ادەتتەگىدەي ءتۇن قاراڭعىلىعى تۇرىلمەي ورنىنان تۇرىپ، ەلەڭ-الاڭدا اۋەجايعا جەتكەن. تىركەۋدەن ءوتىپ، كۇتۋ زالىنا كەلگەندە تاڭ ەندى عانا سىبىرلەپ اتا باستاپ ەدى. ءومىرى ازاماتتارشا ات ۇستىندە ءوتىپ كەلە جاتقان ايساۋلە مۇنداي تاعدىرعا كوندىككەلى قاشان...

ۇشاققا كىرىپ كەلە جاتىپ، وڭ جاق ەكىنشى قاتارداعى ورامالدى ەگدەلەۋ ايەلگە كوزى تۇسكەن. تانىس ءجۇز كوزىنە جىلىۇشىراعانداي بولدى. مىناۋ كۇنزيلا اپا ەمەس پە؟! امانداسپاققا ۇمسىنا بەرىپ، ايەلدىڭ ۇستىندەگى قارا كويلەككە كوزى تۇسكەندە، جۇرەگىنە كەنەت شانشۋ قادالعانداي كىلت توقتادى. جادىندا جاڭعىرىپ، ساناسىن ءتىلىپ وتكەن شار ەتكەن داۋىس ەدى شانشۋداي قادالعان: «ول مەنىڭ انام ەمەس!».

كوزى تۇماندانىپ كەتسە دە، ءوزىن ارەڭ ۇستاپ، ورنىنا قاراي جىلجىدى. جاڭعىرىق داۋىس ويىنان كەتەر ەمەس: «ول مەنىڭ انام ەمەس!»... سول ءبىر ءسات كوز الدىنا قايتا-قايتا ەلەستەپ، جول بويى جانارىنا جاس كەلە بەردى.

                                                  * * *

اقش-تا تۇراتىن قازاق قاريالارى. سۋرەتتىڭ وچەركتەگى كەيىپكەرلەرگە تىكەلەي قاتىسى جوق ەكەندىگىن ەسكەرتەمىز

بۇل وسىدان ەكى جىل بۇرىن بولعان ەدى. شالعاي تۇكپىردەگى اۋداندا ءىسساپاردا جۇرگەن ايساۋلە مۇنداي وقيعاعا كۋا بولامىن دەپ ويلاماعان. ادەتتەگىدەي ەل ارالاپ، ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جۇرگەن. كەزەكتى ءبىر جيىننان كەيىن ايساۋلەگە قاباعىنا كىربىڭ ۇيالاعان قارتاڭ ايەل جاقىن كەلدى.

− قىزىم، ساعان ايتايىن دەگەن ءسوزىم بار ەدى...

كىبىرتىكتەپ تۇرعان انانىڭ وڭاشا سويلەسكىسى كەلگەنىن سەزىپ، ايساۋلە كوپشىلىكتەن وقشاۋلانا بەردى.

− ايتقانىڭنىڭ ءبارى كوڭىلىمە قوندى، قاراعىم. ەل ءىشىن جايلاعان ءبىر دەرت بولدى عوي بۇل ءدىنبۇزارلار. كوزىمنىڭ اعى مەن قاراسىنداي جالعىز قىزىم بار ەدى. وسىلارعا ەرىپ...

انا كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. − ءوزى دە باعى اشىلماي، وتاسقان جەرىنەن قايتىپ كەلىپ ەدى. التى جاسار قىزى مەنىڭ قولىمدا ءوسىپ كەلەدى. قامكوڭىل عوي دەپ، قىزىمدى بەتىنەن قاقپاي، قالاعا جىبەردىم. ازىن-اۋلاق وقۋىمەن جاپ-جاقسى جۇمىس ىستەپ جۇرگەن. ءبىرازدان بەرى ەلگە سوقپاي كەتىپ ەدى. جۇمىس بابىمەن ءجۇر عوي دەپ ءمان بەرمەگەنمىن. جاقىندا عانا قالاعا بارعاندا كوردىم. قارا جامىلىپ... ادام تانىعىسىز وزگەرىپتى. ءوز قىزىمدى ءوزىم تانىماي قالدىم. باۋىرىڭ سۋىپ كەتكەندەي ءبىر جامان كۇي كەشەدى ەكەنسىڭ... سوزىمە قۇلاق اسپادى. بەزدەڭدەپ، ءسوزۋار بولىپ الىپتى. بارىنە مەنى كىنالاپ شىعا كەلەتىن ادەت تاۋىپتى...

