اسان وماروۆ. ابايدىڭ ادىلەتتىلىك تۋرالى ىلىمىنە شولۋ
ادامنىڭ ىشكى الەمىنىڭ راحاتى مەن تىنىشتىعى، بىلايشا ايتقاندا، جان ساقتاۋى وتە-موتە ادىلەت سەزىمىنە تاۋەلدى. سونىڭ ايعاعى - ادىلەتتىلىكتى جانىنداي كورىپ اڭسامايتىن ادام، كوكسەمەيتىن حالىق بولمايدى. ونىڭ وسىناۋ شوقتىعىن، قاستەرلى بيىگىن عۇلاما شاكارىم بىلايشا ورنەكتەيدى:
نىساپ پەن مەيىرىم، ادىلەتتى،
جانىڭداي كورىپ جان ساقتا.
ول جولدا ولسەك، نەمىز كەتتى،
ماقسۇتقا جەتپەي قالساق تا.
(«انادان العاش تۋعانىمدا»، 1929).
ادىلەت - قياناتتىڭ دۇشپانى. ولاردىڭ اراسىندا وتەتىن تالاس-تارتىس كۇللى ادامزات كوشىنىڭ تاعدىرىنا، تاريحى مەن مادەنيەتىنە ساۋلەسىن تۇسىرەدى جانە نەبىر عاجايىپ شەدەۆر، كلاسسيكالىق تۋىندىنى دۇنيەگە اكەلەدى. كۇللى كوركەم ادەبيەت كلاسسيكتەرى شىعارماشىلىعىنىڭ التىن وزەگى - ادىلەت پەن قياناتتىڭ ماڭگى ايقاسى، بىتىسپەس مايدانى. كوركەم ادەبيەتتەگى دەيمىن-اۋ، كۇندەلىكتى ومىردەگى شىندىق وزەگى دە وسى تارتىس ەمەس پە.
سونىمەن، ادىلەت - جان ساقتاۋ قۇرالىنىڭ ءبىرى، قاستەرلى كاتەگوريا. بىراق ادىلەتتىلىك تۋرالى باسقاداي نە بىلەمىز، ول جايلى ءبىلىمىمىز تولىق پا؟
ادامنىڭ ىشكى الەمىنىڭ راحاتى مەن تىنىشتىعى، بىلايشا ايتقاندا، جان ساقتاۋى وتە-موتە ادىلەت سەزىمىنە تاۋەلدى. سونىڭ ايعاعى - ادىلەتتىلىكتى جانىنداي كورىپ اڭسامايتىن ادام، كوكسەمەيتىن حالىق بولمايدى. ونىڭ وسىناۋ شوقتىعىن، قاستەرلى بيىگىن عۇلاما شاكارىم بىلايشا ورنەكتەيدى:
نىساپ پەن مەيىرىم، ادىلەتتى،
جانىڭداي كورىپ جان ساقتا.
ول جولدا ولسەك، نەمىز كەتتى،
ماقسۇتقا جەتپەي قالساق تا.
(«انادان العاش تۋعانىمدا»، 1929).
ادىلەت - قياناتتىڭ دۇشپانى. ولاردىڭ اراسىندا وتەتىن تالاس-تارتىس كۇللى ادامزات كوشىنىڭ تاعدىرىنا، تاريحى مەن مادەنيەتىنە ساۋلەسىن تۇسىرەدى جانە نەبىر عاجايىپ شەدەۆر، كلاسسيكالىق تۋىندىنى دۇنيەگە اكەلەدى. كۇللى كوركەم ادەبيەت كلاسسيكتەرى شىعارماشىلىعىنىڭ التىن وزەگى - ادىلەت پەن قياناتتىڭ ماڭگى ايقاسى، بىتىسپەس مايدانى. كوركەم ادەبيەتتەگى دەيمىن-اۋ، كۇندەلىكتى ومىردەگى شىندىق وزەگى دە وسى تارتىس ەمەس پە.
