدا كەزدەسپەيدى. بۇل دا شاكارىم ويشىلدىعىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى. بۇل «كوڭىلدىڭ» تابيعاتى ابايدى ءتان قۇمارلىعىنان، ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى مەن بولمىسىنان «ءتاننىڭ» ءوز تابيعاتىنان تۋىندايتىن، ونىڭ ءوز اياسىندا قاراستىرىلاتىن ماسەلە بولسا، شاكارىم «كوڭىل» تابيعاتىن قاراستىرادى.

ال ەندى سيپاتتالىق كوڭىلدى ءبىز،

ەسكەرىپ بۇل ءسوزىمدى جاقسى ۇعىڭىز.

جان مەن دەنە – قوسىلعان ەرلى-قاتىن،

ەكەۋىنەن تۋادى كوڭىلىمىز.

تابيعات بىردە بىلاي، بىردە ولاي،

كەتەرى ءمالىم ەمەس الدەقالاي.

اكەسى جان، شەشەسى دەنە بولىپ،

كوڭىلىمىز سول سەبەپتەن ەكى تالاي.

وسى «جان» مەن «ءتان» ۇعىمدارىنا قاتىستى فيلوسوفيالىق كاتەگوريالارعا نەگىزدەلگەن پالساپالىق تەرەڭ ويلار شاكارىمنىڭ «جان مەنەن دەنە ءھام كوڭىل»، «مەن ادامنىڭ تاپپايمىن ونەرلىسىن»، «اتانىڭ شاھۋاتىنىڭ كوپ قوي ءمانى»، «تۋرا جولدا قايعى تۇرماس»، «تىرشىلىك، جان تۋرالى» ولەڭدەرىندە كورىنىس تابادى. شاكارىم ولەڭدەرىندە يسلامياتقا قاتىستى ۇعىم-تۇسىنىك، كاتەگوريالار بارشىلىق. سونداي كاتەگوريالىق ۇعىمداردىڭ ءبىرى – «جار» ءسوزى. بۇل «جار» ۇعىمى الدىمەن ابايدا:

جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نە قىلسا دا،

اسپاندا اي مەن كۇن شاعىلسا دا،

دۇنيەدە، ءسىرا سەندەي ماعان جار جوق،

ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا.

سورلى اسىق سارعايسا دا، ساعىنسا دا،

جار تايىپ، جاقسى سوزدەن جاڭىلسا دا،

شىدايدى ريزا بولىپ» جار ىسىنە،

قورلىق پەن مازاعىنا تاڭىلسا دا – دەپ جىرلانادى. ابايدىڭ بۇل ولەڭى ماحاببات ليريكاسىنا جاتقىزىلىپ ءجۇر. بۇل دۇرىس ەمەس. ولەڭدەگى «جار» ءسوزى ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدەگى «جار» ەمەس، ول «جاراتۋشى»، «حاق»، «ءتۇپ يە» ماعىناسىندا. شاكارىم دە ءوز ولەڭدەرىندە وسى ماعىناداعى «جار» ءسوزىن بەكىتە تۇسەدى. شاكارىمدى سويلەتەيىك:

مەنىڭ جارىم قىز ەمەس،

حاقيقاتتىڭ شىن نۇرى.

ونى سەزەر ءسىز ەمەس،

كوزگە تاسا بۇل سىرى.

جاسىرىپ تۇر جار ءوزىن،

باس كوزىمەن قاراما.

جۇرەگىڭنىڭ اش كوزىن،

جاننىڭ سىرىن ارالا.

كورەم دەسەڭ جارىمدى

ماس بول، جۇرەك تازالا.

ورتەپ جىبەر بارىڭدى،

قارسى ۇمتىل قازاعا.

كورسەڭ، وعان باس ۇرىپ،

ەتەگىنەن ايىرىلما.

نە كورىنەۋ، نە جاسىرىپ،

ناپسىسىنە قايىرىلما.