انا ءبىراز سولقىلداپ جىلاپ الدى. ازداپ شەرى تارقاعانداي بولىپ، قايتا ءسوزىن جالعادى. − سول قىزىم بۇگىن كەلەتىن ەدى، قاراعىم. ءتۇس اۋا قىلاڭ بەرىپ قالسا كەرەك. ەرتەڭ قايتامىن دەگەنىڭدى ەستىگەن سوڭ كەلىپ تۇرمىن. ءسوزىڭ ساي-سۇيەگىمىزدى سىرقىراتتى عوي، ءبىر اۋىز سويلەسىپ كەتشى قىزىممەن. بالكىم بەتى بەرى قاراپ قالار...

تۇرعىن جايلاردى ءبىراز ارالاعان ايساۋلە قاسىنداعى جولداستارىمەن ۋادەلى جايعا بەسىن اۋا جەتكەن. بۇلار اۋلاعا كىرگەندە قۋىرشاعىن بۇلعاڭداتىپ ويناپ جۇرگەن بەس-التى جاسار ءسۇپ-سۇيكىمدى قىز بالا جالت قاراپ، ءسال اڭتارىلىپ تۇردى دا، كەنەت نە ىستەۋ كەرەگى ەسىنە تۇسكەندەي: − سالەمەتسىز بە! − دەدى ەركەلەي، سوزا سويلەپ. سودان كەيىن ءوز قىلىعىنان ءوزى ۇيالعانداي جۇگىرە باسىپ، ۇيگە قاراي جونەلدى. تابالدىرىقتان تاپىر-تۇپىر اتتاپ بارادى. قارسى الدىنان ەسىكتى اشا بەرگەن اپاسىن قۇشاقتاي الىپ، الدەنەنى اسىعا سىبىرلادى دا، ىشكە كىرىپ كەتتى.

انا جىميىپ، بۇلارعا قاراي ءجۇردى: − كەلىپ قالدىڭدار ما، قاراقتارىم؟ الگى قىز كەشىگىپ جاتىر، نەگە ەكەنىن... جۇرىڭدەر، ۇيگە كىرىڭدەر...

ايتىپ اۋىز جيعانشا بولماي، ەسىك الدىنا جەڭىل ماشينا كەلىپ توقتادى. اشىق تۇرعان قاقپاعا ءبارى بىردەي بۇرىلعان. قاقپادان قارا كيىمدى كەلىنشەك كىرىپ كەلە جاتتى. قولىنا ۇستاعان بۋمالارى بار، ءوزى تۇمشالانىپ العان. ىستىق كۇن، شاڭداق جول ابىگەرگە سالسا كەرەك، قاباعى كىرجيىڭكى. جەر سۇيرەتكەن ەتەگى اۋلاعا ءبىراز قوقىستى الا كىردى، ۇساق تىكەندەر دە جابىسىپ قالىپتى. قاقپا الدىندا قاۋ تىكەن ءوسىپ تۇرعان-دى، جەلمەن جەلبىرەگەن ەتەك سوعان ءتيىپ كەتكەن ءتارىزدى. كەلىنشەك بۇلارعا تۇنجىراي قاراپ، ەرىن ۇشىمەن سالەمدەستى دە، ۇيگە قاراي وتە بەردى. باسپالداقتىڭ الدىندا تۇرعان اناسىمەن دە سالقىن امانداسىپ، ءسال كىدىردى.