سونىمەن، ادىلەت - جان ساقتاۋ قۇرالىنىڭ ءبىرى، قاستەرلى كاتەگوريا. بىراق ادىلەتتىلىك تۋرالى باسقاداي نە بىلەمىز، ول جايلى ءبىلىمىمىز تولىق پا؟
ءسىرا دا جوق، قازاق فيلوسوفياسى تۇرا تۇرسىن، الەمدىك فيلوسوفيا تاراپىنان دا ادىلەتتىلىك تۋرالى پايىمدار ءبىر ىزگە تۇسكەن ەمەس، ياعني ءوز الدىنا دەربەس جۇيەلى ءىلىم بوپ قالىپتاستى دەۋگە ءالى كۇنگە ەرتەرەك. سەبەپ - فەنومەن ۇعىمنىڭ كۇردەلى تابيعاتىندا جانە ءتۇپ تەگى - گەنەزيسىنىڭ تەرەڭدىگىندە دەسەك قاتە بولا قويماس. تومەندە وسى كۇردەلى تاقىرىپتى ءسوز ەتپەكپىز. ونداعى ماقساتىمىز - جاڭاعى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرعان دانىشپان ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ابايى ەكەنىن دايەكتەۋگە سايادى.
بىرەۋ بىلەدى، بىرەۋ بىلمەيدى، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭى جانە 45-ءشى ءسوزى حاكىم ابايدىڭ سارقىندى شىعارمالارى. الدىڭعى تۋىندىسىندا دانىشپان:
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى.
ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي «باۋىرىم» دەپ،
جانە «حاق جولى وسى» دەپ ادىلەتتى، -
دەيدى. ال، سوڭعىنى: «قۇداي تاباراكا ۋاتاعالانىڭ بارلىعىنىڭ ۇلكەن دالەلى - نەشە مىڭ جىلدان بەرى... ءھام نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادەلەت، ماحاببات قۇدايعا لايىقتى دەگەندىگى» دەپ باستايدى.
ءسويتىپ، ابايدىڭ اقتىق وسيەت-تولعاۋلارى قوس فەنومەن سەزىم: ماحاببات پەن ادىلەتكە باعىتتالعانىنا كوز جەتكىزەمىز. ماڭىزدى ەرەكشەلىك - حاكىم اباي ماحاببات، عادەلەتتى قوساقتاپ ايتادى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟
گاپ مىنادا: ماحاببات - كۇللى الەمگە نۇرىن، شۋاعىن توككەن قۋات، ال ادىلەت - تۇتاستاي عالام قۇبىلىستارىن رەتتەۋشى قۇدىرەت. قوس فەنومەن قوسىلعاندا عارىشتىق كۇردەلى قاتىناستار عاجايىپ ۇيلەسىمىن تابادى.
مىنە، حاكىم اباي ماحاببات، عادەلەتكە وسى تۇرعىدان كەلىپ، جاڭا اتالعان 45-ءشى قاراسوزىندە مىناداي دانالىق تۇجىرىمىن جاسايدى: «بۇلاردىڭ (ماحاببات پەن ادىلەتتىڭ) كەرەك ەمەس جەرى جوق، كىرىسپەيتۇعىن دا جەرى جوق. ول - جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى».
«ول - جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى» دەگەن ءبىر-اق اۋىز تەزيس بۇگىنگى بىزدەر ءۇشىن اسا سالماقتى. وسىلايشا اباي بىزگە ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ماحاببات-ادىلەت زاڭىمەن باسقارىلىپ، رەتتەلەتىنىن اشىقتاپ بەرىپ وتىر. بۇل، ءسوز جوق، تەك الەم ويى الىبىنىڭ عانا سىباعاسى.
ماحاببات - جاراتۋشىنىڭ ءبىر اسپەكتىسى ەكەندىگى، ارينە، الىمساقتان ءمالىم. بارلىق الەمدىك دىندەر وسىنى دىتتەيدى، ايتالىق، يسلامدىق سوپىلىق اعىم «ماحاببات ءدىنى» دەلىنەدى. ال، ادىلەتتىلىك شە؟ ول ماحابباتقا تەتە، تەڭدەس ۇعىم با؟ ەڭ باستىسى، اباي ەكى ۇعىمدى نەگە قوساقتاعان؟ جاڭاعى تەزيس مىنە وسىنىڭ جاۋابىن بەرۋىمەن قۇندى.
