ۇلى دالا توسىندە حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلاردان بەرى قاستەر تۇتىپ كەلە جاتقان كيەلى ورىندارى جەتەرلىك. مەملەكەت باسشىسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «ءبىز حالىقتىڭ ساناسىنا ودان دا ماڭىزدىراق – جالپىۇلتتىق قاسيەتتى ورىندار ۇعىمىن ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن «قازاقستانىڭ قاسيەتتى رۋحاني قۇندىلىقتارى» نەمەسە «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ گەوگرافياسى» جوباسى كەرەك. ءاربىر حالىقتىڭ، ءاربىر وركەنيەتتىڭ بارشاعا ورتاق قاسيەتتى جەرلەرى بولادى، ونى سول حالىقتىڭ ءاربىر ازاماتى بىلەدى. بۇل – رۋحاني ءداستۇردىڭ باستى نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى» دەگەن بولاتىن. 

جاقىندا قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرىنىڭ كارتاسى جاسالىپ، وعان 100 ماكروساكرالدى ورىن تۋرالى مالىمەتتەر ەندى. جۇزدىكتىڭ ىشىندە سىر بويىنداعى سىعاناق، جانكەنت، شىرىك رابات، جەنت قالاشىقتارى، قورقىت اتا ەسكەرتكىش كەشەنى، وقشى اتا، تولەگەتاي-قىلىشتى اتا، قوراسان اتا كەسەنەلەرى، بەگىم انا مۇناراسى جانە قىزىلوردا قالاسىنداعى حريستوس سپاسيتەل شىركەۋى بار. 

ءبىز تۋعان جەرىمىزدەگى كيەلى ورىندار تۋرالى ماقالالار توپتاماسىن شىرىك رابات تۋرالى اڭىزدار مەن دەرەكتەر توعىسقان ماتەريالمەن جالعاستىرامىز.

سايىن دالانى مەكەندەگەن قازاق حالقىنىڭ تاريحىنان سىر شەرتەتىن مادەني قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى – ەجەلگى قالالار. قۇم استىنداعى كونە جادىگەرلەردە داۋىرلەر تىنىسى، تانىم مەن تىرشىلىك بار. شوگىپ قالعان شاھارلار – ەستە جوق ەسكى زاماننىڭ ەستەلىگى. ال سول تاريحي مۇرانى عىلىم تارازىسىنا سالۋ، ءتالىمىن الۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ ەنشىسىندەگى ءىس.

«وزەن جاعالاعاننىڭ وزەگى تالماس» دەگەن ءتامسىل بار حالىقتا. قاي زاماندا بولماسىن وزەن بويى وركەنيەت پەن تىرشىلىكتىڭ تۇراعى بولعان. ساۋدا جولى مەن قالا مادەنيەتى دە سۋ ساعاسىندا قالىپتاسقان. سىر وڭىرىندەگى توبە سايىن كەزىگەتىن تاريحي قالالاردىڭ كوپتىگىن داريا بويىندا ورنالاسقاندىعىمەن بايلانىستىرسا بولعانداي. وتكەن عاسىردىڭ ورتا شەنىندە حورەزم ارحەولوگيالىق-ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسى قازاق دالاسىندا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى. عىلىمي توپ شىرىك رابات، ءبابىش-مولا، بۇلاندى، ۇيعاراق، تۇگىسكەن سەكىلدى ەجەلگى وركەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنە جاساعان قازبا جۇمىستارى ناتيجەسىندە قۇندى دەرەكتەرگە قول جەتكىزەدى. بۇل كەيىننەن جالپىلاما «جەتىاسار القابى» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولدى. وسى ءبىر ەن القاپتى جايلاعان قالالار تىزبەگىنەن قازاق مادەنيەتىنىڭ قاينارىن كورۋگە بولادى.  ەجەلدەن جەتكەن وسىنداي تۇراقتاردىڭ ءبىرى – شىرىك رابات كەشەنى. ساق داۋىرىنەن قالعان سارقىتىمىز بۇگىندە باسقاشا پايىمدالىپ، وزگەشە زەردەلەنۋدە.

شىرىك رابات كەشەنى قىزىلوردا قالاسىنان وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي – 300, قارماقشى اۋدانىنداعى ت.كومەكباەۆ اۋىلىنان وڭتۇستىككە قاراي 100 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. جەتىاسار القابىنداعى ەجەلگى وركەنيەت جاۋھارى جاڭاداريانىڭ ەسكى ارناسىنىڭ سول قاپتالىندا ورىن تەپكەن. شىرىك رابات – قۇرىلىمى ەرەكشە قۇرىلىس. زەرتتەۋشىلەر پىكىرىنشە، قامال-قابىرعالاردىڭ سىرتى اينالا سۋ تولتىرىلعان ورلارمەن قورشالعان. ءبىر قىزىعى بۇگiنگە دەيiن عالىمدار شىرىك-راباتتى ساقتاردىڭ استاناسى دەپ پايىمداپ كەلدى. ودان بولەك ماسساگەتتەردىڭ اپاسياك تايپاسىنىڭ ورتالىعى دەگەن پىكىر دە كەزىگەدى. الايدا، سوڭعى دەرەكتەردىڭ سارىنى وزگەشە بولىپ وتىر. قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ءازىلحان تاجەكەەۆ قازىر جاڭا كوزقاراستىڭ قالىپتاسىپ وتىرعانىن ايتادى. عالىمنىڭ وزىنەن ارحەولوگياداعى جاڭالىقپەن ءبولىسۋىن سۇراعان ەدىك. وسىعان دەيىن تايپالار ورتالىعى سانالىپ كەلگەن كەشەننىڭ قالا ورنى بولماي شىققانىن ەستىدىك.