اناسى ءبىر نارسەلەردى سىبىرلاعان سوڭ، كەلىنشەك ارتىنا بۇرىلىپ، بۇلارعا جاقىندادى. سول ساتتە ەسىك ايقارا اشىلىپ، ۇيدەن قىزدىڭ جۇگىرىپ شىعا كەلگەنى. ماشينانىڭ توقتاعان داۋسىن ەستىپ شىققان بولسا كەرەك. باسپالداقپەن تاپىرلاي ءتۇسىپ كەلە جاتقان قىز بالا باستاپقىدا ەشتەڭەنى اڭداي قويعان جوق. – بايقا، قىزىم، قۇلاپ قالما! − دەپ الدىنان قولىن جايا بەرگەن اپاسىنا قاراماي، قارسىعا ءبىر-اق اتتاعان قىز كەنەت قارا كيىنگەن ايەلدى كورىپ، شار ەتە قالدى. جالت بۇرىلىپ، اپاسىنىڭ قۇشاعىنا كىردى دە كەتتى. ەڭىرەي جىلاپ، ارتىنا قاراعىشتاپ، اپاسىنىڭ قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعىپ، ارتىنا تىعىلۋعا جانتالاسۋدا.

− قىزىم-اي، قورىقپا، نە بولدى سونشا شوشىپ؟ قورىقپا! اناڭ عوي ول! − دەپ اپاسى قىزدى قايتا-قايتا قۇشاقتاپ، ماڭدايىنان يىسكەپ، جۇباتۋعا تىرىسىپ جاتىر. «اناڭ عوي!» دەگەندى ەستىگەندە كىشكەنتاي قىز ءبىر ساتكە ەسىن جيعانداي، شوشىنا ءارى اڭتارىلا ارتىنا بۇرىلعان. كەلىنشەك بىرەر قادام العا باسقانى سول ەدى، قىز تاعى دا شار ەتە قالىپ، اپاسىنىڭ قولىنان جۇلقىنىپ شىعىپ، ۇيگە جانۇشىرا جۇگىردى: − ول مەنىڭ انام ەمەس! ول مەنىڭ انام ەمەس!

شىرقىراي جىلاعان قىزدىڭ سول داۋسى ايساۋلەنىڭ قۇلاعىندا  بىرجولا قالىپ قويدى...

                                                    * * *

...ۇشاق اتىراۋعا كەلىپ قوندى. بۇلار جيىن وتەتىن جەرگە دە جەتكەن. تانىس زال، بەيتانىس جۇزدەر. وسىدان نەبارى ءۇش جىل بۇرىن وسى زالدا اق جايىقتىڭ بويىن ءدۇر سىلكىندىرگەن ءدۇبىرلى جيىن وتكەن-ءدى. تىڭداعاننىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان، كورگەن دە ارماندا، كورمەگەن دە ارماندا بولعان سول جيىن جايلى اتىراۋ تۇرعىندارى تالايعا دەيىن تامسانا ايتىپ جۇرگەنىن ەستىگەن-ءدى ايساۋلە. سول جيىندا «قىز جىبەك» كلۋبىنىڭ تۇساۋى كەسىلگەن بولاتىن.

ءالى ەسىندە، الدىڭعى قاتاردا ابىز اقساقالدار، ولاردىڭ سوڭىن الا بەرە قارقاراداي بولىپ، اق كيمەشەكتى انالار ءتىزىلىپ وتىرعان ەدى. وسى ەلدىڭ زيالى قاۋىمى، جاقسى مەن جايساڭى، وندىردەي جاستارى، قىزعالداقتاي قىزدارى مولىنان جينالىپ، كەلەلى كەڭەس قۇرعان ءبىر عاجايىپ ءسات بولىپ ەدى. سامعاۋ شاق... قاناتتالدى كۇي...

ال بۇگىن... ايساۋلە كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىنا كەلگەندەي ءحال كەشتى. كۇيى كەتىپ، كيەسى ۇشقان مىنا زالعا قاراپ تۇرىپ، اڭىراپ ءبىر جىلاعىسى كەلدى. زالدىڭ الدىڭعى قاتارىنان وسى ەلدىڭ ازىن-اۋلاق تىزگىن ۇستارلارى ورىن الىپتى. ولاردىڭ ءوزى اباي ايتقان «زاماناقىر جاستارى»: ءبىر-بىرىمەن باسى قوسىلماي، تارىداي شاشىلا قالعان. زالدىڭ دەنى  ستۋدەنت جاستار. كەڭ زالدىڭ ءار جەرىنەن ءبىر ەگدە جاستاعى ايەلدەر بايقالادى. ورتا بۋىن وكىلدەرى دە سيرەكتەۋ. اق جاۋلىقتى انالاردىڭ ورنى ۇڭىرەيىپ تۇر...