بىلە بىلسەك، ابايدىڭ: «نەشە مىڭ ءتۇرلى ءدىننىڭ ءبارى دە عادەلەت، ماحاببات قۇدايعا لايىقتى دەگەن» دەپ تۇجىرۋى ءوز الدىنا جاڭالىق. ساحارا ويشىلى بۇل ارادا حاقيقات زاڭدى كۇللى قاسيەتتى كىتاپتاردان ءسۇزىپ العانىن سەزدىرتىپ وتىر. ابايدىڭ جاڭاعى ادىلەت، ماحاببات تۇسىنىكتەرىن بولمەي-جارماي قولدانۋ سىرى كيەلى كىتاپتار مازمۇنىندا ەكەنىن كورەمىز.
قورىتا ايتقاندا، ماحاببات، عادالەت كاتەگوريالارىن، ءبىر جاعىنان، «ءتاڭىرىنىڭ ءىسى» ء(تاڭىرىنىڭ حيكمەتى، زاڭى دەگەن ماعىنانى دا بىلدىرەدى) دەپ عالامدىق دەڭگەيدە باعامداۋ، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ ءتۇپ گەنەزيسى مەن ورتاق ترانستسەندەنتتىك ءمانىن اشىپ بەرۋ - ابايدىڭ كەرەمەت جاڭالىقتارى.
بۇل پايىم ارتىق ايتقاندىق بوپ كورىنبەۋى ءۇشىن مىسالدارمەن بەكىتە كەتەلىك. ءسوز باسىندا ادىلەت-جان تىنىشتىعىنىڭ كەپىلى، ونى اڭساۋ ادام بالاسىنا تاڭىرىدەن دارىعان قاسيەت دەگەنبىز. قازىرگى وراسان قارجىلىق داعدارىسقا دا ادىلەتتىلىك زاڭىنىڭ بۇزىلۋى «كىنالى» ەكەندىگى ءشۇباسىز. سول سياقتى پلانەتا جۇرتشىلىعىن الاڭ ەتكەن باتىس جانە شىعىس دەلىنەتىن وسى زامانعى وراسان ۇلكەن وركەنيەتتىلىك قارىم-قاتىناس پەن ءوزارا ۇعىسۋ پروبلەمالارى دا ادىلەتتىلىك زاڭىنا تىرەلەدى. ول ول ما، كۇللى ماتەريالدىق الەم نيۋتون اشقان زاڭدارمەن رەتتەلەتىنى سياقتى كۇللى عالامنىڭ تىنىس-تىرشىلىگى اباي اشقان ادىلەت-ماحاببات زاڭىمەن رەتتەلەدى.
ەندىگى كەزەكتە ابايدىڭ ادىلەتتىلىك ءىلىمىن بارلاۋعا ويىسالىق. بىزشە بۇل ءىلىمنىڭ قالىپتاسۋى كەمەڭگەردىڭ ويشىلدىق ەۆوليۋتسياسىمەن قابىسا تابىسادى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە مىناداي ەكى ايشىقتى كەزەڭ بار: ءبىرى - 1891-1897, ءبىرى - 1898-1902 جىلدار ارالىعى.
1891 جىل اباي ومىرىندە بۇرىلىستى جىل بولدى. وسىعان دەيىن چەرنىشەۆسكي، دوبروليۋبوۆ باستاتقان ورىس ويشىلدارىنىڭ قوعامدىق ورتانى جانە زاماندى تۇزەتۋ قاجەت دەگەن الەۋمەتتىك يدەيالارىنا قۇلاي بەرىلە وتىرىپ، مادەني-اعارتۋشىلىقپەن قاتتى اينالىسقان اقىن، ەندى بۇل باعىتتىڭ دۇرىستىعىنا كۇماندى بولادى. راسىندا دا پەندەنىڭ كىنانى ءوزىنىڭ مىنەزى مەن بولمىسىنان ەمەس، تەك قورشاعان ورتادان عانا ىزدەستىرەتىنى نەسى؟ بۇل دۇرىستىق پا؟ 90-شى جىلداردىڭ باسىندا اقىلىنا ءبىلىمى ساي بولىپ تولىسقان كەمەل ابايدى، ءيسى الاشتىڭ ۇستازى، اقىلشىسىنا اينالعان ابايدى وسى ماسەلەنىڭ تولعاندىرعانى حاق. ءبىرىنشى قاراسوزىندە: «ال ەندى قالعان ءومىرىمىزدى قايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي ءوزىم دە قايرانمىن» دەۋى ءسوزىمىزدىڭ كىشكەنە دالەلى.
