ويسىز الەم بولمايتىن سەكىلدى، يدەياسىز ۇلت بولمايدى. عۇمىرلىق يدەياسىز حالىق جەل قۋعان قاڭباق سىندى. ۇلتتىق يدەيانى ىزدەۋ حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى ىزدەۋگە كىرىسكەندىگى. وتكەنىندە ونەگە ، تاريحىندا ءتالىمى بار ەل ءتول ءداۋىرىنىڭ تولعاقتى ساتتەرىندە وزىنە ءوزى ەسەپ بەرىپ، ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەيدى، وتكەن عاسىرلاردان سىر تىڭدايدى، ماڭدايى تىرەلگەن كەزەڭنىڭ تامىرىن باسادى، كەلەر كۇنگە بارلاۋ جاسايدى. ۇلتتىق يدەيا، ونىڭ ىشىندە، ۇلتتىق جەتىلۋ مۇراتى پاتريوتيزممەن تىعىز بايلانىستى. ال پاتريوتيزم نەدەن باستالادى؟ ءوزىمىز تىرىشىلىك ەتىپ وتىرعان لاندشافتاعى، مادەني كەڭەستىگىمىزدەگى ءبىرتۋار دۇنيەلەر، قاسيەتتەر مەن دارا تۇلعالاردى ءسۇيۋ، قاسيەتتى ساناۋ مەن ۋاعىزداۋدان باستالادى. ول ءوز ۇلتىنىڭ جەتىلۋى جولىندا بوگەنباي مەن قابانبايشا قايراتتانىپ، اباي مەن احمەتشە تولعانىپ، شاكارىم مەن نۇرعيساشا تەبىرەنۋدەن باستالادى.

ويسىز الەم بولمايتىن سەكىلدى، يدەياسىز ۇلت بولمايدى. عۇمىرلىق يدەياسىز حالىق جەل قۋعان قاڭباق سىندى. ۇلتتىق يدەيانى ىزدەۋ حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى ىزدەۋگە كىرىسكەندىگى. وتكەنىندە ونەگە ، تاريحىندا ءتالىمى بار ەل ءتول ءداۋىرىنىڭ تولعاقتى ساتتەرىندە وزىنە ءوزى ەسەپ بەرىپ، ءتورت قۇبىلاسىن تۇگەندەيدى، وتكەن عاسىرلاردان سىر تىڭدايدى، ماڭدايى تىرەلگەن كەزەڭنىڭ تامىرىن باسادى، كەلەر كۇنگە بارلاۋ جاسايدى. ۇلتتىق يدەيا، ونىڭ ىشىندە، ۇلتتىق جەتىلۋ مۇراتى پاتريوتيزممەن تىعىز بايلانىستى. ال پاتريوتيزم نەدەن باستالادى؟ ءوزىمىز تىرىشىلىك ەتىپ وتىرعان لاندشافتاعى، مادەني كەڭەستىگىمىزدەگى ءبىرتۋار دۇنيەلەر، قاسيەتتەر مەن دارا تۇلعالاردى ءسۇيۋ، قاسيەتتى ساناۋ مەن ۋاعىزداۋدان باستالادى. ول ءوز ۇلتىنىڭ جەتىلۋى جولىندا بوگەنباي مەن قابانبايشا قايراتتانىپ، اباي مەن احمەتشە تولعانىپ، شاكارىم مەن نۇرعيساشا تەبىرەنۋدەن باستالادى.
اڭعارىپ وتىرعانىمىزداي، ۇلتتىق يدەيا حالىقتىڭ ۋاقىتشا قيىندىقتارى مەن كەزەڭدىك قاجەتتىكتەرىن وزەك ەتە سالاتىن يدەيا عانا ەمەس، حالىقتىڭ داۋىرلىك مۇراتىن ايقىندايتىن، كەلەر ۇرپاقتارعا دا تەمىرقازىق بولا الاتىن ۇرپاق رۋحىن شىڭدايتىن ۇران. ۇلتتىق يدەيا سىندى ەفەمەرلى دۇنيەنى جەرگە جاقىنداتاتىن جول - ۇلتى تۇنا تىڭداعان تۇلعالار مۇراسىن ۇرپاقتان ۇرپاققا تاراتىپ، ۋاعىزداپ وتىرۋ. سوندا عانا ۇلتتىق كەمەلدەنۋ پروتسەسسى ورىن الارى ءسوزسىز. كەمەلدەنۋدى كوشتەن كەيىن قالعانداردىڭ عانا سىباعاسى دەپ قابىلداۋعا مۇلدەم بولمايدى. جەتىلۋ، كەمەلدەنۋ جۇزدەن وزعان جۇيرىكتىڭ دە، مىڭنان وزعان تۇلپاردىڭ دا ماڭدايىنا جازىلعان، جالپى العاندا، ادامزات ەنشىسى.