– سوڭعى ارحەولوگيالىق جۇمىستاردان كەيىن بۇل جەردىڭ حالىق قونىستانعان ورىن ەمەس ەكەنىن انىقتادىق. كەرىسىنشە، قورىم بولعان. ياعني، ساقتاردىڭ ءدىني-رۋحاني، عۇرىپتىق ورتالىعى دەسەك بولادى. قالا ەمەس دەۋىمىزدىڭ سەبەبى بۇل ارانىڭ بارلىعى جەرلەۋ ورىندارى. وندا بيىكتىگى 10 مەترگە جەتەتىن ۇلكەن وبالار، عيباداتحانالار بار، – دەيدى ارحەولوگ-عالىم.

سونىمەن قاتار، قايتىس بولعان ادامداردى جۋىندىراتىن، ورايتىن، سالتتارىن ورىندايتىن ارنايى بولمەلەرى دە بولعان ەكەن. ال عالىمداردىڭ قازىرگە دەيىن قالا دەپ كەلۋىنىڭ سەبەبى باسقادا. بىرنەشە قايتارا قامالمەن قورشالعاندىقتان، زەرتتەۋشىلەر مۇنى ەرتە زامانداعى شاھار دەپ ەسەپتەيدى. دەگەنمەن، ولاي بولماي شىقتى. ادەتتە، قالا قورعانىستارىنىڭ وسىلاي مىقتى ەتىپ سالىناتىنى بەلگىلى. سوندا قورىمعا مۇنداي بيىك بەكىنىستەر نە ءۇشىن قاجەت بولعان؟

قازاق حالقىنىڭ ەجەلدەن ارۋاقتى قادىرلەپ، باباسىنا قۇرمەتپەن قاراعانىن بىلەمىز. كوشپەلى جۇرت الامانعا تۇسكەندە «ارۋاق» دەپ كۇش شاقىرىپ، دۇعا-تىلەگىندە جەتى اتاسىنا دەيىن ءتىزىپ تۇگەندەيدى. بەيىت جانىنان وتكەن قازاق ەشقاشان بەت سيپاماي وتپەيدى. وسىعان دەيىن ۇزىلمەي جەتكەن وسى ءداستۇردىڭ قاينارى قايدا جاتقانى ەندى اڭعارىلعانداي. الگى بيىك بەكىنىستەردىڭ سالىنۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى ەن دالانى جايلاعان جۇرت سوناۋ ەستە جوق ەسكى زاماندا-اق ولىگە قۇرمەت كورسەتىپ، قاستەرلەگەن. بابا رۋحىن كيە تۇتقان.

قورىمدى قورشاۋ ىشىندە ساقتاۋدىڭ كەلەسى سەبەبى جاۋلارىنىڭ بەيىتتى قيراتۋىنان قورىققان. بابالارىمىز ءۇشىن ارۋاق بەيىتىن دۇشپاندارىنىڭ تاپتاۋى قورلىقتىڭ شىڭىمەن پارا-پار.

– سوندىقتان بەكىنىستەردى كۇشەيتىپ، ارنايى ساداق اتاتىن، اسكەر تۇراتىن ورىندار جاساعان. ءبىز قالا دەپ كەلگەن كەشەننىڭ قورعاندارى دا وسىنداي. ءبىر قىزىعى، سول ورىننىڭ جانىنداعى ادام تۇرعان اۋىلدار كەرىسىنشە بەكىنىسسىز. ياعني، وزدەرى تۇراتىن جەردى ساقتاندىرماسا دا، جەرلەۋ ورىندارىنىڭ قورعانىسىنا ءمان بەرگەن، – دەيدى ارحەولوگ ءازىلحان تاجەكەەۆ.

جەرگىلىكتى ارحەولوگ ەندى بۇل تۇجىرىمدى شىرىك رابات ەكسپيديتسياسىنىڭ جەتەكشىسى، بەلگىلى عالىم جولداسبەك قۇرمانقۇلوۆپەن بىرلەسىپ عىلىمي اينالىمعا ەنگىزۋدى كوزدەپ وتىر.

وسى دەرەكتەردى وقي وتىرىپ، باباعا دەگەن قۇرمەتتىڭ ىقىلىم زاماننان جالعاسىپ كەلە جاتقانىن كورۋگە بولادى. بۇل رۋحاني ۇندەستىك، تاريحي تىزبەك سان مىڭداعان ۋاقىت سىنىنان ءوتىپ بۇگىنگە جەتتى. قازاق حالقى باسىنان وتكەن تاۋقىمەتتى، بالكىم، وسىنداي بابا رۋحىنىڭ كۇشىمەن جەڭگەن دە بولار. ەندىگى مۇرات قۇندىلىقتاردىڭ قادىرىن كەتىرمەۋ.

م.جاسۇلانۇلى

Abai.kz