ءبىر عاجابى، اباي «دۇنيەگە كوزىن اشقان» ميحاەليستىڭ ءوزى ءپىر تۇتقان چەرنىشەۆسكي، دوبروليۋبوۆ سىندى توڭكەرىسشىل-دەموكراتتاردى ەش جەردە اتامايدى، اۋزىنا دا المايدى. سەمەي قالاسىنا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن كىلەڭ وقىمىستى ورىس زيالىلارىنىڭ ولاردى باسىنا كوتەرگەنى جاقسى ءمالىم عوي. وسى عىلىمي ورتادا ون-ون بەس جىلداي ۇلگى-ونەگە كورگەنىنە قاراماستان قازاق ويشىلىنىڭ قوعامدى كۇشپەن وزگەرتۋگە نەگىزدەلگەن، توڭكەرىس ءيسى اڭقىعان يدەيالاردان باس تارتقانىنا تاڭ قالماسقا لاجىڭ جوق. ول ول ما، ابايدىڭ قوعامدى تەك تىنىشتىق جاعدايدا، يماندىلىق تاربيە نەگىزىندە عانا وزگەرتۋ قاجەتتىگىنە سەنىمى كامىل: «بەرەكەڭدى قاشىرما، ەل تىنىش بولسا، جاقسى سول» (1889) دەيدى.
ءسويتىپ، اباي تەرەڭ وي ەڭبەگىنە، قوعامدا ادىلەتتى ورنىقتىرۋدىڭ جولىن، ياعني ادىلەتتىلىك ءىلىمىن ىزدەستىرۋگە كىرىسەدى. تىڭ ورىستە تاپقانى - «مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى» (1891) دەگەن ولەڭىندە ءوزى ايتقانداي، «ادام تۇزەلمەي، زامان تۇزەلمەيدى» دەگەن پاراديگما (مۇنى ويشىلدىڭ شىعىس جاعالاۋىنا قايتا ءوتۋى دە دە قوي) بولدى. ول بويىنشا زاماننىڭ تۇزەلۋى ءۇشىن ءار ادامنىڭ ىشتەگى كىردەن تازارۋى، رۋحى جەتىلۋى مەن يمانى نىعايۋى شارت. سەبەبى، ەگەر جەكە تۇلعا «ىشتەگى كىردى قاشىرسا»، ياعني ءار ادامنىڭ جان تاربيەسى جولعا قويىلسا، مۇنداي تاربيە كەمەلدىگىنەن بۇكىل قوعامنىڭ كەمەلدىگى قۇرالماق. ادامزات تىنىشتىعى مەن رۋحاني جەتىلۋىنىڭ وزگەدەي امالى، جولى جوق.
وسىناۋ الىس ماقساتتى كوزدەگەن ويشىل اقىننىڭ 1891 جىلدان بىلايعى ومىرىندە باستى شىعارماشىلىق جۇمىسى - ەكى پروزا كىتابى بولعانى، ولارعا كۇش-قۋاتىن سارقا جۇمساعانى انىق: ءبىرى - 40 عاقليادان تۇراتىن «عاقليا» اتتى (1891-97 جىلدار اراسىندا جازىلدى) كىتابى، ءبىرى - «عاقليات-تاسديقات» (قازىرگىشە 38-ءشى قاراسوز) اتتى كىتابى. الدىڭعىسى - تۋعان حالقىنا ءجون-جوبا سىلتەگەن ارناۋ وسيەتتەرى، ال 1898-1902 جىلدار ارالىعىندا جازىلعان ەكىنشىسىنىڭ - بەرىسى مۇسىلمان ءارىسى كۇللى ادامزاتقا ارنالعان دانالىق تراكتات ەكەنى تالاسسىز.