وسى ورايدا، ءيسى قازاقتىڭ ءپىر تۇتاتىن ۇلتتىق تۇلعاسى - اباي مۇراسىن ءتۇرلى قىرىنان قاراستىرۋدىڭ ءوزى ىزدەلىنىپ وتىرعان ۇلتتىق يدەيانىڭ مازمۇنىنىڭ بايۋىنا، ناقتىلانۋىنا اسەر ەتەدى. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ اۋدارمامەن تىعىز بايلانىستىلىعى ەشكىمگە جاڭالىق ەمەس. "اۋدارماشىلار - مادەنيەتتى ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە تاسىمالداپ جەتكىزەتىن پوشتا اتتارى، اعارتۋشىلىق شابارماندارى" دەگەن ەكەن كەزىندە ا.س. پۋشكين. راسىندا دا ءدال سولاي.
اۋدارما ءىسى ءدال ءوزىنىڭ تانىمال ماعىناسىندا، ياعني تىلارالىق كوركەم اۋدارما رەتىندە قازاق مادەنيەتىندە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالدى. بۇل - ورىس ادەبيەتىنىڭ الدىڭعى قاتارلى شىعارمالارىن اۋدارۋ مەزگىلى ەدى. وسى باعىتتى باستاعان ش. ءۋاليحانوۆ، ى.التىنسارين، ا.قۇنانباەۆتار بولدى. سولاردىڭ ارقاسىندا قاراپايىم حالىق اراسىندا عىلىم-بىلىمگە، ساۋاتتىلىققا دەگەن ىنتالىلىقتى تۋىنداتقان، «ءبىلىم دەگەنىمىز كۇش»، «بىلەكتى ءبىردى جىعادى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى» دەگىزگەن اعارتۋشىلىق ۇردىستەرى باستالدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز.
مادەنيەتتەر، ءتىپتى، وركەنيەتتەر اراسىنداعى مادەني دانەكەرلىكتى جۇزەگە اسىرعان اباي اۋدارما شەبەرى بولدى دەۋگە تولىق نەگىز بار. اباي ورىستىڭ اقىندارىن انا تىلىنە ۇيلەسىمدى سويلەتىپ اۋدارا بىلگەن. اباي قۇنانباەۆ ورىستىڭ كرىلوۆ، پۋشكين، لەرمونتوۆ سياقتى ۇلى اقىن-جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن اۋداردى. اۋدارا وتىرىپ ولاردان رۋحاني ءنار الدى، ولەڭ جازۋدىڭ شەبەرلىگىن، ءسوز ساراپتاۋدىڭ، ويدى بەينەلەپ ايتۋدىڭ اسقاق تا نازىك ۇلگىلەرىن ۇيرەندى. ابايدىڭ كەزىندە ءوزى سۋسىنداعان، ءنار العان ورىس حالقىنىڭ كلاسسيكتەرىن انا تىلىنە اۋدارىپ، ءوز حالقىنا پاش ەتۋى ۇلكەن رۋحاني قاجەتتىلىكتەن تۋعان ءىس ەدى.