بۇل سالەمدى ەسىڭە ال،

ەگەر جەتسەڭ تىلەككە.

جار قانجارى – ماعان بال،

سۇقسىن سورلى جۇرەككە.

اباي «شىدايدى ريزا بولىپ جار ىسىنە، قورلىق پەن مازاعىنا تاڭىلسا دا» - دەسە، شاكارىم «جار قانجارى – ماعان بال، سۇقسىن سورلى جۇرەككە»، - دەپ بۇدان ارتىق قۇرباندىققا بارادى.

اباي مەن نيزامي

ءازىربايجاننىڭ ۇلى اقىنى نيزاميدە مىناداي ولەڭ جولدارى بار:

سەردتسە – مورە. ۆ نەم جەمچۋگ.

موي جەمچۋگ سياەت وگنەم.

ەتوت جەمچۋگ – پوۆەسكي نا پوياسە تسارسكوم تۆوەم.

نيزاميدىڭ ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى. ەندى ۇلى اقىنىمىز ابايعا قۇلاق تۇرەلىك:

جۇرەك – تەڭىز، قىزىقتىڭ ءبارى – اسىل تاس،

سول قىزىقسىز ومىردە جۇرەك قالماس.

ۇندەستىك. شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىن جانىمەن سۇيگەن ابايدىڭ نيزاميدەن العان تاعلىمى! سۇراق تۋادى. اباي ءنيزاميدىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىن وقىعان با؟ زەرتتەي قاراساق ولاي بولماي شىقتى. ورىس وقىرماندارى نيزاميمەن تەك قانا 1940-1959 جىلدار عانا تانىسقان. سوندا اباي قايدان وقىعان؟ ەسىمىزگە ابايدىڭ سەمەيدەگى احمەت ريزا مەدرەسەسىندە وقىعانى ءتۇستى. مەدرەسەدە اراب، پارسى، تۇرىك، شاعاتاي تىلدەرى تەرەڭىرەك وقىتىلعان. اباي وسى تىلدەردىڭ ءبارىن ەركىن يگەرگەن. ولاي بولسا اباي ۇلى ءنيزاميدى تۇپنۇسقادان، ياعني فارسي (پارسى) تىلىنەن وقىعان!

اباي مەن پۋشكين

پۋشكيننىڭ ايگىلى «پروروك» دەگەن ولەڭى بار. ولەڭ جولدارىن كەلتىرە كەتەلىك: دۋحوۆنىي جاجدويۋ تاليم،

ۆ پۋستىنە مراچنوي يا ۆلاچيلسيا،

- ي شەستيكرىلىي سەرفيم

نا پەرەپۋتە منە ياۆيلسيا.

ي ون منە گرۋد راسسەك مەچوم،

ي سەردتسە ترەپەتنوە ۆىنۋل،

ي ۋگل، پىلايۋششي وگنەم،

ۆو گرۋد وتۆەرستۋيۋ ۆودۆينۋل

كاك ترۋپ ۆ پۋستىنە يا لەتال،

ي بوگا گلاس كو منە ۆوززۆال:

«ۆوسستان، پروروك، ي ۆيجد، ي ۆنەملي،

يسپولنيس ۆولەيۋ موەي ي، وبحوديا موريا ي زەملي،

گلاگولوم جگي سەردتسا ليۋدەي».

بۇل ولەڭدى تۇگەل كەلتىرىپ وتىرعانىمنىڭ ءمانىسى بار. ولەڭ 1828 جىلى «موسكوۆسكي ۆەستنيك» جۋرنالىنىڭ №3 سانىندا جاريالانعان. وسى كەزەڭدەردە ول ءوزىنىڭ «پودراجانيا كورانۋ» دەگەن تسيكلدى ولەڭدەرىن جازدى. اقىن 1790 جىلى باسپادان شىققان «قۇران كارىمنىڭ» م.ۆەرەۆكين اۋدارعان ورىسشا نۇسقاسىن پايدالاندى. ورىس زەرتتەۋشىلەرى ولەڭنىڭ باستى كەيىپكەرى رەتىندە تاۋراتتىڭ ءVى تاراۋىندا ءسوز بولاتىن يساي ء(ال ياسا) پايعامباردى ايتادى. مەنىڭ ويىمشا بۇل جايت پايعامبارىمىز مۇحامەد مۇستافا ساللالھۋ عالايىسسالامعا قاتىستى بولسا كەرەك. قۇران حيكايالارىندا جاقسى سۋرەتتەلگەن. الەم تاريحشىلارى وسىلاي دەيدى. بۇل جايىندا ابايدىڭ دا ايتقانى بار!

جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا،

حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى.

ىشتەگى كىردى قاشىرسا،

ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسى.

اباي مەن ەدۆارد مۋنك

نورۆەگيانىڭ ەكسپرەسسيونيست-سۋرەتشىسى ەدۆارد مۋنكتىڭ (1863-1944) الەمگە ايگىلى «كريك» («ايقاي») دەگەن كارتيناسى بار. كارتينا 1893 جىلى سالىنعان. بۇل كارتينانىڭ ءتورت نۇسقاسى بار. ناعىز شەدەۆر! سۋرەت ونەرىنىڭ جاۋھارى ەسەپتەلەدى! بەينەلەۋ ونەرىندەگى ەكسپرەسسيونيزم باعىتىنىڭ بيىك ۇلگىسى! قالا پەيزاجى. كوپىر ۇستىندە ەكى جولداسى كەيىنىرەك قالىپ، ءبىر ادام جان-جاعىنا ۇرەيلەنە قاراپ، ەكى قۇلاعىن باسىپ ايعايلاپ تۇر. كەشقۇرىم ۋاقىتتاعى قالا اسپانى قان-قىزىل تۇستەس. ۇرەي شاقىرادى. بۇل تاس مەرەز، تاس كەرەڭ قوعامنان پانا ىزدەپ سورلى پەندەنىڭ جان ايقايى، جان ءدىرىلى، ۇرەي دىبىسى. بۇل ۇرەيدەن، جان ايقايىنان اسپاننىڭ ءوزى ءدىرىل قاعادى. الايدا اينالا قورشاعان ورتادان دارمەن جوق! كۇل بولماساڭ، بۇل بول! ونەردەگى ايقاي مەتافوراسى ارقىلى بەزبۇيرەك، سۇرقاي، ساڭىراۋ قوعامنىڭ پسيحيكاسى، مىنەز بولمىسى اڭعارىلادى. جان ۇشىرعان سورلىعا قول ۇشىن سوزاتىن پەندە جوق! ەڭ عاجابى سۋرەتشىمەن ءبىر ۋاقىتتا جاساعان قازاقتىڭ اۋليە اقىنى اباي دا وسى جايدان سىرت قالماي بىلاي دەدى:

جارتاسقا باردىم،

كۇندە ايعاي سالدىم،

ونان دا شىقتى جاڭعىرىق;

ەستىسەم ءۇنىن، بىلسەم دەپ ءجونىن،

كوپ ىزدەدىم قاڭعىرىپ

باياعى جارتاس – ءبىر جارتاس،

قاڭق ەتەر، تۇكتى بايقاماس.

عاجاپ ۇندەستىك! اباي ولەڭى دە وسى شامادا 1889 جىلى جازىلعان. ابايداعى «جارتاس» مەتافوراسى دا مىلقاۋ، تاسبەزەر قوعامنىڭ سىقپىتىن ءدال اشىپ تۇر! قوعامنان قايرانى جوق، جەكە ادام تراگيزىمى دە وسىندا! الەمدىك مادەني كونتەكستەگى ۇلىلار ۇندەستىگىنە ءمان بەرمەسە بولمايدى.

ءسابيت جامبەك،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

دەرەككوزى: http://adebiportal.kz

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ابايدىڭ تەرەڭدىگى وسىندا...

 

 

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1574
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2268
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3576