تومەندە ابايدىڭ ادىلدىك ءىلىمى قالىپتاسۋىنىڭ ساتى-ساتىسىنا وسى قولجازبا كىتاپتارى بويىنشا وي جۇگىرتەلىك.
كىتاپ «عاقليا»-نىڭ ءۇشىنشى سوزىندە ويشىل قويعان كەسەك ماسەلەلەردەن قازاق ءومىرى قايتسە تۇزەلەدى نەمەسە قوعام قايتسە ادىلەتتى بولادى دەگەن سۇراق جازباي تانىلادى. اينالا دۇنيەنىڭ قياناتشىل بولۋى - ادىلەتتىڭ جوقتىعىنان. سوندىقتان اباي: «وسى قازاق حالقىنىڭ وسىنداي بۇزىقشىلىققا تارتىپ، جىلدان جىلعا تومەندەپ بارا جاتقانىن كورگەن سوڭ مەنىڭ ويىما كەلەدى» دەي وتىرىپ، بۇزىقتى ازايتىپ، ءادىلدى مولايتۋ حاقىندا وي-پىكىرلەرىن ورتاعا سالادى.
بەسىنشى قاراسوزىندە: «ماعلۇم بولدى: قازاق تىنىشتىق ءۇشىن، عىلىم ءۇشىن، ءبىلىم ءۇشىن، ادىلەت ءۇشىن قام جەمەيدى ەكەن، مال ءۇشىن قام جەيدى ەكەن...» دەپ باستالاتىن سويلەم بار. بۇل سويلەمدى، ارينە، «ادىلەت ءۇشىن» دەگەن تىركەسكە بولا كەلتىردىك.
90-شى جىلداردىڭ ورتاسى - ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبى ءۇشىن ەڭ جەمىستى كەزەڭ. وسى كەزدەردە «ۇستازدىق قىلعان جالىقپاس» دەپ ءوزى ايتقانداي، قاسىنا تالاپتى جاستاردى جيىپ، ولارعا ولەڭ سوزدەرىمەن دە، اۋىزشا وسيەت، ۇزاق ماجىلىستەرىمەن دە ۇلگى-ونەگە شاشۋ سۇيىكتى ىسىنە، داعدىسىنا اينالعان بولاتىن. بۇل تۋرالى: «اباي ۇستاز دا، ءسوز ۇعاتىن ىنتالى، تالاپتى جاستاردىڭ ءبارى شاكىرت» دەيدى مۇحاڭ.
1894-95 جىلدار شاماسىندا جازىلعان «اسەمپاز بولما ارنەگە» دەگەن ولەڭىنەن وسى كەزدىڭ تىنىسى ايقىن سەزىلەدى:
قايرات پەن اقىل جول تابار،
قاشقانعا دا قۋعانعا.
ادىلەت-شاپقات كىمدە بار،
سول جاراسار تۋعانعا.
باستاپقى ەكەۋ سوڭعىسىز،
بىتە قالسا قازاققا.
الدىڭ - جالىن، ارتىڭ - مۇز،
بارار ەدىڭ قاي جاققا؟
كورىپ وتىرمىز، اباي ولەڭدە جاي عانا ادىلەت دەمەگەن، «ادىلەت-شاپقات» («شاپاعاتتى ادىلەت» دەگەن ماعىنادا) تىركەسىن پايدالانعان. ءسويتىپ، ادام رۋحىن، جالپى بولمىستى باسقارۋشى كۇش ءتاڭىرىنىڭ ادىلەت-ماحاببات زاڭى ەكەنىنە اباي العاش رەت مەڭزەيدى.