اباي زامانىندا قازاق اراسىندا اۋدارما ونەرى مۇلدە دەرلىك دامىماعان بولاتىن. ەگەر ونىمەن بىرەن-ساران شۇعىلدانۋشى تابىلا قالسا دا، ولار اۋدارما ىسىنە نەگىزگى ماماندىعىنىڭ مۇقتاجىنا قاجەتتى قوسالقى قۇرال رەتىندە قارايتىن ەدى. مىسالى، كورنەكتى اعارتۋشى جانە تۇڭعىش پەداگوگ ىبىراي ءالتىنساريننىڭ وسى سالاداعى ەڭبەگىنە نازار اۋدارساق سونىڭ كۋاسى بولامىز. ول ءوزىنىڭ "قىرعىز حرەستوماتياسىن" دايارلاۋ بارىسىندا ل.ن.تولستوي، ك.ۋ.ۋشينسكي، ي.ي.پاۋلسون شىعارمالارىن اۋدارا وتىرىپ، پايدالانىپ، ءوز جانىنان سيۋجەتتەر قوسىپ تۇرلەنتتى. ول جاس جەتكىنشەكتەردى وقىتۋعا سەبى تيەتىن بىرنەشە عيبرات اڭگىمەلەردى ورىسشادان قازاق تىلىنە اۋدارعان، بىراق بۇل يگىلىكتى ىسپەن كەڭ كولەمدە جانە ارنايى اينالىسقان جوق. ىبىراي ءالتىنساريننىڭ اۋدارعاندارى نەگىزىنەن ا.ن.تولستويدىڭ، ا.ي.كرىلوۆتىڭ، ك.د. ۋشينسكيدىڭ، ي.م.پاۋلسوننىڭ شىعارمالارى ەدى.
شاكارىم قۇدايبەرديەۆتى دە اۋدارماشى رەتىندە تاني الامىز. ش. قۇدايبەرديەۆتىڭ كوركەم اۋدارماعا قوسقان ۇلەسىنىڭ شوق جۇلدىزدارى - ا.س. پۋشكيننىڭ "دۋبروۆسكيى" مەن "بوران" حيكاياسى بولدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ قازاق تاريحىنداعى ساياسي ورنىن ءبارىمىز بىلگەنىمىزبەن، ونىڭ قازاق مادەنيەتىندەگى اۋدارماشى رەتىندەگى وزىندىك ورنىن ەكىنىڭ ءبىرى بىلە بەرمەۋى مۇمكىن. ءاليحاننىڭ كەيىنگى ۇرپاققا قالدىرعان ادەبي مۇراسىنىڭ ەڭ كولەمدىسى - كوركەم اۋدارما. اۋدارمالارىنىڭ ىشىندە ورىستىڭ كلاسسيك جازۋشىلارى ل.ن.تولستوي، ا.پ.چەحوۆ، ۆ.گ.كورولەنكو، د.م. مامين-سيبيرياك سىندى جازۋشىلارمەن قاتار، ەۋروپانىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىنىڭ قالامگەرلەرى گي دە موپاسسان اڭگىمەلەرى، سونداي-اق، ءۇندى، تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ ادەبي شىعارمالارى جانە انتيكالىق ءداۋىردىڭ جادىگەرلەرى دە ۇشىرىسادى.
جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، اباي اۋدارمالارى قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحىندا بولعان ۇلكەن وقيعا. اۋدارماشىعا قويىلاتىن ەڭ ءبىرىنشى تالاپ ونىڭ اۋدارماعا قاجەتتى قوس ءتىلدىڭ ەكەۋىن دە - ءوز انا ءتىلى مەن اۋدارىلاتىن شىعارما جازىلعان بوتەن ءتىلدى دە بارىنشا جاقسى مەڭگەرۋمەن بايلانىستى. الگىگە قوسا، اۋدارماشى ءتىل سىرىن، ءسوز ءمانىن، كوركەمدىكتىڭ قادىرىن بىلەتىن، ومىرگە سۋرەتكەرشە قاراپ، ءاربىر كورىنىس پەن قۇبىلىستى كوركەمدىك، اسەمدىك تۇرعىسىنان ۇعىنا الاتىنداي قيالى ۇشقىر، ويى تەرەڭ، جانى سەرگەك تە سەزىمتال، اقىندىق-جازۋشىلىق دارىننىڭ يەسى بولۋى دا كەرەك. وسى اتالعانداردىڭ بارلىعى ابايدىڭ بويىندا بولعان.