جوق، ۇڭىرەيگەن ورىن زالدا ەمەس، جۇرەكتە ەدى. ءۇش ساعاتقا سوزىلعان القالى جيىننىڭ قاق تورىندە وتىرىپ، ايساۋلە سول قۋىستى تولتىرا المادى. زالدا جاۋلىقتىلار جوق ەمەس ەدى، بىراق ولار... باسقا بولاتىن... ورامالدارىن القىمىنان الا بۋىنىپ، كولكىلدەگەن كەڭ كويلەكتەرىنىڭ ەتەگىنە شالىنىسا جازداپ، زالعا جاپ-جاس قىزدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەلىپ جايعاسىپ جاتتى... مولدىرەگەن  جاستار... جو-جوق، ولارعا ەندى «مولدىرەگەن» دەگەن تەڭەۋدى قولدانۋ ارتىق بولار... ۋىزداي جاس بولسا دا، مىنا ەرسى كيىنىستەرى نە قىز ەكەنىن، نە ايەل ەكەنىن اجىراتتىرماس ەدى.

سول كولكىلدەگەن قارا كويلەكتىنىڭ ءبىرى پرەزيديۋمعا ايساۋلەنىڭ جانىنا جايعاستى. اڭگىمە ۇلتتىق قۇندىلىقتار جايىندا ەدى. ايساۋلەدەن كەيىن ءسوز العان كولبەڭ قارا كيىمدى ايەل دە ءداستۇرلى قۇندىلىقتار جايلى ءسوز قوزعادى...

ءيا-ءا-ءا... اقىرزاماننىڭ جاقىنداعانى وسى شىعار... «بي جوقتا قۇل جۇرەدى جورالارعا، يت جوقتا شوشقا ۇرەدى قورالارعا» دەگەن ماقالدى اجەسى مارقۇم الدەكىمدەرگە كەيىگەندە ءجيى اۋزىنا الۋشى ەدى. قۇندىلىقتىڭ تورەسى سول اق جاۋلىقتى اجەدە ەدى.

...اجەسىنىڭ ءاجىم تورلاعان نۇرلى ءجۇزى ءالى كۇنگە كوز الدىندا. ۇساق گۇلدى ادەمى كويلەگىن، بارقىت كامزولىن كيىپ، اق ورامالىن جەلكەدەن وراي بايلاپ، ەكى ۇشىن الدىنا ءتۇسىرىپ قوياتىن (اناسى دا ءدال سولاي تارتۋشى ەدى-اۋ ورامالدى). سول جاۋلىقتىڭ ۇشىمەن كەيدە جاساۋراعان جانارىن سۇرتەتىن.

قارا كيىمدى جاراتپاۋشى ەدى جارىقتىق. بالاراق كەزىنەن ەسىندە قالىپتى، بىردە بويجەتىپ قالعان ورتانشى اپكەسىنىڭ دۇكەننەن اق گۇلدى، توسەگى قارا كويلەك ساتىپ العانى بار. ۇساق اق گۇلدەرى قانشا كوپ ءارى ادەمى بولعانىمەن، نەگىزى قارا بولعان سوڭ، كويلەك ءبارىبىر كۇڭگىرت تۇستەنىپ تۇرادى ەكەن. اجەسىنىڭ ەكى كوزى بىردەي ناشار كورەتىن (بەرتىندە مۇلدە زاعيپ بولىپ قالدى), سونىڭ وزىندە كويلەكتىڭ قويۋ ءتۇسىن بايقاپ قالىپ: – قاپ-قارا ەتىپ، قايداعى جوقتى شىعارىپ، مىناسى نەسى؟ جاس ادام دەگەن جارقىراپ كيىنەر بولار ەدى، – دەپ ءتاۋىر-اق كەيىگەنى بار...