ەگەردە جەكە ادام نەمەسە بۇكىل قوعام تەك قايرات پەن اقىلدىڭ تاپقان جولىنا تۇسەر بولسا - «الدىڭ - جالىن، ارتىڭ - مۇز». اقىننىڭ «الدىڭ-جالىن» دەگەنى احيرەت - توزاق جالىنى، ال «ارتىڭ-مۇز» دەگەنى سۇرگەن ءومىرىڭ ماعىناسىز، بايانسىز ءدان شىقپايتىن، دانەڭە ونبەيتىن تاقىر دەگەن ماعىنانى بىلدىرسە كەرەك-ءتى. دەمەك، ادامعا باقىت قونۋىنىڭ باستى شارتى، ويشىلدىڭ بىلۋىنشە، ادىلەت-شاپقات يەسى بولۋ.
اباي وسى تۇبەگەيلى يدەياسىن بىردە عاقليا سوزىنە، بىردە ولەڭىنە وزەك ەتىپ، دامىتا بەرەدى. تاعى بىرەر مىسال الايىق.
«اۋرۋدى جاراتقان - قۇداي، اۋىرتقان قۇداي ەمەس، بايلىقتى، كەدەيلىكتى جاراتقان - قۇداي، باي قىلعان، كەدەي قىلعان قۇداي ەمەس دەپ، نانىپ ۇقساڭ بولار، ايتپەسە جوق» (28-ءسوز) دەيدى اباي. بۇل جەردە دە ادىلەت-شاپقاتقا مەڭزەلگەنى ءسوزسىز. وسىمەن، دانىشپان ءتاڭىرىنىڭ ادىلەت زاڭىن ورىنداۋ يا ورىنداماۋ، ياعني باقىتقا جەتۋ-جەتپەۋ ءار پەندەنىڭ ءوز ىرقى ەكەنىن بىلدىرەدى.
ادىلەتتىك، ارلىلىق، ماحاببات پەن -
ءۇي جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە، -
دەي كەلە:
عادالات پەن مارحامات - كوپ ازىعى،
قايدا كورسەڭ، بولىپ باق سوعان كومەك، -
(«كوك تۇمان-الدىڭداعى كەلەر زامان» 1897 جىل).
دەپ ءتۇيىن تۇيەدى اباي. كەلەر جىلى تاعى ءبىر ايگىلى ولەڭىندە:
ماحاببات عاداۋاتپەن مايدانداسقان،
قايران مەنىڭ جۇرەگىم مۇز بولماي ما؟ -
(«ولسەم، ورنىم قارا جەر سىز بولماي ما» 1898 جىل).
دەۋىندە نە سىر بار؟ اقىن جۇرەگى نەلىكتەن مايدان الاڭى، ماحاببات سەزىمى نە ءۇشىن مايدانداستى؟ ادىلەت ءۇشىن. مۇنى وسى كەزدەردە جازىلعان «جۇرەگىم مەنىڭ - قىرىق جاماۋ» ولەڭىندە:
جۇرەگىم مەنىڭ - قىرىق جاماۋ،
قياناتشىل دۇنيەدەن، -
دەپ ويشىلدىڭ ءوزى پاش ەتەدى («قياناتشىل» ءسوزى «ادىلەتسىز» سوزىنە سينونيم).
سونىمەن، ابايدىڭ پوەزياسىندا، اسىرەسە، كىتاپ «عاقليا» اتتى مۇراسىندا «قالىڭ ەلى، قازاعىن»، وزگە حالىقتار قاتارىنا قوسۋ، ياعني «ەل قىلۋ» يدەياسى بۇكىل قوعامدا ادىلدىكتى ورنىقتىرۋ يدەياسىمەن قابىسا تابىسقانىنا كوز جەتكىزەمىز. بۇل ەرەكشەلىكتى عۇلاما م.اۋەزوۆ بىزگە بىلايشا بىلدىرەدى: «...ىلعي عانا تازا ادامشىلىق جولىن ۇگىتتەيدى. ادىلدىك، شىنشىلدىق، ماحابباتتى - باۋىرمالدى ارلىلىق، ويشىلدىق، سىنشىلدىق سياقتى ادامدى ادام قىلاتىن جان تاربيەسىنىڭ بارلىق نەگىزىن قولدانادى».
ەندى ابايدىڭ ەكىنشى قولجازبا كىتابى - «عاقليات-تاسديقات» (قازىرگىشە 38-ءشى قاراسوز) مازمۇنىنا كوشەلىك.