اباي اۋدارمامەن شۇعىلدانعان شاعىندا بۇل سالادا ارنايى قىزمەت ەتۋدى، ءسويتىپ اۋدارما ءىسىن كاسىبي بيىككە كوتەرۋدى نىسانا ەتىپ قويماعان ءتارىزدى. ايتسە دە، اباي ءوزىنىڭ اقىندىق ونەر تاجىريبەسىندە ءاردايىم سول كەزدە قازاق ءۇشىن وزىق ۇلگى بولىپ تابىلاتىن ورىستىڭ مادەنيەتىنە سۇيەنگەندىكتەن، ءوزى سۇيسىنە وقىپ، ۇلگى-ونەگە تۇتقان كلاسسيك اقىنداردى قازاقشا سويلەتپەي وتىرا الماعان. ول ول ما، اباي اقىندىعىنىڭ كەمەلدەنۋىنە، جەتىلە تۇسۋىنە، اسقان كوركەمدىك پەن تەرەڭ مازمۇنعا يە بولۋىنا سول اۋدارمانىڭ ەداۋىر ەكپىن بەرگەنى، يگىلىكتى اسەر ەتكەنى كۇمانسىز.
قالايدا، اقىننىڭ ادەبي مۇراسى ىشىندە اۋدارما ۇلگىلەرىنىڭ دە وزىندىك ورنى مەن سالماعى بار. سان تىلىمەن كەلتىرسەك: اۋدارماعا ارنالعان 15 جىلىندا اباي ۇلكەندى-كىشىلى 50-دەن استام شىعارمانى ورىس تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارىپتى. سوندا ول ا.س.پۋشكيننىڭ "ەۆگەني ونەگين" اتتى ايگىلى شىعارماسىنان 7 ءۇزىندى، م.يۋ. لەرمونتوۆتان 30-عا تاياۋ ولەڭ، ي.ا. كرىلوۆتان 12 مىسال جانە باسقا دا اۆتورلاردان 7 ولەڭ شاماسىندا اۋدارعان.
اباي اۋدارمالارىن پۋشكين ۇزىندىلەرىنەن باستايتىن سەبەبىمىز كەزدەيسوق ەمەس. قازاق اقىنىنىڭ اۋدارما ونەرىندەگى العاشقى قادامى ءدال سول تۇلعادان باستالعان بولاتىن. سول "ەۆگەني ونەگيننەن" جەتى ءۇزىندى قازاقشالانعان بولسا، ولاردىڭ ءبارى بىردەي پۋشكيننىڭ تۇپنۇسقاسىمەن مۇلتىكسىز ءدال تۇسە بەرمەيدى. بۇل نەلىكتەن؟ ابايدىڭ العاشقى قادامى، ياعني اۋدارما ىسىندەگى تاجىريبەسى ازدىعىنان تۋدى دەسەك، اتالمىش ۇزىندىلەردىڭ ىشىندە اقىننىڭ ءارى كوركەم، ءارى دالىرەك اۋدارعاندارى دا كەزدەسەدى عوي (مىسالى، "ونەگيننىڭ سيپاتى", "امال جوق، قايتتىم بىلدىرمەي", "باراسىڭ قايدا، قايدا بولماي ماعان" ت.ب.). تەگى، نەگىزگى سەبەپتى باسقا جاقتان ىزدەگەن دۇرىس.
ابايدىڭ جاساعان اۋدارمالارىنىڭ ءدال نە ەركىن بولۋى ءارتۇرلى تاريحي جاعدايلاردىڭ جەمىسى. ءماتىندى ءدال اۋدارۋدان دۇرىس ماعىنا شىقپاعان، نە ءماتىننىڭ جاي ماعىناسىن بەرگەنىمەن، ويىنداعىداي كوركەمدىككە قول جەتكىزىلمەگەن جەرلەردە اباي تۇپنۇسقا ماتىنىنەن الىستاپ بارىپ، ونىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك ماعىناسىن ءدال بەرۋگە تىرىسادى. ارا-تۇرا، اقىن پۋشكيننىڭ ءتۇپ نۇسقاسىنان الشاقتاۋ كەتسە ونى ابايدىڭ قازاق وقىرماندارىنىڭ قامىن جەۋىنەن تۋعان زاڭدى كورىنىس دەپ ءبىلۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. وسىنداي ىزدەنۋدىڭ ارقاسىندا اباي شىعارماشىلىق اۋدارمانىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن جاساعان.