وسىلاردى ەسىنە الىپ وتىرعان ايساۋلەنىڭ كوزى قارسى الدىندا زالدىڭ ەكىنشى شەتىندە كىرە بەرىس ەسىكتىڭ جانىندا تۇرعان قىز بالاعا ءتۇستى. قارا ورامالىن باستىرا بايلاعان قىزعا قاراعان ساتىندە ساناسىندا تاعى دا شار ەتكەن داۋىس جاڭعىرىقتى: «ول مەنىڭ انام ەمەس!»...

ورامالدى قىز باسقا دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتقانداي قاسىنداعى بالا جىگىتكە الدەنەنى توقتاۋسىز سويلەپ، ەزۋ جيماي كۇلە بەرەدى. اراسىندا ەركەلەپ سۇيكەنىپ، جىگىتتى ءار جەرىنەن ءبىر نۇقىپ قويادى. بۇلاڭ قاعىپ، قايتا-قايتا ءتيىسىپ، تىنىم تاپتىرار ەمەس. قارسى الدىنداعى كورىنىستى ەرىكسىز ۇزاق باقىلاعان ايساۋلە جاۋاپ تابا المايتىن تاعى ءبىر سۇراعىن ەسكە الدى: «وسىلار «يمان» دەگەندى قالاي تۇسىنەدى ەكەن؟».

كوزى قايتا-قايتا تۇمانىتىپ كەتە بەردى. جانارىن جاستان الا قاشقانداي، كەڭ زالدى كوزىمەن تىنىمسىز شارلاپ وتىرىپ، اقىرى ىزدەگەنىن تاپقانداي بولدى: سول جاق شەتتە، ءۇشىنشى قاتاردا اق ساقالدى قاريا مەن اق جاۋلىقتى انا قاتار وتىر ەكەن. انا ورامالىن تۋرا اجەسى سەكىلدى وراي سالىپ، قوس ۇشىن الدىنا ءتۇسىرىپ قويىپتى... جيىن ءبىتىپ، پرەزيديۋمنان تۇسىسىمەن سولاي قاراي ءجۇردى. بىراق قوس قارياعا جەتىپ بولار ەمەس، ايساۋلەنىڭ تىلىنەن ەمەس، ءتىلىم-ءتىلىم جۇرەگىنەن جارىپ شىققان سوزدەرگە ءتانتى بولعان كوپشىلىك قاۋمالاپ بوساتار ءتۇرى جوق. اقىرى جەتتى-اۋ.

− سىزدەرگە ارنايى امانداسايىن دەپ كەلدىم، اپا. تۋرا مەنىڭ اجەمە ۇقسايدى ەكەنسىز. ول كىسى دە ورامالدى ءسىز قۇساپ تاعۋشى ەدى. وسى زالدا سىزدەن باسقا ەشكىم ولاي كيىنبەپتى. سىزدەر كەتكەن سوڭ كىمگە قارار ەكەنبىز... ساعىنىشپەن... كىمگە قاراپ انالارىمىزدى ەسكە الار ەكەنبىز؟!

كومەيىنە وكسىك كەپتەلىپ قالعان سوڭ، ارى قارايعى سوزدەردى ويشا ايتىپ جاتتى: «كىمگە قاراپ ەلجىرەيمىز؟ كىمگە قاراپ ەركەلەيمىز؟ كىمگە قاراپ، ءوزىمىزدى، وتكەنىمىزدى ەسكە تۇسىرەمىز؟ كىمگە قاراپ بوي تۇزەيمىز؟ كىمگە قاراپ ەل بولامىز؟ كىمدى «انا» دەپ اتايمىز؟ ويتكەنى باسقالار... ول مەنىڭ انام ەمەس! ول مەنىڭ انام ەمەس!»...

ايتىلماي قالعان ويلاردى ءۇنسىز ۇعىنعانداي اق جاۋلىقتى انا ورامالىنىڭ ۇشىمەن كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتىپ تۇردى...

اينۇر ابدىراسىلقىزى

Abai.kz