الدىڭعى كەزەڭدە، ياعني ولەڭدەرى مەن «عاقليا» كىتابىندا قاداۋ-قاداۋ كورىنگەن ادىلەت-مارحامات كونتسەپتسياسى 1898 جىلدان بەرىدە جۇيەلى ىلىمگە اينالۋى، جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋى زاڭدىلىق. ابايدىڭ ەكىنشى كىتابى - «عاقليات-تاسديقات» مىنە وسىنىڭ اسقاق ايعاعى. بۇل دانالىق ەڭبەك باستى ءۇش بولىكتەن تۇرادى: ءبىرىنشى - اللانى تانۋ (مۇسىلمانشا ماعريفاتۋللا), ەكىنشى - ادىلەت، ماحاببات ءتاڭىرىنىڭ ءىسى، حيكمەتى ەكەنىن دايەكتەۋ (ابايدىڭ ءوز سوزىمەن ايتقاندا: «اللا تاعالانىڭ پەندەلەرىنە سالعان جولى قايسى؟» ەكەنىن ءبىلۋ), ءۇشىنشى - ادامنىڭ كامالاتقا جەتۋ شارتتارى نەمەسە «عادالەتتى ادام» يدەالىن سومداۋ.
ءبىز الدارىڭىزداعى ماقالادا قويىلعان مىندەتكە وراي، ويشىلدىڭ ادىلەت-ماحاببات ءتاڭىرىنىڭ زاڭى ەكەنىن دايەكتەگەن وي-پايىمدارىن عانا شولىپ وتپەكپىز.
«ادام بالاسىنان ماحشاردا سۇراۋ الاتۇعىن قىلىپ جاراتقاندىعىندا ءھام عادەلەت، ءھام ماحاببات بار» دەيدى اباي تراكتاتتىڭ ماعريفاتۋللا بولىگىن اياقتاعان تۇسىندا.
وسىدان سوڭ، عۇلاما اللا تاعالانىڭ ادام بالاسىنىڭ پايداسىنا جاساعان نەسىبە، نىعمەتتەرىن تۇگەلدەي تىزبەلەپ ايتىپ: «بۇل حيكمەتتەرىنىڭ ءھامماسىندا مارحامات ءھام عادەلەت زاھير تۇر ەكەن» دەپ ءتۇيىن تۇيەدى. ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ ءبىر تارتىپكە باعىنىپ، اسا كۇردەلى زور ءماشينا سياقتى تاڭعاجايىپ ۇيلەسىمدىلىكپەن جۇمىس جاساۋى ەندى تۇسىنىكتى: قۇداي ءىسىنىڭ ءبارى مارحامات-عادەلەتتىڭ كورىنىسى ەكەن.
ءارى قاراي اباي عالامدىق كورىنىستەردەن ادام بالاسىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرى قالايشا مارحامات-عادەلەتتى بولماق دەگەن ماسەلەگە اۋىسادى.
«ەندى بەلگىلى، يمان قۇر ينانىشپەنەن بولمايدى، عادەلەت ءۋا رافعاتپەنەن بولادى، - دەيدى دانىشپان. - عامالۋس-ساليح (جاقسى ىستەر) عادەلەتتى مارحاماتتى بولماق. كۇللى تانمەن قىلعان قۇلشىلىقتارىڭ ەشبىر عادەلەتتى مارحاماتتى بەرمەيدى. كوزىڭ كۇندە كورەدى ناماز وقۋشى، ورازا تۇتۋشىلاردىڭ نە حالەتتە ەكەندىكتەرىن، وعان دالەل كەرەك ەمەس». دەمەك، يمان شىن بولۋدىڭ ماڭىزدى شارتى -كوپكە پايداسى تيەتىن ىزگىلىكتى ىستەر - عامالۋس-ساليحتەردى اتقارۋ، قىسقاسى، «مارحامات-عادەلەتتى يماننىڭ شارتىنان حيساپ قىلۋ».
«اللا تاعالانىڭ پەندەسىنە سالعان جولى قايسى؟» دەگەن بۇكىلالەمدىك سۇراققا ۇلى ابايدىڭ بەرەر جاۋابى مىنە وسى.