ابايدىڭ ەرەكشە ءسۇيىپ اۋدارعان ەكىنشى اقىنى - م.يۋ. لەرمونتوۆ. ەڭ الدىمەن، لەرمونتوۆ شىعارمالارىمەن قازاق اقىنىنىڭ جاقىن تانىس ەكەنىن جانە ونىڭ جەكە ولەڭدەرىمەن بىرگە كەيبىر پوەمالارىنان دا ۇزىندىلەر اۋدارعانىن اڭعارامىز.
ابايدىڭ اسا كوڭىل ءبولىپ اۋدارعان ءۇشىنشى اقىنى، ورىستىڭ اتاقتى مىسالشىسى - ي.ا.كرىلوۆ. سول ءبىر كەزدە، اۋدارما ونەرى جولعا قويىلماي تۇرعان شاقتىڭ وزىندە ي.ا.كرىلوۆتىڭ ءبىر مىسالىن ("قارعا مەن تۇلكى") تۇڭعىش رەت ىبىراي التىنسارين قازاقشالاعان بولاتىن. سودان كەيىن اباي ونىڭ ون ەكى مىسالىن قازاق تىلىنە اۋدارادى. كرىلوۆتىڭ ساتيرالىق مىسالدارىن قازاقشالاۋعا بارماي، ونىڭ وسيەتشىلدىك باعىتى باسىمىراق مىسالدارىن اباي دەن قويا اۋدارعان.
بۇل اۋدارمالارىندا دا اباي شەبەرلىكتىڭ، دالدىكتىڭ، اۆتوردى تەرەڭ ءتۇسىنۋدىڭ ۇلگىلەرىن كورسەتە العان. سونشالىق شابىتتى جولدار ورىس ەلىنىڭ ۇلى مادەنيەتىمەن قازاق اقىنىنىڭ تانىسىپ، پۋشكين، لەرمونتوۆ سىندى ابزال جاندارمەن سىرلاسۋ ساتىندە تۋعان. سول سەبەپتى، اباي، ءبىر جاعىنان، اقىندىق ونەرىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرسە، ەكىنشىدەن، سول كەزدەگى قازاق جۇرتشىلىعىن تىڭ ءبىر دۇنيەمەن تانىستىردى، كەلەشەك ۇرپاققا ونەگە بولارلىق ۇمىتىلماس ەڭبەك جاسادى.
قازاقستانداعى اۋدارمانىڭ تاريحى مەن تەورياسىن زەرتتەۋ جۇمىسى عىلىمي ادەبيەتتە اۋدارما جايىندا العاش پىكىر ايتقان س.سەيفۋلليننەن باستاۋىن الادى دەۋگە كەلەدى. سپانديار كوبەەۆتىڭ "ۇلگىلى ءتارجىماسى", مولدانياز وتەتىلەۋوۆتىڭ "جيعان-تەرگەنى" جانە باسقا اۆتورلاردىڭ جاريالانعان اۋدارما تۋرالى ويلارى قازاقستاندا اۋدارما ونەرىن وركەندەتۋگە ايرىقشا قىزمەت اتقاردى.
قازاق اۋدارماسىنىڭ تاريحى مەن تەورياسىن قالىپتاستىرۋعا عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى دە ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزدى. اتاپ ايتقاندا: س. نۇرىشەۆتىڭ "ابايدىڭ اۋدارما جونىندەگى تاجىريبەسىنەن" [1]، س. تالجانوۆتىڭ "كوركەم اۋدارما تۋرالى" [2]، ءا. ساتىبالديەۆتىڭ "رۋحاني قازىنا" [3]، م. الىمباەۆتىڭ "ورنەكتى ءسوز - ورتاق قازىنا" [4] جانە ت.ت. دەگەن كىتاپتارىندا قازاق اۋدارماسىنىڭ ارقيلى ماسەلەلەرى زەرتتەلىپ، تالقىلاندى.
اۋدارماشى - ءوز حالقىنىڭ، ءوز ورتاسىنىڭ، ءوزى ءومىر كەشكەن زامانىنىڭ پەرزەنتى. اۋدارما ارقاشاندا ادامدار، قاۋىمدار، تايپالار، حالىقتار، ۇلتتار اراسىنداعى الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، رۋحاني، عىلىمي قارىم-قاتىناستىڭ، الىس-بەرىستىڭ، ايىرباستىڭ قۇرالى. اۋدارما - ەلتانۋ جولى، دوستىقتىڭ، ىنتىماقتاستىقتىڭ تاجىريبە-تاعلىم الماسۋدىڭ دەلدالى. اۋدارما ادامداردىڭ كوپ زاماندارعا سوزىلعان ۇزاق تاريحىندا ءتىلى وزگە باسقا ادامدار قاۋىمىن ءتۇسىنۋدىڭ قۇرالى، ولارمەن قارىم-قاتىناس جاساۋدىڭ دەلدالى، دانەكەرى بولعان. اۋدارما حالىقتى رۋحاني جاعىنان دامىتۋدىڭ كۇشتى قۇرالى، سەبەبى، ول - بۇكىل ادامزات مادەنيەتىنىڭ قازىنالى قاقپاسىن اشاتىن كىلت، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ قاينار بۇلاعى، ءتىل ۇستارتۋ مەكتەبى.
اۋدارما قاي ۋاقىتتا بولماسىن مادەنيەتتە زور ماڭىزعا يە بولعان، بۇگىنگى تاڭدا يە بولىپ وتىر جانە بولاشاقتا ادامزات قانداي دا ءبىر ءوزارا ورتاق ءتىل تاپقان كۇننىڭ وزىندە دە ماڭىزىنان ايىرىلمايتىن قاجەتتى مادەني-تىلدىك ارەكەت. حح عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ اۋقىمىنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى، اۋدارما ءىسى بۇرىنعىدان دا گورى قاجەتتىرەك بولا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءتىلتانۋ، ادەبيەت جانە مادەنيەت تاريحى تۇرعىسىنان بولسىن، پسيحولوگيا مەن فيلوسوفيادا بولسىن اۋدارماعا قاتىستى زەرتتەۋلەر جاندانا ءتۇستى.
قازىرگى ۋاقىتتاعى اۋدارماشىلىق بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋىنا مەملەكەتتىك "مادەني مۇرا" باعدارلاماسىنىڭ اسەرى زور دەي الامىز. بۇكىل ادامزات بالاسىنىڭ وزىق ويلى اۆتورلارىنىڭ، ءوز سالاسىنىڭ دۇلدۇلدەرى بولىپ ەسەپتەلەتىن ويشىلدار، عالىمداردىڭ شىعارماشىلىعىن قازاق تىلىندە سويلەتۋ تالاي قيانات كورگەن تىلىمىزگە سەرپىلىس بەرىپ، بۇرىندارى تەك كوركەم ادەبيەتپەن شەكتەلىپ كەلگەن اۋدارماشىلىق جۇمىستى جانداندىرادى دەگەن ۇلكەن ءۇمىتىمىز بار. سول "مەن مۇندالاعان" ۇمىتكە جەتۋ جولىندا ءبىراز تەر توگىپ، ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋ كەرەكتىگى داۋسىز. پروفەسسور ج.مولدابەكوۆتىڭ "اۋدارماداعى الا-قۇلالىق الاڭداتادى" دەگەن ماقالاسىندا كەلتىرىلگەندەي، "اۋدارماشىلاردىڭ كاسىبي دەڭگەيى (سالا بويىنشا جانە كوركەمدىك شىعارماشىلىق تۇرعىسىنان) قالىپتاسا قويعان جوق. اۋدارماداعى كاسىبي ءداستۇر دە، دەڭگەي دە بىردەي ەمەس." [5, 43 ب.].