دانالىق تراكتات - «عاقليات-تاسديقاتتا» (قازىرگىشە 38-ءشى قاراسوز) جۇيەلەنگەن ادىلەتتىلىك ءىلىمى جايلى ءسوزىمىز وسىمەن ءتامام.
تورتكۇل دۇنيەنى توڭكەرىپ وتكەن تالاي ۇلى توڭكەرىستەردى بىلەمىز. ولاردىڭ ادىلەت سەزىمگە سۇيەنبەگەنى، ونى جەلبىرەگەن تۋىنا جازباعانى كانە. بىراق بۇل «ادىلەت» پەن ابايدىڭ «عادەلەتى» اراسى جەر مەن كوكتەي الشاق. الدىڭعىسى ءبىر قوعامدى تۇبىرىمەن قوپارىپ تاستاپ، كەلەسىسىن ورناتۋعا باعىتتالسا، ابايدىكى ءتاڭىرىنىڭ ءىسى، زاڭى ساپاسىندا بولعاندىقتان جۇرتشىلىقتى تىنىشتىققا، بەرەكە-بىرلىككە ۇيىستىرۋعا قىزمەت ەتەدى. كەمەڭگەردىڭ جاي عانا «ادىلەت» دەمەي، وعان مىندەتتى تۇردە شاپاعات، ماحاببات، مارحامات ۇعىمدارىن قوساقتاۋىنىڭ ءمانىسى وسى ارادا، وسىلايشا جاڭا ساپاداعى كاتەگوريانى، كەڭىرەك العاندا ءىلىمدى قالىپتاستىرعان دەۋگە كەرەك.
ابايدىڭ ادىلەت، ماحاببات ىلىمىنە شاكارىمنىڭ «ار ءىلىمى» ساباقتاسادى. مىسالعا ابايدىڭ ايگىلى كونتسەپتسياسى «ءۇش ءسۇيۋ» - ءدىڭ ءبىرى - ادىلەت. ياعني اباي اللانى ءسۇي، ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي دەي كەلە، ءۇشىنشى ادىلەتتى اتايدى:
جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى.
شاكىرتى شاكارىم بۇل يدەيانى:
ءتاڭىرى جولى - اق جۇرەك،
سايتان دەگەن - قيانات.
اق جۇرەكتى ەرتەرەك،
ەسكەر-داعى قىل ادەت، -
دەۋىمەن قۋاتتايدى. اباي: «بۇل عادەلەت، ماحاببات سەزىم كىمدە كوبىرەك بولسا، ول كىسى - عالىم، سول - عاقىل» دەپ تۇيىندەسە، شاكارىم:
ار تۇزەيتىن ءبىر عىلىم تابىلماسا،
زۇلىمدىقتى جالعاندا ءادىل جەڭبەس، -
دەپ شەگەلەيدى.
سوڭعى ايتار جاي، اباي اشقان ادىلەتتىلىك ءىلىمى، زاڭى سياقتى رۋحاني كومپاس بولا الاتىن تىڭ تانىمعا، تەمىرقازىق يدەياعا ادامزات كوشى اسا ءزارۋ. ادامزاتتىڭ تىنىشتىعى عادەلەت-مارحاماتپەن بولسا، الەمدىك دىندەرگە اقيقات تانىم ارقىلى عانا جان بىتەدى.
تاياۋ كۇندەردە ەلوردامىز - استانا تورىندە وتەتىن الەمدىك دىندەردىڭ ءىىى فورۋمىندا بەرەكە، تىنىشتىق ىزدەگەن عۇلامالار يگى ماقساتتار ءۇشىن باس قوسپاق. ولاردىڭ وي-تولعاۋلارىندا ماحابباتتى، ادىلەتتىلىكتى ورنىقتىرۋ جەتەكشى يدەيانىڭ ءبىرى بولارىنا سەنىمدىمىز.
اسان وماروۆ - ابايتانۋشى عالىم،
ادىلەت مينيسترلىگى جانىنداعى
ءدىن ماسەلەلەرى جونىندەگى عىلىمي-زەرتتەۋ
جانە تالداۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشى مامانى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