راسىندا دا، جاسىراتىنى جوق، "مادەني مۇرا" مەملەكەتتىك باعدارلاماسىنا بايلانىستى ءىسشارالار بۇرىندارى ءوز كاسىبي قاجەتتىلىگى اۋماعىندا اراكىدىك قانا ءوزى ءۇشىن اۋدارىپ جۇرگەن كوپتەگەن گۋمانيتارلىق عىلىم سالالارىنىڭ وكىلدەرىن ءاپ-ساتتە اۋدارماشى ەتتى. سوندىقتان بولار، الدىڭعى شىعىپ ۇلگەرگەن تومداردا جاريالانعان اۋدارمالار اراسىنان تەرمينولوگيالىق كوپنۇسقالىق، الا-قۇلالىق، كوڭىلگە قونىمسىز جايداق اۋدارمالار كەزدەسەتىندىگى ءتىل جاناشىرلارىن قىنجىلتارى ءسوزسىز. "بىراق تا اۋدارما جۇمىستارى وسى مامانداردىڭ كاسىبي جانە وزىندىك تۇلعالىق الەۋەتىن قاتار جەتىلدىرۋدە مە نەمەسە قوعامنىڭ الەۋمەتتىك جانە مادەني الەۋەتىن باسقارۋىن تەزدەتۋدە مە دەسەك، ازىرگە بۇل ەكى باعىتتاعى جۇيەلى جۇمىس تىپتەن شامالى، قاناعاتسىز ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك." [58, 42 ب.]. ال ارنايى فيلوسوفيالىق، پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتانۋلىق كلاسسيكالىق ماتىندەردى فيلولوگ-اۋدارماشىلار قولىنا بەرسەڭىز، وندا دا قيىندىق كەزىكپەس ەدى دەۋگە تاعى دا بولمايدى. ويتكەنى "اۋدارما ءماتىندى تالقىلاعاندا ونىڭ مادەني ماعىناسىن، يدەيالىق باعىتىن، الەۋمەتتىك-لينگۆيستيكالىق ءداستۇردىڭ قۇرىلىمى مەن ءستيلىن دۇرىس ۇقپايىنشا، بۇل اۋدارمانىڭ ءماندى، تۇسىنىكتى، ءساتتى بولۋى كۇماندى." [58, 42 ب.] بىراق، "كوش جۇرە تۇزەلەدى" دەمەكشى، بىرتە-بىرتە اۋدارمادان كەنجەلەپ قالعان عىلىم سالالارى دا وزدەرىن قامتاماسىز ەتەتىندەي اۋدارىلعان مۇرا جينارىنا سەنەمىز.
سول ءبىر ماقالدى كەلتىرىپ، بۇل جەردە ءوزىمىزدى ءوزىمىز جۇباتايىن دەپ وتىرعان جوقپىز. وسى ۇلكەن مەملەكەتتىك باستامانىڭ ارقاسىندا عىلىمنىڭ سالا-سالاسى بويىنشا سۇرىپتالىپ كەلە جاتقان ينتەللەكتۋلدى اۋدارماشىلار توپتارىنىڭ پايدا بولعانىنىڭ قۋانارلىق جاعداي ەكەندىگىن ءارى سولاردىڭ اراسىنان "جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار" شىققانداي بىرەۋلەرىنىڭ بوي كورسەتەتىندىگىن بىلەمىز.

1. نۇرىشەۆ س. كوركەم اۋدارمانىڭ كەيبىر ماسەلەلەرى (ماقالالار جيناعى). - الماتى: قاز.سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ باسپاسى، 1957 - 151 ب.
2. تالجانوۆ س. كوركەم اۋدارما تۋرالى. - الماتى: قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسى، 1962. - ب.
3. ساتىبالديەۆ ءا. رۋحاني قازىنا: كوركەم اۋدارما ماسەلەلەرى. - الماتى: جازۋشى،1987. - 171 ب.
4. الىمباەۆ م. ورنەكتى ءسوز - ورتاق قازىنا. الماتى،1967.
5. مولدابەكوۆ ج.ج. اۋدارماداعى الا-قۇلالىق الاڭداتادى // اقيقات. - 2006. - №4. - 41- 45 بب.

اقتولقىن قۇلساريەۆا - فيلوس.ع.د.، پروفەسسور، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

«kazakheli.kz» سايتى